اسلام‌هراسی مجازی؟ مطالعه موردی ویکی اسلام

Göran Larsson[1]

ترجمه: مهدی شهبازی

پژوهش‌های علمی متعددی در حیطه بازنمایی منفی و کلیشه‌ای مسلمانان در رسانه و فرهنگ عمومی غرب انجام شده است. مقاله حاضر به مطالعه اشاعه و انتشار افکار ضد اسلامی و ضد مسلمانان در اینترنت می‌پردازد. گرچه اینترنت در توسعه جامعه معاصر مهم بوده است، با این حال مطالعاتی با تمرکز بر اهمیت فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی در اشاعه افکار اسلام‌هراسی صورت نگرفته است. همچنین می­توان از فناوری‌های نوین برای رصد و مقابله با اسلام‌هراسی استفاده کرد و بسیاری از سازمان‌های مسلمانان امروزه از اینترنت برای همین اهداف استفاده می‌کنند. مقاله حاضر بر مبنای تحلیل عمیق صفحات اینترنتی ضد مسلمانان و حامی مسلمانان است که می­توان آن را به مباحث اسلام‌هراسی پیوند داد.

واژگان کلیدی: اینترنت، اسلام، اسلام‌هراسی، هویت‌های واکنشی

ادبیات و گزارش‌های متعددی نشان می‌دهد که اسلام و مسلمانان در رسانه‌های چاپی (نشریات و مجلات سیاسی)، تلویزیون و در فرهنگ عامه مردم (کتاب‌های فکاهی، فیلم­ها و ...) به صورت منفی و کلیشه­ای بازنمایی می­شوند. با این حال، پنج مطالعه علمی متمرکز بر نقش اینترنت در گسترش عقاید و افکار ضد اسلامی و ضد مسلمانان وجود دارد. گر چه بیان همانندی بین محتوای یک رسانه خاص و نگرش­های عمومی مشکل است، با این حال نباید نقش اینترنت را نادیده گرفت چرا که امروزه اینترنت بخشی از زندگی روزمره در بیشتر جوامع غربی قلمداد می­شود. علاوه بر این، روزنامه­نگاران برای گردآوری اطلاعات و پژوهش و برای گزارش رسانه­ای در رسانه­های صوتی-تصویری یا نشریات و مجلات سیاسی از اینترنت استفاده می­کنند. از این منظر، فضای مجازی نقش مستقیم و غیرمستقیمی در بازنمایی اسلام و مسلمانان در گفتمان عمومی و رسانه دارد. لورن داوسون درباره تاثیر رسانه بر نگرش­های عمومی می‌نویسد:

رسانه­ها مجرای ارتباطی خنثی یا منفعلی برای انتقال اطلاعات نیستند، آنها پیام­هایی شکل می­دهند که بر دیدگاه­های جهانی برساخته ذهن ما تاثیر می­گذارد. رسانه­ها ادراک، معانی روابط انسانی و اجتماعی و ماهیت واقعیت ما را سازگار می­کنند(Dawson 2004: 386).

مقاله حاضر سه هدف عمده دارد. در ابتدا ما درصدد تبیین و تثبیت این واقعیت هستیم که از اینترنت می­توان برای گسترش افکار ضد اسلامی و ضد مسلمانان استفاده کرد. هر چند مقاله حاضر نمی­تواند یک تصویر گویا از اینترنت ارائه کند، با این حال نقطه تمرکز آن بر مرکز اینترنتی ویکی‌اسلام و مجموعه پیوندهای آن می­باشد. این سایت اینترنتی نمونه مشخصی از کاربرد اینترنت در گسترش افکار ضد اسلامی و ضد مسلمانان در میان مخاطبین جهانی است. با این حال مسلمانان و غیرمسلمانان می­توانند از اینترنت برای کنترل و تنش نژادپرستی و اسلام­هراسی استفاده کنند. دوم، کشف صفحات شخصی اینترنتی (هوم­پیج) که چنین رویکرد و هدفی دارند. سوم کشف روش­شناسی­هایی برای پژوهش و تحلیل فضای­های اجتماعی ضداسلامی و ضد مسلمانان در اینترنت است.

از آنجا که اینترنت به سرعت در حال رشد است، امکان تحلیل و مطالعه هر نوع از اسلام­هراسی در اینترنت نیست. داوسون بر این باور است که تحلیل و مطالعه اسلام­هراسی مستلزم مطالعه توصیفی بنیادی است. مقاله حاضر به «وب­سایت­های اجتماعی» ویکی‌اسلام و مجموعه پیوندهای آن محدود شده است و مهمترین سوالات آن عبارت از: اینترنت تا چه حد نگرش­های ضد اسلامی و ضد مسلمانان را منتشر می‌کند؟ آیا امکان دارد با رجوع به پیوندهای ویکی‌اسلام، به یک وب­سایت مجازی در حیطه اسلام­هراسی دست یافت؟ آیا ویکی‌اسلام تعبیری از اسلام­هراسی در شبکه یا فضای مجازی است؟

دین، اینترنت و اشاعه

گرچه مطالعات دین و اینترنت از زمان اشاعه فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطات در سال 1980به سرعت رشد کرده است، با این حال هیچ مطالعات علمی در حیطه کاربرد اینترنت در اشاعه مناقشات و گفتمان‌های ضد اسلامی و ضد مسلمانان میان مخاطبین جهانی صورت نگرفته است. بعضی از مطالعات وجود دارد که به مجادلات و تضادهای بین فرقه­های مختلف مسلمانان (برای مثال میان مسلمانان سنی و شیعه یا اعضای گروه­هایی نظیر احمدیه یا ملت اسلامی) می­پردازد.

