به نام خداوند رنگین کمان

چندی پیش تعبیر شاعرانه ای دیدم درباره اختلال ارتباطی بین فرستنده و گیرنده پیام:

من گنگ خواب دیده و عالم تمام کر // من عاجزم ز گفتن و خلق از شنیدنش

حکایت امروز روابط‌عمومی‌های دولتی ما به سان چنین شخصی است که برای رساندن پیامش به دیگران دچار مشکل بزرگی شده: نه خود قدرت سخن گفتن دارد و نه دیگران امکان شنیدن صدایش را. این "دیگران" هم البته تنها شهروندان عادی نیستند، بلکه صاحب منصبان و مدیران بالادستی را نیز شامل می شود؛ و مشکل بزرگ تر، درست از همین جا نشات می گیرد.

بدون تعارف باید گفت درک عمومی حاکمان ما از مدیریت ارتباطات و رسانه، در بعد اطلاع رسانی و نشر اخبار، منحصر شده به "جنگ روانی" و در زمینه سرگرمی، متمرکز است بر "کلیشه سازی"! آن هم در حالی که با توجه به ویژگی های جوامع اطلاعاتی، معرفتی و شبکه ای، سیاستگذاری ارتباطی در کشور باید بر مبنای توجه به اساس و بنیان "ارتباطات جهانی شده" باشد؛ این که امروز، دیدن همه چیز از همگان و در همه جا میسر شده؛ سهم محتوای تولیدی شهروندان افزایش شگرفی یافته و این ساکنان سپهر سایبر و نسل بومی دیجیتال، چالش بزرگی برای دروازه بانی اخبار و مدیریت افکار ایجاد کرده اند. عملکرد رسانه های سنتی و مرسوم که رویدادها را از دریچه تنگ چارچوب بندی خاص و موردپسند خود بازنمایی می کردند،‌ به شدت زیر سوال رفته و همه این ها، توان یکه تازی و انحصار خبری را از آنان ستانده است.

در این شرایط اما، آن چه در ایران از دست اندرکاران ارتباطات به ویژه اهالی رسانه و کارگزاران روابط‌عمومی انتظار می‌رود، با معیارهای پذیرفته شده جهانی فرسنگ ها فاصله دارد. گویی ارتباطات دموکراتیک و نظام مدیریت مشارکتی، محلی از اعراب ندارد؛ نقش های میاندارانه و کارکردهای متعدد روابط‌عمومی به فراموشی سپرده شده و تنها به تکرار مواضع رسمی و بیانات صاحبان تریبون محدود شده است. جای خالی روزنامه نگاری صلح و ژورنالیسم گفت و گویی و راه حل گرا، یا نقش آفرینی روابط‌عمومی در ایجاد افق مشترک معنایی و نزدیک کردن دیدگاه ها، کمک به مدیریت بحران و حل تعارض به مدد ارتباطات اقناعی و نظایر این ها، به شدت احساس می شود.

اما پرداختن به آن گونه فعالیتی که مدنظر مسئولان ماست، اسمش هر چه باشد، "روابط‌عمومی" نیست؛ اصلا تبیین هم نیست؛ کار جهادی هم نیست؛ در خوش بینانه ترین حالت شاید بتوان نام "پروپاگاندا" بر آن نهاد. در بلاد کفر، به کسانی که با انکار مسائل یا فروکاستن کژکارکردی ها، با تحریف حقایق، با چرخاندن محور توجهات به سمت موضوعات فرعی و فریب دادن افکار عمومی و رسانه ها، به اصطلاح تلاش دارند فضا را مدیریت و مسئله را به تعبیر مسئولان ما "جمع کنند"، "اسپین داکتر" می گویند؛ ناسزایی به ظاهر محترمانه، اما ویران کننده برای ارتباطاتی ها.

به یاد داشته باشیم فلسفه روابط‌عمومی، مردمداری و هدف نهایی اش ایجاد تفاهم است؛ مقصودی که با پمپاژ اخبار جهت دار، چشم بستن بر واقعیت ها و نشنیدن صدای مردم، هرگز محقق نمی شود. روابط‌عمومی بدون یاری جستن از رسانه های حرفه ای آزاد،‌ ره به بیراهه هم نمی برد؛ چه رسد به این که بخواهد در وادی روشنگری و تفاهم گام بردارد.

به راستی این تناقض ها را روابط‌عمومی‌های دولتی ما چگونه باید حل کنند، وقتی در کوران حوادث روزگار، رسانه ها تحدید و رسانه نگاران تهدید می شوند؛ اینترنت، به اصطلاح "صیانت" و هر از گاهی هم کامل قطع می شود؛ رسانه های اجتماعی محبوب و پیام رسان های پرکاربرد فیلتر می شود و با وجود بهره جستن مقام های ارشد از ظرفیت این پلتفرم ها -که خود نمادی از تبعیض فراگیر و به سخره گرفتن قوانین برساخته شان است- عموم مردم ازجمله روابط‌عمومی‌ها، از تولید محتوا در آن ها منع می شوند و.. و.. و... . نتیجه هم این می شود که فلان مقام ارشد دولتی در اقدامی که بیشتر به یک شوخی تلخ و گزنده می ماند،‌ در پیام رسان داخلی مطلب می نویسد و روابط‌عمومی اش آن را در تلگرام و واتس اپ برای خبرنگاران ارسال می کند، به این امید که دیده و شنیده شود!

