شبکه اطلاع‌رسانی روابط‌عمومی ایران (شارا)-|| ارتباطات، به عنوان یکی از مهمترین، بنیادی‌ترین و گسترده‌ترین عرصه‌های زندگی فردی و اجتماعی، در پی پاندومی کووید 19، دستخوش تغییرات و تحولات فراگیر اجباری و ناخواسته‌ای شده که برخی تهدیدکننده و بعضی فرصت سازند. متأثر از این شرایط، در مورد فلسفه و شیوه‌های تثبیت شده ارتباطات درون فردی، میان فردی، اجتماعی و سازمانی و همچنین، ابزارهای ارتباطی تردیدهایی کم و بیش جدی به وجود آمده و در عمل برخی ابعاد ارتباطی محدود شده‌اند و بعضی رونق یافته‌اند.

مرور و بررسی سطوح متنوع تأثیر متقابل کرونا و ارتباطات این امکان را در اختیار افراد، گروه‌ها و اجتماعات، شرکت‌ها و سازمان‌های تجاری و غیر تجاری و رسانه‌ها و روابط‌عمومی‌ها قرار داده و می‌دهد تا به بینشی وسیع‌تر از وضعیت ارتباطی کنونی خود رسیده و بتوانند بر اساس پیش‌بینی‌های انجام شده، با درصد اطمینان بالاتری، نسبت به تدوین راهبردهای ارتباطی و به‌کارگیری تاکتیک‌های ارتباطی اقدام کنند. با توجه به این که ارتباطات تصویری، بخشی گسترده و پرکاربرد در کلیه سطوح ارتباطات به شمار می‌آید، در این مجال، به تأثیرات متقابل کرونا و ارتباطات تصویری نیز اشاره خواهد شد.

ارتباطات درون فردی: در سطح ارتباطات درون فردی، تصویر از خود (self image)، و گفت‌وگو با خود (self talk) به میزان زیادی تهدید شده اما در عین حال، بسیاری از افراد نیز توانسته اند با بهره گیری از رویکردی مثبت اندیشانه، از فرصت ارتقا و به‌سازی تصویر از خود و گفت‌وگو با خود در این دوران استفاده کنند. ترس و انزوا (فاصله اجتماعی) ناشی از همه‌گیری و الزامات آن مانند ماسک بر چهره زدن و...، باعث شده تا تصویر از خود و گفت‌وگو با خود بسیاری از افراد منفی شود. محدودیت‌های ارتباطی، ترس ناشی از همه‌گیری و...، باعث شده تا برخی افراد تصور کنند که هویتی متفاوت پیدا کرده‌اند. در عین حال که اعمال محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های کرونایی، به ایجاد نوعی حس عدم داشتن آزادی فردی از جنبه‌های مختلف (از پوشش و ظاهر تا بسیاری اقدامات شخصی) منجر شده که این حس بر ارتباطات درون فردی نیز موثر بوده است.

ارتباطات میان فردی: محدودیت‌های ارتباطی ناشی از رعایت فاصله اجتماعی، تعاریف و حدود فواصل تعیین شده در سطوح مختلف ارتباطی را دچار تغییر کرده و حتی از بُعد ارتباطات کلامی نیز بلندتر و شمرده‌تر صحبت کردن را ضرورت بخشیده است. در کنار افزایش فواصل فیزیکی، استفاده از ماسک بُعد تصویری ارتباطات چهره به چهره میان افراد را محدود و مخدوش کرده به گونه‌ای که شناسایی هویت از روی چهره (کارکرد تشخیص هویت ارتباطات چهره‌ای) و ارتباطات غیر کلامی شامل اشاره‌های چهره‌ای و زبان بدن (کارکرد انتقال احساس ارتباطات چهره‌ای) را با مشکلاتی جدی مواجه ساخته است. از آنجا که نقاط کانونی در صورت در زمان ارتباطات حضوری چشم‌ها و دهان هستند، به واسطه استفاده از ماسک، عمده کانون توجه بر چشم‌ها بوده و همین مسأله، بر اهمیت حرکات چشم و ابرو و ارتباط از این طریق افزوده است.