تحلیل اینترنت نگرش آرمانی و نگرش غیرآرمانی از آینده ارائه می­کند. برای مثال، برندا براشر در کتاب برجسته‌اش «دین آنلاین به من عطا کن[2]» بر این ادعا است که  بُعد ارتباطی اینترنت و شرایط بالقوه آن همراه با فناوری­های جدید، گفتمان صلح  و گفتمان بین ادیانی را بیش از تضادها و تنش­ها می‌پروراند (Brasher, 2001). این پیش­بینی خوشبینانه در زمینه اینترنت را می­توان به عنوان یک نگرش آرمانی درباره آینده در نظر گرفت، ولی باید قبل پذیرش آن باید با داده­های تجربی اثبات شود. صرف نظر از نگاه انتقادی من، به نظرم درباره این نگرش و نگرش­های مشابه درباره فناوری و تاثیرات رهای­بخش آن در جامعه اگر نگوییم مبالغه شده است، اشتباه کرده‌ایم. برخلاف نگرش توسعه صلح­آمیز و منسجم، بیشتر پژوهشگران ظاهراً بر این ادعا هستند که اینترنت افکار بیگانه­هراسی و ترس­های ریشه­ای و پذیرفته­شده جامعه را حل یا حذف نمی­کند(Leary, 2005:48). یک رویکرد سنجیده­تر نسبت به فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطاتی نوین بر گمنامی فضای مجازی تاکید می­کند، فضایی که "کاربران اینترنت رفتار گستاخ و بی‌ادبی بیشتری نسبت به تعامل رودرو نشان می­دهند." (Højsgaard, 2006:168) به اعتقاد وی منطقی نیست فردی که افکار بیگانه­هراسی، اسلام‌هراسی یا همجنس­هراسی در «زندگی واقعی» (یعنی بیرون از فضای مجازی) دارد در فضای اینترنت یک شخص با افکار باز، روشنفکر و بی­تعصب باشد. اگر این تلقی درست باشد که همین طور است، بسیاری از اروپایی­ها افکار و عقاید منفی و کلیشه­ای نسبت به اسلام و مسلمانان دارند که احتمالاً تاثیر منفی بر تعاملات آنها در اینترنت می­گذارد. یک برداشت شخصی این است که اسلام یک دین خطرناک، خشن و مردسالار است، بنابراین افکار پیروانش در محیط اجتماعی و نیز در فضای مجازی بازتاب و انعکاس پیدا می­کند. بنابراین با مقایسه افکار ضداسلامی و ضدمسلمانان در فضای مجاری با مجادلات و مباحث بیرونی (فضای واقعی) می­توان این مسئله روش‌شناختی را محدود کرد. بنابراین این پرسش اهمیت دارد که آیا و تا چه اندازه از اینترنت برای اشاعه سریع افکار ضداسلامی و ضدمسلمانان در جامعه معاصر استفاده می­شود. هرچند انسجام مهاجران به ویژه مهاجرانی با زمینه فرهنگی اسلامی مسئله حیاتی برای توسعه آینده اتحادیه اروپا بشمار می­رود، با این حال این مسائل هرگز با توسعه در اینترنت ارتباطی ندارد.

اکثر مطالعات دانشگاهی در حوزه اسلام و اینترنت بر تاثیر کلی صفحات شخصی اینترنتی اسلامی و مسلمانان تمرکز دارند، با این حال مطالعات کمی به روابط میان فعالیت­های آنلاین (فضای مجازی) و آفلاین (فضای واقعی) می­پردازد. داوسون و هلاند پژوهشگران مطالعات دین و اینترنت بر این باورند که مباحث و تعاملات آنلاین با فعالیت­های آفلاین در ارتباط می­باشد و هنجارها و افکار را اشاعه می­دهند (Dawson, 2004; Helland, 2005). برای آنها این پرسش­ها ضروری است که چه ارتباطی میان آنلاین (فضای مجازی) و آفلاین (فضای واقعی) وجو دارد؟ فضای مجازی تا چه میزان در تثبیت اشکال جدید اجتماعات اهمیت دارد؟ کاربرد اینترنت چه تاثیری بر فهم خود دارد؟ مطالعات اسلام­هراسی در اینترنت را باید در تعامل با مسائلی نظیر فرایندهای هویتی، بیگانه­هراسی، انسجام، چندفرهنگ­گرایی و تنش­ها در جوامع اروپایی معاصر تحلیل کرد. برای مثال، استفانو الیویه ادعا می­کند که یک موج ضداسلامی و ضدمسلمانی قوی در اروپا شروع شده است که غیرمستقیم به این موضوع اشاره می­کند. بر طبق نظر وی، ظهور اسلام­هراسی در اتحادیه اروپا با این واقعیت مرتبط است، بسیاری از اروپایی­ها احساس می­کنند که هویت­ ملی خود را با پیدایش اتحادیه اروپا از دست داده­اند. افکار و عقاید منفی و کلیشه­ای درباره اسلام را می­توان به مثابه پیامد هویت­های واکنشی درک کرد، هویت­هایی که در مقابل «دیگری» تعریف می‌شوند(Allievi, 2006:37). با کمک افکار منفی و متعصبانه درباره «دیگری»، امکان ساخت یک هویت اروپایی فراگیر فراهم می­شود که یک جدایی میان «ما و آنها» صورت می­گیرد. برای مثال، ما شبیه آنها (یعنی مسلمانان) نیستیم – ما اروپایی متمدن هستیم ! الیویه ادامه می‌دهد:

بحث درباره اسلام، با ابعاد نمادین و تاریخی آن، با اشاعه مباحث عمومی درباره «تکثرگرایی» اروپا آغاز شد. ظاهراً بعدها، مباحث عمومی درباره اسلام ابزاری شده بود که به وسیله آن جوامع غربی درباره گرایش­ها و ارزیابی­های قابل فهم­ اخیر خودشان بحث می­کردند. در این شرایط، مهاجران بیشتر به عنوان مسلمان بازنمایی می­شدند تا به عنوان کارگر، دانشجو، والدین، کودکان و غیره. به عبارت دیگر جامعه معمولاً آنها را با هویت­شان تعریف می­کنند تا با نقش اجتماعی­شان. در نتیجه، مقوله تنوع، دیگری (بیگانه) و حتی ناسازگاری در شرایطی اشاعه پیدا می­کند که چنین مقولاتی در گذشته با این معنا در نظر گرفته نمی‌شدند. برای مثال، نسل دوم اروپایی­های جدید را دیگر نمی­توان به عنوان مهاجر در نظر گرفت و در واقع «دیگری» کمتر شده است. نسل دوم اروپایی‌های جدید، مسلملنان را به عنوان «دیگری»، متفاوت و حتی بیگانه ساخت داده‌اند(Allievi, 2006:37).