یا سخنگوی کابینه که با هدف "نمایش" اراده دولت در شنیدن صدای معترضان، از این دانشگاه به آن یکی می‌رود، در پاسخ به چرایی حضور دولتمردان در توییتر و اینستاگرام، ضعف رسانه های داخلی و ضرورت پیام رسانی به مخاطبان داخلی و خارجی را بهانه می کند؛ بدون آن که بخواهد پاسخ دهد این ضعف مفرط رسانه های کشور نتیجه عملکرد چه کسانی و برونداد کدام بسته های سیاستی بوده که مرجعیت رسانه ای را از نهادهای داخلی، سلب و به خارج مرزها منتقل کرده است؟‌
روابط‌عمومی باید همان جایی باشد که مردم (صاحبان افکار عمومی، شرکا و ذینفعان سازمانی) هستند. با این انسداد ارتباطی گسترده که، نه رسانه های داخلی مورد اقبال مخاطب هستند ونه پلتفرم های مجازی کاربرپسند مورد وثوق حاکمیت است، روابط‌عمومی‌ها چگونه باید "اطلاع رسانی هنرمندانه" و "جهاد تبیین" مدنظر آقایان را به انجام رسانند؟ صدا و سیما هم که تکلیفش معلوم است؛ رسانه ای عریض و طویل که با وجود صرف میلیاردها میلیارد، مخاطبان اندکی دارد که همان ها هم اغلب به دیده شک و تردید به پیام هایش می نگرند و دست بر قضا، روسای پیشین آن بلااستثنا منتقد عملکرد و فرایند مدیریتی و تولید محتوایش هستند!

اگر این اختلال و درواقع قطع ارتباط بین مردم و حکمرانان نبود، و اگر این گسست بین نسلی وحشتناک پدید نیامده بود، ‌و باز چنانچه زمینه و شرایط و اقتضائات گفت و گوی مستمر و مفاهمه آمیز در جامعه از سال ها قبل فراهم آمده بود، امروز با این بحران فراگیر روبرو نبودیم. هرچند شاید حاکمیت از اساس وجود بحران را انکار کند و با فرافکنی،‌ آن را به اعتراضی زودگذر و متاثر از رسانه های برون مرزی فرو کاهد، اما انکار درد کمکی به درمان آن نمی کند.

این "ابربحران" خود ثمره انباشته شدن بحران های حل نشده سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و ارتباطی دهه های پیشین است و آن قدر فربه شده که دیگر نمی توان امید داشت با جارو کردن به زیر فرش، حتی برای چند صباحی از دیده ها پنهان بماند.

به هر روی، از دانشکده‌ها و پژوهشکده‌های ارتباطات و تشکل‌های صنفی و حرفه‌ای این عرصه انتظار می‌رود بیش از این‌ها کنشگری داشته باشند؛ دست‌کم در مواقعی که جریان آزاد اطلاعات و کار حرفه‌ای رسانه‌ها دچار مشکل می‌شود یا از روابط‌عمومی‌ها توقعاتی فراتر از نقش و کارکردهای پذیرفته شده آن دارند.

شایسته است صاحبنظران این رشته،‌ بویژه آنهایی که در شورای انقلاب فرهنگی و امثال آن به حضرات آقایان دسترسی دارند، مبانی پایه علم ارتباطات و حقوق و تکالیف فعالان این عرصه را به اهالی سیاست گوشزد بفرمایند. بگویند "سواد رسانه‌ای" به این معنی نیست که مردم مجازند فقط هر آنچه رادیو و تلویزیون رسمی مملکت در بوق و کرنا می‌کند، باور کنند و لاغیر. تاکید کنند که در ارتباطات بحران، شفافیت و صداقت در روایت‌گری، مهم‌تر و کارآمدتر و حیاتی از ارایه "روایت اول" است.

روابط‌عمومی‌های ما، مثل همه جای دنیای مدرن، لاجرم باید از الگوهای کهنه تبلیغاتی، اطلاع‌رسان و سازمان‌محور فراتر روند و با پایبندی به الگوی اخلاق‌مدارانه دوسویه و گفت و شنود از جایگاه برابر با مخاطب فعال کنونی، مدافع دسترسی آزاد به اطلاعات، تسهیلگر مطالبه‌گری عموم و پاسخگویی متولیان، مروج عقلانیت ارتباطی و کنش عقلانی معطوف به تغییر رویکردها و زمینه‌ساز اصلاح و ارتقای کارآمدی سیستم باشند.//

محسن داوری عضو انجمن متخصصان روابط‌عمومی ایران