هفتم فوريه 1294 (ماه مربوط در سال قمري 693) و دوران حكومت گيخاتوخان ـ ايلخان مغول و حكمران وقت ايران، اين كشور بمانند چين داراي پول كاغذي (اسكناس) شد كه «چاو» نام داشت. حكام مغولي چين (دودمان يوان) از دو دهه پيشتر، پول كاغذي در آن كشور رايج كرده بودند.

     با صدور يك يرليغ (فرمان حكومتي) گيخاتوخان، كار تهيه پول كاغذي به نام «چاو» در تبريز و در محلي به نام «چاوخانه» آغاز شد كه از چهارماه بعد در سراسر قلمرو اين خان جاي سكه هاي طلا و نقره را گرفت و پول رايج شد. اين عمل به اقتباس از خان بزرگ مغولان (قاآن) كه در خان باليغ (پكن) مي نشست صورت گرفته بود. خان بزرگ كه تمامي حاكمان قلمرو مغولان، از روسيه تا شبه جزيره كره و از رود فرات تا رود سند ـ واقعا و يا ظاهرا ـ مطيع او بودند پول كاغذي را از سال 1271 ميلادي در چين رايج كرده بود، زيرا كه طلا و نقره موجود در چين تكافوي هزينه هاي سنگين و بعضا ولخرجي و اسراف آنان نبود. قدمت پول كاغذي در چين كه به صورت «بلوكي ـ نوعي مُهرزني» چاپ مي شد به سال 600 ميلادي بازمي گردد ولي پولي دائمي نبود و هرگاه كه هزينه هاي دولت بالا مي رفت و طلا براي ضرب سكه كافي نبود، پول كاغذي چاپ مي كردند كه نوعي برات (حواله خزانه داري دولت) بود كه بعدا و پس از حل مسئله، اين پول كاغذي جمع آوري مي شد به اين صورت كه دارندگان آن به خزانه داري و كارگزاران آن مراجعه و پول كاغذي را مي دادند و طلا و نقره مي گرفتند.

     خزانه گيخاتوخان هم كه بمانند قاآن (خان بزرگ همه مغولان) مردي ولخرج و سطحي نگر بود و بزرگ وزيرش ـ صدر جهان (صدرالدين احمد خالدي زنجاني) ولخرج تر از او ـ تهي از طلا و نقره شده بود. وي و صدر جهان پس از مشورت با «چينگ سانگ» نماينده تام الاختياز «خان بزرگ» تصميم به تهيه و رايج كردن پول كاغذي گرفتند به نام «چاوِ مُبارك».

     اين تصميم به اجرا درآمد و «چاو» كه قطعي بزرگ داشت با نقوش و برخي حروف چيني به جريان گذارده شد. طولي نكشيد كه مخالفت با اين پول از تبريز و شيراز آغاز شد، مغازه ها از فروش كالا به چاو خودداري كردند، مردم آن را «چاو نامبارك» اسم گذاردند و چون بيم شورش و انقلاب مي رفت چند ماه بيشتر عمر نكرد و گيخاتوخان اعتبار آن را لغو كرد.

    لغو اعتبار چاو، كمكي به حل مسائل نكرد و صداي مخالفت با حكومت وقت و اتهام اسراف، نه تنها خاموش نشد بلكه گسترش يافت، نظاميان را هم فراگرفت و به تدريج تبديل به انتقاد عمومي از فساد اداري (ديواني ـ دولتي) شد.

     گيخاتو پس از اينكه از مخالفت تني چند از ژنرال هايش آگاه شد و شنيد كه نافرماني مي كنند و درصدد شورش نظامي برآمده اند در سال 1295 ميلادي از ترس فرار كرد و به مُغان شمالي (نخجوان) رفت و در آنجا كشته شد.