درباره مسئله الیویه باید عنوان کرد که آیا فضای اینترنتی ویکی‌اسلام را باید تحلیل کرد. مسئله دوم این است که آیا ویکی‌اسلام با اشاعه این دیدگاه ارتباط دارد یا نه. صرف نظر از این مسائل، مهم است برای تحلیل فعالیت­های آنلاین در زمینه احساسات ضد اسلامی و ضد مسلمانان، احساسات منفی نسبت به مردم و موسسات باید این تلقی شود که مسلمانان و اسلام در چند فضای اجتماعی اروپایی اشاعه و پذیرفته شده­اند، به منظور فهم افکار ضد اسلامی و ضد مسلمانی این پیش شرط اساسی است. همچنین هلاند و داوسون در تحلیل پیدایش و شکل­گیری افکار و عقاید در اینترنت به ضرورت فعالیت­های آنلاین و آفلاین و اشاعه نگرش­ها توجه می­کنند. با این حال، در مقاله حاضر من اینترنت را به مثابه ابزاری برای اشاعه افکار ضد اسلامی و ضد مسلمانان در نظر گرفته­ام. مرحله دوم به تحلیل و مصاحبه با افرادی پرداخته شده است که در صدد مشارکت یا جستجو اطلاعات در صفحات ویکی‌اسلام  بودند، یعنی مشاهده اطلاعات در اینترنت که بر بینش­های جهانی و نگرش­ آنها نسبت به اسلام و مسلمانان در زندگی واقعی تاثیر می­گذارد. بنابراین این مقاله در وحله اول یک مطالعه اکتشافی برای اثبات این است که افکار ضد اسلامی و ضد مسلمانان با کمک فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطاتی اشاعه می­یابد. بنابراین برای دستیابی به این هدف، ما باید وارد جهان ویکی‌اسلام شویم.

ویکی‌اسلام

ویکی‌اسلام را می­توان همانند دایره­المعارف آنلاین ویکی­پدیا و به عنوان یک «وب­سایت اجتماعی» در نظر گرفت. این سایت برای ویرایش آزاد می­باشد، و بازدیدکنندگان و اعضای آن اطلاعات محتوای آن را به روز می­کنند. بر طبق اطلاعات مندرج در بخش پرسش­های متداول، تفاوت بنیادی بین ویکی‌اسلام و ویکی­پدیا وجود دارد این است که افکار و عقاید انتقادی درباره اسلام در ویکی‌اسلام به خاطر مصلحت سیاسی سانسور نشده است. کسانی که صفحه شخصی باز می­کنند یادآوری می­کند که این یک سایت انتقادی است و هیچ محتوای در راستای حمایت از اسلام ندارد. در شرایط خاص، «انتقادی» بودن باید افکار متعصبانه و منفی درباره اسلام و مسلمانان را برجسته کند. اهداف سایت در ذیل تشریح می­شود.

هدف این ویکی بایگانی و مستندسازی واقعیت­های درباره اسلام که به کرات از سوی مسلمانان یا به مصلحت سیاسی سانسور می­شود. این پروژه همچنین به ویراستاران زیادی نیاز دارد تا افکار  افرادی که در حمایت مسلمانان و اسلام و کسانی که نگران گفتن هر چیزی بر علیه اسلام هستند را سانسور کنند.

این اهداف نشان می‌دهد که راه­اندازی و شروع به فعالیت ویکی‌اسلام واکنشی بر پیشرفت‌هاست که در ویکی­پدیا اتفاق افتاده است. برای بازنمایی تصویر درست از اسلام، لازم بود تا یک ویکی-سایت جدیدی ایجاد شود. ویکی‌اسلام در 27 اکتبر 2005 ایجاد و در 4 سپتامبر 2006 شروع به فعالیت کرد. از آنجا که محتوای ویکی‌اسلام به ویژه برای مسلمانان بحث انگیز است، جای تعجب نیست که این سایت از سوی هکرها تخریب شود، هکرهایی که درصدد ویرایش، تغییر و حذف آن هستند. بر طبق اطلاعات سایت، اولین حمله تخریب­گرایانه در 26 اکتبر 2006 رخ داد، زمانی که حفاظت امنیت سایت به روز شده بود تا مانع حملات بیشتر شود. با این حال، در هنگام انتشار مقاله، سایت ویکی‌اسلام کارایی نداشت، اگر سایت بسته شود و یا تخریب شود اطلاعات حذف می­شود.

گرچه تخریب مجازی یکی از نقاط ضعف آشکار اینترنت است، فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطاتی نوین ابزار قدرتمندی هستند که می­توان از آنها برای ایجاد افکار و عقاید ضد اسلامی و ضد مسلمانان با خطر کمتر و هزینه ناچیز استفاده کرد. در مقایسه با اشکال سابق رسانه­ها نظیر رادیو یا تلویزیون ایجاد و راه­اندازی یک صفحه اینترنتی آسان و کم هزینه است. برای انتشار یک پیام یا چاپ یک متن به پول زیادی نیاز دارد و مستلزم مهارت­های فنی می­باشد و مشکل است تا یک پیام را به مخاطبین زیادی ارسال کرد. توسعه فناوری موجب شده است تا تولید پیام­های سیاسی و دینی در مقایسه با دوره­های گذشته آسان­تر شود. قبل از اینترنت، بیشتر افراد نه تنها مصرف­کننده بلکه تولیدکننده نیز هستند. از این نقطه نظر مبرهن است که آشنایی با اینترنت امکانات جدیدی برای بسیاری از مردم ایجاد کرده است که صدایشان شنیده شود و نظم تثبت­شده در جامعه را به چالش بکشند. برای مثال اهمیت اینترنت در تحت عنوان «جعبه ابزار اینترنتی برای منتقدان اسلام» در صفحه شخصی ویکی‌اسلام بیان شده است.

