هفتم فوریه 1294 (ماه مربوط در سال قمری 693) و دوران حکومت گیخاتوخان ـ ایلخان مغول و حکمران وقت ایران، این کشور بمانند چین دارای پول کاغذی (اسکناس) شد که «چاو» نام داشت. حکام مغولی چین (دودمان یوان) از دو دهه پیشتر، پول کاغذی در آن کشور رایج کرده بودند.

     با صدور یک یرلیغ (فرمان حکومتی) گیخاتوخان، کار تهیه پول کاغذی به نام «چاو» در تبریز و در محلی به نام «چاوخانه» آغاز شد که از چهارماه بعد در سراسر قلمرو این خان جای سکه های طلا و نقره را گرفت و پول رایج شد. این عمل به اقتباس از خان بزرگ مغولان (قاآن) که در خان بالیغ (پکن) می نشست صورت گرفته بود. خان بزرگ که تمامی حاکمان قلمرو مغولان، از روسیه تا شبه جزیره کره و از رود فرات تا رود سند ـ واقعا و یا ظاهرا ـ مطیع او بودند پول کاغذی را از سال 1271 میلادی در چین رایج کرده بود، زیرا که طلا و نقره موجود در چین تکافوی هزینه های سنگین و بعضا ولخرجی و اسراف آنان نبود. قدمت پول کاغذی در چین که به صورت «بلوکی ـ نوعی مُهرزنی» چاپ می شد به سال 600 میلادی بازمی گردد ولی پولی دائمی نبود و هرگاه که هزینه های دولت بالا می رفت و طلا برای ضرب سکه کافی نبود، پول کاغذی چاپ می کردند که نوعی برات (حواله خزانه داری دولت) بود که بعدا و پس از حل مسئله، این پول کاغذی جمع آوری می شد به این صورت که دارندگان آن به خزانه داری و کارگزاران آن مراجعه و پول کاغذی را می دادند و طلا و نقره می گرفتند.

     خزانه گیخاتوخان هم که بمانند قاآن (خان بزرگ همه مغولان) مردی ولخرج و سطحی نگر بود و بزرگ وزیرش ـ صدر جهان (صدرالدین احمد خالدی زنجانی) ولخرج تر از او ـ تهی از طلا و نقره شده بود. وی و صدر جهان پس از مشورت با «چینگ سانگ» نماینده تام الاختیاز «خان بزرگ» تصمیم به تهیه و رایج کردن پول کاغذی گرفتند به نام «چاوِ مُبارک».

     این تصمیم به اجرا درآمد و «چاو» که قطعی بزرگ داشت با نقوش و برخی حروف چینی به جریان گذارده شد. طولی نکشید که مخالفت با این پول از تبریز و شیراز آغاز شد، مغازه ها از فروش کالا به چاو خودداری کردند، مردم آن را «چاو نامبارک» اسم گذاردند و چون بیم شورش و انقلاب می رفت چند ماه بیشتر عمر نکرد و گیخاتوخان اعتبار آن را لغو کرد.

    لغو اعتبار چاو، کمکی به حل مسائل نکرد و صدای مخالفت با حکومت وقت و اتهام اسراف، نه تنها خاموش نشد بلکه گسترش یافت، نظامیان را هم فراگرفت و به تدریج تبدیل به انتقاد عمومی از فساد اداری (دیوانی ـ دولتی) شد.

     گیخاتو پس از اینکه از مخالفت تنی چند از ژنرال هایش آگاه شد و شنید که نافرمانی می کنند و درصدد شورش نظامی برآمده اند در سال 1295 میلادی از ترس فرار کرد و به مُغان شمالی (نخجوان) رفت و در آنجا کشته شد.

     خالی شدن خزانه خان بزرگ در پکن و گیخاتو در تبریز عمدتا به سبب نبود دوراندیشی، توجه به اندرز اهل علم و تجربه و نیز بذل و بخشش به چاپلوسان و خواص و جلب وفاداری اطرافیان و مساعدت کدخدایان و کلانتران بود.

     فساد اداری، تملّق، نیرنگ و بوروکراسی بد در ایران، روسیه، چین، آسیای مرکزی، افغانستان، هند غربی (پاکستان امروز) و سراسر قلمرو سابق مغولان تا فرات از همان زمان (7 قرن و اَندی پیش) به میراث مانده است و روانشناسی خودخواهی، آزمندی و تقلّب به وجود آورده است.

    این میراث نامیمون در عصر جانشینان شاه عباس به صورتی دیگر درآمد و پیچیده تر شد و پس از یک دوره اصلاحات در زمان نادر و کریمخان، از اواسط سلطنت فتحعلیشاه قاجار رو به وخامت نهاد و ... بگونه ای که دو مستشار آمریکایی بیطرف ـ مورگان شوستر و دکتر میلسپو ـ به یک نسبت از حل این مسئله ابراز یاس کرده بودند.

    مورخان ولخرجی حکمرانان مغولی ایران از اموال عمومی و خزانه (بیت المال)را به دلیل بی اطلاعی از رموز و فنون حکومت و بی اعتنایی نسبت به آن به علت ادامه علامه مندی به زندگانی در حال کوچ و بذل و بخشش به بستگان و خواص نوشته و افزوده اند که این میراث مغول منحصر به ایران نیست، روسیه و چند منطقه اروپایی و آسیایی پیرامون آن هم از قربانیان این میراث هستند که همانا بوروکراسی و فساد اداری است. حکومت کمونیستی 74 ساله مسکو هم نتوانست در جماهیر 15 گانه آن را از میان بردارد. همین فساد اداری (دولتی) یکی از علل فروپاشی شوروی بوده است زیراکه پس از درگذشت لنین، وارثان انقلاب بلشویکی او نتوانستند و یا نخواستند به آن پایان دهند که در فرهنگ کشور ریشه دوانیده است و انقلاب فرهنگی و اصلاح روانشناسی لازم دارد.

    کار انتشار پول کاغذی در اروپا در سال 1574 در هلند و در سال 1660 در سوئد آغاز شده و در آمریکا چاپ و انتشار آن از پنجم فوریه 1690 و در مهاجرنشین ماساچوست صورت گرفته است، ولی تا پایان دهه 1960 پشتوانه پولهای کاغذی عموما طلا بود و در حقیقت هر اسکناس یک «حواله طلا» بود و دولتها نمی توانستند بیش از موجودی طلا، اسکناس (بانک نوت) به جریان بگذارند، لذا ارزش پول تقریبا ثابت بود. دلار آمریکا از زمان اجرای طرح مارشال (هفت دهه پیش) پول جهانی شده است و بنابراین، هر بحران مالی در آمریکا در اندک زمان جهانی می شود. بحران های مالی برخی از کشورها عمدتا نتیجه کثرت چاپ اسکناس و توزیع آن است که تولید تورّم پول (نقدینگی) می کند و گرانی به وجود می آورد. اقتصاددانان چاپ کردن اسکناس با هدف تامین هزینه ها (خرج کردن) را که راهی بسیار آسان است نهی کرده و آن را برای جامعه خطرناک دانسته اند. آلمانی ها که با تورّم پول رو به رو بودند هیتلر را برای مدیریت کشور انتخاب کردند تا مسئله را حل کند. تاریخ صد سال اخیر نشان داده است که بسیاری از ناآرامی ها نتیجه فساد دولتی، نفوذ خواص و اصحاب منافع در تصمیم گیری ها و گرانی های ناشی از تورّم پول بوده است و همچنین بهانه کودتا ها. پول یک نوع کالا است که کثرت آن باعث ارزانی اش و گرانی مایحتاج زندگانی و کالا و خدمات می شود.