     خالي شدن خزانه خان بزرگ در پكن و گيخاتو در تبريز عمدتا به سبب نبود دورانديشي، توجه به اندرز اهل علم و تجربه و نيز بذل و بخشش به چاپلوسان و خواص و جلب وفاداري اطرافيان و مساعدت كدخدايان و كلانتران بود.

     فساد اداري، تملّق، نيرنگ و بوروكراسي بد در ايران، روسيه، چين، آسياي مركزي، افغانستان، هند غربي (پاكستان امروز) و سراسر قلمرو سابق مغولان تا فرات از همان زمان (7 قرن و اَندي پيش) به ميراث مانده است و روانشناسي خودخواهي، آزمندي و تقلّب به وجود آورده است.

    اين ميراث ناميمون در عصر جانشينان شاه عباس به صورتي ديگر درآمد و پيچيده تر شد و پس از يك دوره اصلاحات در زمان نادر و كريمخان، از اواسط سلطنت فتحعليشاه قاجار رو به وخامت نهاد و ... بگونه اي كه دو مستشار آمريكايي بيطرف ـ مورگان شوستر و دكتر ميلسپو ـ به يك نسبت از حل اين مسئله ابراز ياس كرده بودند.

    مورخان ولخرجي حكمرانان مغولي ايران از اموال عمومي و خزانه (بيت المال)را به دليل بي اطلاعي از رموز و فنون حكومت و بي اعتنايي نسبت به آن به علت ادامه علامه مندي به زندگاني در حال كوچ و بذل و بخشش به بستگان و خواص نوشته و افزوده اند كه اين ميراث مغول منحصر به ايران نيست، روسيه و چند منطقه اروپايي و آسيايي پيرامون آن هم از قربانيان اين ميراث هستند كه همانا بوروكراسي و فساد اداري است. حكومت كمونيستي 74 ساله مسكو هم نتوانست در جماهير 15 گانه آن را از ميان بردارد. همين فساد اداري (دولتي) يكي از علل فروپاشي شوروي بوده است زيراكه پس از درگذشت لنين، وارثان انقلاب بلشويكي او نتوانستند و يا نخواستند به آن پايان دهند كه در فرهنگ كشور ريشه دوانيده است و انقلاب فرهنگي و اصلاح روانشناسي لازم دارد.

    كار انتشار پول كاغذي در اروپا در سال 1574 در هلند و در سال 1660 در سوئد آغاز شده و در آمريكا چاپ و انتشار آن از پنجم فوريه 1690 و در مهاجرنشين ماساچوست صورت گرفته است، ولي تا پايان دهه 1960 پشتوانه پولهاي كاغذي عموما طلا بود و در حقيقت هر اسكناس يك «حواله طلا» بود و دولتها نمي توانستند بيش از موجودي طلا، اسكناس (بانك نوت) به جريان بگذارند، لذا ارزش پول تقريبا ثابت بود. دلار آمريكا از زمان اجراي طرح مارشال (هفت دهه پيش) پول جهاني شده است و بنابراين، هر بحران مالي در آمريكا در اندك زمان جهاني مي شود. بحران هاي مالي برخي از كشورها عمدتا نتيجه كثرت چاپ اسكناس و توزيع آن است كه توليد تورّم پول (نقدينگي) مي كند و گراني به وجود مي آورد. اقتصاددانان چاپ كردن اسكناس با هدف تامين هزينه ها (خرج كردن) را كه راهي بسيار آسان است نهي كرده و آن را براي جامعه خطرناك دانسته اند. آلماني ها كه با تورّم پول رو به رو بودند هيتلر را براي مديريت كشور انتخاب كردند تا مسئله را حل كند. تاريخ صد سال اخير نشان داده است كه بسياري از ناآرامي ها نتيجه فساد دولتي، نفوذ خواص و اصحاب منافع در تصميم گيري ها و گراني هاي ناشي از تورّم پول بوده است و همچنين بهانه كودتا ها. پول يك نوع كالا است كه كثرت آن باعث ارزاني اش و گراني مايحتاج زندگاني و كالا و خدمات مي شود.