اسلام یک چالش جهانی است. آن باید با یک واکنش جهانی مواجه شود. بهترین ابزار برای انجام این امر در میان رسانه­های بین­المللی، اینترنت است. از آنجا که بسیاری از اخبار گرایشی برای انتقاد آزادانه اسلام ندارند، اینترنت امکان گفتمان آزادتری نسبت به سایر رسانه­های سنتی فراهم می‌سازد. جعبه ابزار مذکور بیشتر افراد را به بحث انتقادی درباره مسائل اسلامی بیرون از فضای عمومی تشویق می­کند. فردی ممکن است از محتوای سایت کپی برمی­دارد و به سایت علاقمند شوند.

نقل قول بالا و محتوای ویکی‌اسلام مثال­هایی است از اینکه چگونه طیف زیادی افراد با افکار انتقادی نسبت به اسلام و مسلمانان در فضای اینترنتی جمع شده­اند. گرچه بسیاری از مقالات اساساً بر پیوندهای ویکی‌اسلام متمرکز شده­اند، با این حال اینجا مناسب است تا یک توصیف گسترده­ای از محتوای «وب­سایت اجتماعی» ارائه کنیم. ویکی‌اسلام شامل اطلاعات در زمینه اخبار اسلام، قرآن (به ویژه برداشت­های متناقض از آن)، حضرت محمد پیامبر مسلمین، نقل­قول­ها درباره اسلام، شنکجه مسلمانان ادوار گذشته، آزار و اذیت غیرمسلمانان در کشورهای اسلامی، ادبیات اسلامی و مسلمانان، اسلام و گرایشات جنسی و غیره می‌باشد. ویکی‌اسلام در مقایسه با «وصفحات وب مسلمانان» صرفاً به نمونه‌های منفی و انتقادی می­پردازد. این سوگیری در بخش «تمسخر» بازنمایی شده است که داستان­ها و گزارش­هایی از زندگی پیامبر اسلام (ص) (یعنی حدیث) ارائه می­کند. به نظر من داستان‌های ارائه شده در ویکی‌اسلام صرفاً گزینش شده­اند و نشان دهند که مسلمانان نادان و حتی احمق هستند. این شیوه بازنمایی سنت حدیث در تضاد شدیدی است با آن چیزی که مسلمانان این متون را معرفی می­کنند(Siddiqi, 1993). رئوس کلی مطالب اطلاعاتی از تاریخ و اهمیت احادیث در تاریخ و سنت برای بازدیدکنندگان صفحات فراهم می­سازد. با این حال نه معنای کلمه حدیث (Hadith) مشخص است، و نه اطلاعاتی در زمینه کارکرد و جایگاه سنت­های حدیثی در متون اسلامی یا مطالعات علمی اسلام فراهم می­سازد. این گزینه به خواننده نه فرصت دیدن و ارزیابی سنت­های حدیثی می‌دهد (یعنی اصول حدیث یا مطالعات علمی غیرمسلمانان درباره متون)، و نه از منابع و اطلاعات قوی در این حوزه تاثیر می­پذیرد. ویکی اسلام همچنین بازدیدکنندگان را به انتقاد و به زیر سوال بردن همه مسلمانان به خاطر باورشان به اسلام تشویق می­کند. این کار را با قسمتی از سایت به نام «101 سوالی که یک مسلمان باید پاسخ دهد» انجام می‌دهد، لیستی از 101 سوال مرموزانه و شهوت­برانگیز صورت‌بندی کرده‌اند و نشان می‌دهد که مسلمانان در خطا هستند و اسلام دین واقعی نیست. برای مثال، مسلمانان بر این باورند که بعضی از اعضای بدن در جهان پس از مرگ بر گناهان ما گواهی خواهند داد. بنابراین آیا این درست که اعضای بدن خود را اهداء کنیم؟ (Wiegers, 2002) آیا رود­های شیر در بهشت شیر گاو است؟ به بازدیدکنندگان همچنین توصیه می­شود تا از اینترنت برای نقد مسلمانان استفاده کنند و اطلاعات منفی درباره آنها و اسلام اشاعه دهند. این بخش به «توصیه‌های عملی برای افشای اسلام» موسوم است.

آسانترین کاری می­توانید برای اسلام کنید تشویق جهان به کاربرد اینترنت است. ایمیل زدن بعضی از وب‌سایت‌ها را به غیر مسلمانان، دوستان، خانواده، همکاران و هر کسی که می­شناسید پیوند می‌دهد. فعالیت شما ممکن است شامل دیگر وب­سایت­های انتقادی-اسلامی نظیر www.jihadwatch.org/.  شود. این آزاد است و زمان کمی از شما می­گیرد، در حالی که دانش شما را درباره اسلام در عرصه عمومی افزایش می‌دهد. غیر مسلمانان اشاره به مسلمانانی می‌کند که اسلام را رها کرده است و کافر، سکولار یا مسیحی شده‌اند.

مجموعه پیوندها

به طوری که مباحث فوق نشان می‌دهد، ویکی‌اسلام یک منبع آزاد است که در می‌توان آن را به عنوان یک وب‌سایت اجتماعی توصیف کرد. از این منظر، صفحه شخصی به وسیله پیوندهایش ساخت یافته است. بدون افزایش مداوم پیوندهای جدید و فایل‌های آپلودشده، احتمالاً ویکی‌اسلام نمی‌تواند اعضای جدید جذب کند و وب‌سایت محبوبیت کمتری بدست می‌آورد (محبوبیت کمتر از سوی افرادی که درصدد جستجوی اطلاعات انتقادی درباره اسلام و مسلمانان از طریق موتورهای جستجوی نظیر گوگل یا آلتاویستا بدست می‌آورد). تا دسامبر 2006، 286 پیوند در زیرمجموعه "لیست کاملی از سایت‌ها که دیدگاه دگراندیشی در زمینه اسلام ارائه می‌کند" ایجاد شده بود. از آنجا که لیست پیوندها توصیف کوتاهی برای بازدیدکنندگان فراهم می‌سازد- برای مثال، اگر وب شخصی به وسیله یک نگرش خاصی تاثیر پذیرد، یا اگر آن به یک زبان خاصی نوشته شود- ممکن است بر اساس طرح‌های زیر به این مطالب تقسیم شود.

طبقه‌بندی جدول 1 باید با دقت خوانده شود. برای مثال، مشکل است تا یک تفکیک روشنی میان پیوندهای زیرمجموعه "مسیحی/ یهودی/ غیرمسلمان/ عرب مسیحی" و مقولات "عمومی/ ملی‌گرایی" قائل شویم و مرز میان مقولات متغییر می‌باشد. برای مثال، صفحات شخصی یک دیدگاهی درباره احساسات ملی‌گرایانه می‌دهد که اغلب در مجادلات مذهبی هنگام نقد مسلمانان و اسلام استفاده می‌کنند. احساسات ملی‌گرایانه ممکن است متون دینی و غیردینی را مخفی کند و انگیزه‌های را به نمایش بگذارد که مرزهای میان مقولات در حال تغییر هستند و برای حمایت مشکل است. گر چه بیشتر طبقه‌بندی‌ها درگیر همه یا چندین مسئله بحث شده هستند، یک طبقه‌بندی به ما کمک می‌کند که یک مجموعه بزرگی از مطالب را ساماندهی و تحلیل کنیم. طبقه‌بندی نه تنها باید طرح کلی از یک واقعیت به نظر برسد، بلکه باید یک ابزاری برای تحلیل مطالب گزینش شده (در این مورد مجموعه پیوندهای ایجاد شده به وسیله ویکی‌اسلام) باشد.

بنابراین غیرممکن است تنها با دیدن محتوای آنلاین ویکی‌اسلام تاثیر آن را پیش‌بینی کرد، بنابراین لیست زیر نشان می‌دهد که وب‌سایت اجتماعی اطلاعات ضد اسلامی و ضدمسلمانان قابل دسترسی برای کاربران اینترنت فراهم می‌سازد. در دسامبر 2006، ویکی‌اسلام شامل اطلاعاتی به زبان‌های انگلیسی، ترکی، اندنوزی، عربی، فرانسوی، ایتالیایی، هلندی و سوئدی، عبری، آلمانی، پرتغالی، نروژی، یونانی، دانمارکی، مجاری، اسپانیولی، بنگالی، لهستانی و فارسی می‌شد. این نمایی از این واقعیت است که همه افراد با یک کامپیوتر به همراه مودم به اینترنت دسترسی پیدا می‌کنند و افرادی که می‌توانند به یکی از زبان‌های استفاده شده در ویکی‌اسلام بخوانند می‌توانند به اطلاعات ضد اسلامی در اینترنت دسترسی داشته باشند. این اطلاعات را می‌توان برای زیر سوال بردن مسلمانان و انتقاد از اسلام و مسلمانان در یک فضای محلی و جهانی استفاده کرد.

جدول شماره 1: لیست کاملی از سایت‌هایی که دیدگاه دگراندیشی برای اسلام ارائه می‌کنند.

آیا ویکی‌اسلام نمودی از اسلام‌هراسی است؟

طبق نظر متفکر انگلیسی، رونیمد تراست (1997)، و گزارشی از اسلام‌هراسی: چالش ما، ضرورت ایجاد تمایز میان نگرش‌های باز و بسته نسبت به اسلام و مسلمانان است هنگامی که از اسلام‌هراسی گفتگو می‌کنیم. نگرش بسته در این متون دیدگاهی است که ادعا می‌کند همه مسلمانان شبیه هم هستند و همه آنها در یک شیوه یکسانی رفتار می‌کنند زیرا آنها مسلمان هستند. اسلام و مسلمانان به عنوان یک شی ایستا و متجانس بازنمایی می‌شود که از سوی عوامل بیرونی نظیر اقتصاد، زمینه اجتماعی و قدرت جهانی تاثیر نمی‌پذیرند. اسلام یک دستورالعمل منحصرفردی دارد و همه مسلمانان کورکورانه بدون تردید از آن پیروی می‌کنند زیرا آنها متعلق به نژاد "اسلامی[3]" هستند. بر طبق این رویکرد بنیادگرایی، هیچ فضای برای واکنش‌های انتقادی وجود ندارد که بر تنوع و تنش‌ها در تاریخ اسلام و نیز میان مسلمانان در جوامع معاصر جهان تمرکز داشته باشد. به پیروی از تعریف رونیمد تراست از اسلا‌هراسی، می‌توان ادعا کرد که یک نگرش بسته احتمالاً یک نمودی از اسلام‌هراسی است تا یک نگرش باز و آزاد. نگرش باز بدین معناست که اسلام و مسلمانان پدیده نامتجانس هستند که می‌توان مسلمانان را در تفسیر اسلام متنوع یافت. تفاوت میان نگرش باز و نگرش بسته در جدول زیر به نقل از گزارش اسلام‌هراسی: چالش برای همه[4] نشان داده شده است.

طبقه‌بندی ارائه شده از سوی رونیمد تراست مفید است، با این حال آن همه مسائل روش‌شناختی مرتبط با اندازه‌گیری اسلام‌هراسی در جامعه را حل نمی‌کند. برای مثال، یک پیشامد باید به عنوان یک اسلا‌هراسی قلمداد شود، آیا باید به انگیزه‌هایی تمرکز کنیم که مجرمین مرتکب می‌شوند، یا آیا ما باید به قربانیان و فهم‌شان از پیشامد توجه کنیم. انگیزه مجرم و فهم قربانی شبیه هم نیستند. با این حال، این مسئله روش‌شناختی در مطالعه اسلام‌هراسی منحصربه فرد نیست – بیشتر مطالعات درباره تبعیض با چنین مسائل مشابهی برخورد می‌کنند. علاوه بر این، مشکل است تفکیک روشنی بین «تنفر از جرم» و جرم‌هایی که به وسیله ترش از مسلمانان و اسلام به وجود می‌آید. نژادپرستی و بیگانه‌هراسی بخشی از بحث اسلام‌هراسی می‌باشد، و مشکل است این مطالعه را از دیگر اشکال تبعیض و بیگانه‌هراسی جدا کنیم.

بدون توجه به مسائل روش‌شناختی بالا، مناسب است بپرسیم که آیا می‌توان ویکی‌اسلام را به عنوان نمودی از نگرش‌های باز و بسته نسبت به اسلام و مسلمانان در نظر گرفت. در زمینه معیارهایی که تراست تدوین کرده است (جدول شماره 2)، به آسانی می‌توان گفت بیشتر مطالب منتشرشده در ویکی‌اسلام به مثابه نمودی از اسلام‌هراسی هستند. ویکی‌اسلام یک وب‌سایت اجتماعی است که عقاید انتقادی درباره اسلام برای دستیابی به دیدگاه بی‌طرفانه سانسور نمی‌شود. با این حال آنها ادعا می‌کنند که این سایت یک سایت پرطرفدار نیست و بسیاری از مشارکت‌کنندگان غیرمسلمانانی هستند که خانواده یا دوستان مسلمان دارند. البته هیچ تظمینی وجود ندارد که آنها انتقاد کمی از اسلام یا عینیت در درک‌شان از اسلام و فرهنگ مسلمانان دارند.

جدول شماره 2: دیدگاه­های باز و بسته درباره اسلام

مشکل است تا همه سایت مرتبط با ویکی‌اسلام را به عنوان نمودی از اسلام‌هراسی در نظر گرفت، برای مثال، پیوند به موسسه پژوهش رسانه‌های خاورمیانه (ممری). این سایت شامل اخبار خاورمیانه و کشورهای عربی‌زبان و نیز همه اخبار و مباحث الهیاتی در خاورمیانه می‌شود. بنابراین، ویکی‌اسلام یک سایت کاملاً اسلام‌هراسی است، ضروری است که همه سایت‌های پیوندشده به ویکی‌اسلام مورد بررسی قرار گیرد. با این نباید یک نتیجه کلی گرفت که همه سایت‌های پیوندشده به ویکی‌اسلام محتوای اسلام‌هراسی دارند، گر چه بعضی از آنها چنین برچسبی خورده‌اند. این مبرهن واقعیت است که هر اطلاعاتی که به اینترنت ارسال می‌شود می‌توان به آسانی در فضاهای جدید دید و محتوای صفحات شخصی خاصی را می‌توان یک تعدادی از فرایندهای مختلف ایجاد کرد. بنابراین زمانی که اطلاعات در اینترنت به ویژه در صفحات شخصی به اشتراک گذاشته می‌شود، صاحب اطلاعات کنترلش بر آنها را از دست می‌دهد، هر اطلاعاتی که به اینترنت ارسال می‌شد آن را به صفحات شخصیة پورتال‌ها مثل ویکی اسلام پیوند می‌دادند. از این منظر، مشکل است درباره اطلاعاتی که به ویکی‌اسلام ارسال می‌شد را اسلام‌هراسی قلمداد کرد. برای دستیابی به این نتیجه، لازم است تا همه اطلاعات پیوندشده به این سایت را با جزئیات تحلیل کرد تا در مورد افرادی که به ویکی‌اسلام اطلاعات ارسال می‌کنند سخن گفت. در تحلیل من، این محدودیت مهم است که مطالعه دین و اینترنت باید هم به آنچه که در فضای مجازی رخ دهد و هم فعالیت‌های روزانه در زندگی واقعی توجه شود.

مبارزه اسلام‌هراسی در شبکه

ویکی‌اسلام نشان می‌دهد که فناوری اطلاعاتی و ارتباطی را می‌توان برای انتشار و اشاعه افکار ضد اسلام و ضد مسلمانان استفاده کرد. گرچه ویکی‌اسلام یک مطالعه موردی تبیین‌گر است، بدیهی است که مسلمانان خودشان می‌توانند از اینترنت برای مبارزه با افکار و دیدگاه‌های اسلام‌هراسی استفاده کنند. بدون پیش‌داوری آیا عقاید مسلمانان درست است یا اشتباه – یعنی آیا فهم و ادراکشان درست یا نه – چندین صفحات شخصی با هدف کمک مسلمانان و غیرمسلمانان برای مبارزه با اشکال مختلف اسلام‌هراسی ایجاد شده است. صرف نظر از اینکه وب‌سایت‌های مسلمانان جانبدارانه و حامی اسلام است (البته ویکی‌اسلام به شدت ضد اسلام و ضد مسلمانان است)، مستندسازی و بررسی اینکه چگونه مسلمانان از اینترنت برای بهبود وضعیت‌شان در جامعه غربی استفاده می‌کنند مهم است. همانندسازی ویکی‌اسلام، وب‌سایت‌های Watch, CAIR و FAIR در این بخش بحث شده است که نباید به مثابه نمایی از کل مسلمانان در نظر گرفته شود. به همین دلیل، تحلیل من اطلاعات و داده‌هایی درباره شهرت و اهداف وب‌سایت‌های مورد استفاده مسلمانان یا غیرمسلمانان فراهم نمی‌کند. با این حال، وب‌سایت Islamophobia Watch یک نمونه روشنی از کاربرد اینترنت از سوی مسلمانان برای مبارزه با عقاید اسلام‌هراسی در مجادلات معاصر است.  Islamophobia Watch در  ژانویه 2005 به عنوان یک پروژه غیرانتفاعی برای مستندسازی مطالب در دامنه عمومی تاسیس شد که از مسلمانان جهان و اسلام به عنوان یک دین حمایت می‌کند. وب‌سایت Islamophobia Watch با هدف عدم اجازه به ایدئولوژی نژادپرستی امپریالیسم غربی در دستیابی به سود در تظاهرات اسلامی تاسیس شد.

همانند ویکی‌اسلام، وب‌سایت Islamophobia Watch شامل اطلاعاتی در حوزه اسلام‌هراسی افکار ضدمسلمانی در جامعه معاصر می‌باشد. برای مثال، افکار ضدمسلمانی مرتبط با شیطان، بمب‌گذاری لندن، گروه‌های چپ‌گرا، لیبرالیست‌ها، چندفرهنگ‌گرایی، سکولاریسم‌، افراط‌گرایی راست‌گراها و مسائل زنان با جزئیات کامل بحث شده است. این وب‌سایت‌ها همچنین شامل اطلاعاتی در حوزه نویسندگان و متفکران نظیر دنیل پیپس، اوریانا فالاسی و یوسف القرداوی می‌باشد. درحالی که پیپس و فالاسی به عنوان بنیادگراهای ضداسلام توصیف می‌شوند، رامندان و القرداوی دو چهره متکلم مسلمان متنفذ هستند که نقش مهمی در مباحث و مجادلات معاصر در حوزه چگونگی برداشت از اسلام دارند. با ورود صفحه Islamophobia Watch اینترنت،  اطلاعاتی درباره وضعیت مسلمانان برای بسیاری از کشورهای اتحادیه اروپا، استرالیا و نیوزلند فراهم ساخت. از مجموعه پیوندها و منابع متنوع تا گزارش تراست کاملاً مشخص است که Islamophobia Watch در یک فضا و زمینه بریتانیایی قرار دارد. به عقیده من Islamophobia Watch اساساً تبعض را رصد می‌کند و هدف این وب‌سایت‌ها فراهم‌سازی داده‌ها اسلام‌هراسی برای مسلمانان است. یک پروژه رصد مشابه از سوی FAIR (تریبونی بر ضد اسلام‌هراسی و نژادپرستی[5]) در انگلستان ایجاد شد. آنها خلاصه اخبار مسائل مهم مرتبط با اسلام‌هراسی و نژادپرستی در انگلستان را کاربران اینترنت فراهم می‌سازد. FAIR به عنوان یک سازمان مستقل با اهداف زیر فعالیت می‌کند:

ـ خیزش آگاهی از چالش اسلام‌هراسی از طریق ابزار ساختاری و آموزشی

ـ بازنمایی یک تصویر مثبت و متعادل‌تر از اسلام، به طوری که این تصویر به وسیله اکثریت مسلمانان بریتانیایی رفتار می‌شود.

ـ رصد و شناسایی وقایع خاص آزار و اذیت و فعالیت بر علیه محدودسازی تبعیض دینی در همه سطوح و ارتقاء فرصت‌های برابر برای همه.

ـ مذاکرات برای تاکید و نقد بر بی‌عدالتی قانونی که بر جامعه مسلمانان در بریتانیا تاثیر می‌گذارد. رصد قوانین ضد تبعضی حکومت آنها را تقویت می‌کند.

ـ تشویق روابط میان مردم و اجتماعات با زمینه‌های دینی، نژادی و اخلاقی مختلف.

نمونه دیگری از اینکه چگونه می‌توان از اینترنت برای مبارزه با افکار ضد اسلامی و ضد مسلمانان استفاده کرد «شورای روابط آمریکایی-اسلامی[6] یا CAIR» است. علاوه بر رصد و گردآوری اطلاعات درباره مباحث عمومی اسلام و مسلمانان در ایالت متحده، همچنین برای مسلمانان فرصتی ایجاد می‌کند تا گزارش‌هایی از تجربیات مثبت و منفی مسلمانان در جامعه آمریکا اخذ کنند. علاوه بر این، CAIR رهبران مسلمان و سازمان‌های اسلامی را آموزش می‌دهند تا از خود حمایت کنند و مانع از قربانی‌شدن خود در برابر بیگانه‌هراسی شوند. به منظور تقویت مسلمانان، CAIR بخشی با عنوان «وسایل نجات» دارد که از مسلمانانی که آزار دیده‌اند یا از اسلام‌هراسی رنج می‌کشند حمایت می‌کند. این وب‌سایت بخشی دارد که مسلمانان در آن ثبت نام می‌کنند و به عنوان عضو فعال این شورا یا انجمن می‌شوند.

این سه نمونه نشان می‌دهد که از اینترنت می‌توان برای مبارزه با اسلام‌هراسی و از بین بردن افکار ضد اسلامی و ضد مسلمانان در جامعه استفاده کرد.

نتیجه‌گیری

در مطالعه و تحلیل نگرش‌های ضداسلامی در اینترنت، یادآوری این نکته مهم است که تاریخ بیشتر با تنش‌ها و تضادهای دینی همراه بوده است تا با تساهل و همزیستی بین‌دینی (Højsgaard 2006: 173). و این تنش‌ها و تضادها منحصر به عصر اطلاعات نیستند. یادآوری می‌شود که نه تضادها و تنش‌ها و نه تساهل و همزیستی به صورت خودکار پیوند نشده‌اند بلکه با یک فناوری جدید به نام اینترنت انجام شده است. گرچه بیشتر رسانه‌های مدرن (برای مثال، ویدئو، بازی‌های رایانه‌ای و اینترنت) در ابتدا به خاطر پیوند میان نیروهای مخرب و منفی در جامعه سرزنش شده بودند، مشکل است یک رابطه علی میان فناوری توسعه جامعه پیدا کرد. گر چه من با داوسون موافق هستم که اینترنت تاثیر شگرفی بر توسعه جامعه می‌گذارد، با این حال مشکل است تصدیق کرد که مردم نگرش‌ها، عقاید و رفتارهای خاصی را صرفاً به واسطه فناوری جدید اخذ کنند. برای فهم چگونگی توسعه جامعه و تغییر خودشان در طول زمان، ما باید یک تحلیل جامع‌تر، تفسیر اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... به کار ببندیم، از سوی دیگر ما خطر تعیین‌کنندگی فهم اینکه فناوری اطلاعاتی و ارتباطی عامل تغییر جامعه هستند را گذرانده‌ایم. برای مثال، در دوره بحران اجتماعی ملامت فناوری  به خاطر همه مسائل جامعه آسان است. چگونه داوسون و هنبری کارکردهای «ترس اخلاقی» را در یک مقاله خوب به نام «دروازه بهشت» سال 1997 در ایالت متحده نشان داده‌اند. برای فهم این واقعیت 39 عضو گروه مذهبی دروازه بهشت 26 مارس 1997 در کالیفرنیا مجبور به خودکشی دسته‌جمعی شدند، بسیاری از دیدگاه‌ها در ایالت متحده بر این ادعا هستند که اعضای این «فرقه» به خاطر وب‌گردی وسوسه شده بودند. در ترس اخلاقی که منجر به خودکشی شد بعضی‌ها بر این عقیده بودند تا اینترنت بسته شود. انتشار غیرقابل‌تصور خودکشی دسته‌جمعی را می‌توان با ارجاع به شناخت اینترنت و این واقعیت که اعضای دروازه بهشت با فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی کار می‌کنند تفسیر کرد.

برای توسعه مطالعه اینترنت و اجتناب از تفسیر جبرگرا و تک علتی در نمونه دروازه بهشت، شیوه‌ها، روش‌ها و نظریه‌های جدیدی باید برای تحلیل دین در فضای مجازی کشف و توسعه یابد. من تاکید کرده‌ام که به کلی با پژوهشگرانی نظیر داوسون، کندال موافق هستم، پژوهشگران باید به مشارکت در فضای آفلاین محلی و نیز مشارکت در زندگی و تضادهای اجتماعی در فضای آفلاین و آنلاین توجه کنند. پژوهشگران آنلاین دینی و دین آنلاین از مقولات هلاند استفاده می‌کنند باید زندگی آنلاین را به مثابه یک دنیای آرمانی جدید و مجرا توصیف کنند. ما باید توجه کنیم که  زندگی آنلاین در یک چرخه با زندگی آفلاین کار می‌کند، و غیر ممکن است اینترنت را به عنوان یک فناوری منحصربه فرد جدای از جامعه مطالعه کنیم. توسعه مطالعه نگرش‌های ضد اسلامی و ضد مسلمانان به اینترنت برمی‌گردد، ضروری است تا یک تعدادی از پرسش‌هایی را صورت‌بندی کنیم که مستلزم پژوهش تازه و داده‌های تجربی است قبل از اینکه آنها را بتوان در یک شیوه رضایت‌بخش جواب داد. این پرسش‌ها عبارتند از: آیا بین مباحث آنلاین و آفلاین در حوزه نقد اسلام و مسلمانان تفاوتی وجود دارد؟ آیا مباحث و نمونه‌های مشابه به طور مستقل از تنوع محلی استفاده می‌شود؟ آیا ممکن است تا مباحث در ویکی‌اسلام در مباحث آفلاین استفاده شود؟ چه کسانی از ویکی‌اسلام برای نقد اسلام و مسلمانان استفاده می‌کند؟ مطالب ارائه شده در ویکی‌اسلام جدید هستند یا ترجمه مطالب مطبوعات است؟ آیا نقد آنلاین اسلام و مسلمانان از اشکال دیگر متفاوت است؟ واکنش مسلمانان نسبت به شروع فعالیت ویکی‌اسلام چه بود؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها، مبرهن است که ما به پژوهش‌های تجربی نظیر پیمایش آنلاین و آفلاین، پرسشنامه و مصاحبه‌ها نیاز داریم.

References

• Allievi, S (2003), the media. In B. Maréchal, et al. (Eds.), Muslim in the enlarged Europe: Religion and society. Leiden, the Netherlands: Brill.
• Allievi, S (2006), How and why “Muslims” became “Muslims”. In Review, No. 18.
• Berg, M. (1998). Hudud: Ett resonemang om populärorientalismens bruksvärde och världsbild. Stockholm: Carlsson.
• Brasher, B. (2001). Give me that online religion. San Francisco: Jossey-Bass.
• Brückner, M. (2001). Fatwas zum Alkohol unter dem Einfluss neuer Medien in 20 Jhdt. Würzburg: Ergon Verlag.
• Bunt, G. R. (2000). Virtually Islamic: Computer-mediated communication and cyber Islamic environments. Cardiff: University of Wales Press.
• Bunt, G. R. (2003). Islam in the digital age: E-jihad, online fatwas and cyber Islamic environments. London: Pluto.
• Chryssides, G. D. (2005). “Come on up, and I will show thee”: Heaven’s gate as a postmodern group
• Dawson, L. L. (2004). Religion on the Internet: Presence, problems, and prospects. In P. Antes, A
• Geertz, & R. R. Warne (Eds.), New approaches to the study of religion: Volume 1: Regional, critical, and historical approaches. Berlin: Walter de Gruyter.
• Dawson, L. L., & Hennebry, J. (2004). New religions and the Internet: Recruiting in a new public space.
• EUMC (2006). Muslims in the European Union: Discrimination and Islamophobia. Vienna: European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia.
• Helland, C. (2002). Religion online/online religion and virtual communitas. In J. K. Hadden & D. E. Cowan (Eds.), Religion on the Internet: Research prospects and promises. London: JAI Press.
• Helland, C. (2005). Online religion as lived religion: Methodological issues in the study of religious participation on the Internet.
• Højsgaard, M. T. (2006). Connecting without belonging: Interfaith dialogue and religious conflicts within online settings. In G. Larsson (Ed.), Religious communities on the Internet. Stockholm: Almqvist & Wiksell International.
• Jones, S. (Ed.) (1999). Doing Internet research: Critical issues and methods for examining the net. London: Sage.
• Kendall, L. (1999). Recontextualizing “Cyberspace”: methodological considerations for on-line research. In S. Jones (Ed.),
• O'Leary, S. (2005). Utopian and dystopian possibilities of networked religion in the new millennium. In M. T. Højsgaard & M. Warburg (Eds.)
• Runnymede Trust (1997) Islamophobia: A challenge for us all. London: The Runnymede Trust.
• Said, E. W. (1981). Covering Islam: How the media and the experts determine how we see the rest of the worl London: Rutledge.
• Shaheen, J. (2001). Reel bad Arabs: How Hollywood vilifies a people. Northampton: Interlink.
• Siddiqi, M. Z. (1993). Hadith literature: Its origin, development and special features. Cambridge: Islamic Text Society.
• Wiegers, G. (2002). Muslim discussions on organ donations to adherents of other religions. In W. A. R.