اهمیت یافتن نقش چشم‌ها و ابروها در پی پوشیده شدن دهان به وسیله ماسک، با تأثیر بر صنایع آرایش و زیبایی، عمده استفاده از لوازم آرایشی را به سمت جلوه‌بخشی به نقاط فوقانی صورت سوق داده است. همچنین با تأثیر کووید 19 بر صنعت مد و لباس، ماسک را هم به بخشی از اقلام این صنعت تبدیل کرده و به آن جنبه زیورگونه و بعضاً هماهنگ با دیگر البسه بخشیده است. اهمیت این اتفاق در حوزه ارتباطی، از بُعد نحوه پوشش و تأثیرات آن بر ارتباطات قابل بحث است.

محدودیت دیدارها و ملاقات‌های شخصی با اهداف دوستانه، کاری و... به ویژه در محیط‌هایی مانند کافه یا رستوران و...، صله ارحام مجازی و محدود شدن ارتباطات خانوادگی و دوستانه به قاب مانتیور گوشی یا تبلت و لپ تاپ، حتی بعضاَ شرکت در مراسم‌های عزاداری و سوگواری از همین طریق، ارتباطات لمسی محدود و تأثیرات روانشناختی منفی آن از جمله تأثیرات کرونا بر سطوح ارتباطات میان فردی است که با یادآوری اهمیت و ارزش ارتباطات حضوری، موجبات بهره‌گیری از ابزار ارتباطی جایگزین مجازی را فراهم کرده است.

همچنین تابو شدن بیماری کرونا و فاصله گرفتن افراد از فرد مبتلا و حتی ارتباط توأم با نگرانی با فرد بهبود یافته بر کیفیت ارتباطی بین افراد تأثیر منفی گذاشته است. گرچه حضور طولانی مدت افراد در منزل ناشی از قرنطینه خانگی، فرصت بیشتری را برای تعامل و ارتباط بین اعضای خانواده فراهم ساخته اما بعضاً فشارهای روحی، جسمی، اقتصادی، اجتماعی و... این دوران بر کیفیت این ارتباط توانسته تأثیر بگذارد.

ارتباطات سازمانی: از تلاش برخی برندهای نامدار جهانی در چارچوب مسئولیت اجتماعی سازمانی آنها در تشویق افراد به رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی از طریق تغییر دادن لوگوی خود و ایجاد فاصله در اجزای بصری و نوشتاری لوگو تا طراحی و تولید پوسترهای چاپی و دیجیتالی با مضمون رعایت پروتکل های بهداشتی در محل سازمان، محدود شدن الگوهای مذاکره و ارتباطات تجاری، اعمال برخی تغییرات در الگوهای بصری، کلامی و زبان بدن در جریان ارتباط با مشتریان، تأمین‌کنندگان و پرسنل درون سازمان، بروز بعضی تغییرات در ارتباطات حقوقی سازمان، ایجاد تحولاتی در ارتباطات درون سازمانی (به طور مثال اهمیت یافتن شنیده شدن صدای رهبران سازمان و به طور متقابل صدای کارکنان) و... از جمله این تحولات در سطح ارتباطات سازمانی بوده است.

ارتباطات جمعی و اجتماعی: اهمیت یافتن ارتباطات سلامت، زمینه شکل‌گیری دوران جدیدی از ارتباطات دیجیتالی پزشکی را فراهم کرد. در عین حال با افزایش مصرف اخبار مرتبط با کرونا، اخبار و تصاویر جعلی و اطلاعات گمراه کننده فرصت پخش ویروس‌وار یافتند که از این منظر به انجام تلاش‌های راه‌کارمدارانه به ویژه در رسانه‌های اجتماعی، رسانه‌های مرجع علمی، رسانه‌های سازمانی مرتبط و... منجر شده است.

توسعه بهره‌گیری از رسانه‌های اجتماعی و اضافه شدن برخی از قابلیت‌های آنها برای پاسخگویی به نیازهای شکل گرفته در دوران پاندومی کرونا، در افزایش برخی آمار همچون افزایش 70درصدی مشاهده لایوهای اینستاگرامی و نیز در نحوه جستجوها و اشتراک‌گذاری محتوا، تغییر گرایش‌های محتوایی به خصوص در اینستاگرام و... موثر بوده‌اند.

از دیگر تغییرات رسانه‌ای دوران کرونایی بهره‌گیری از فناوری‌های جدید در پوشش اخبار به خصوص کرونا همچون استفاده از هلیشاتها، گرایش بیشتر به رسانه‌های اجتماعی و رسانه‌های آنلاین و به نسبت توجه کمتر به رسانه‌های چاپی همچون روزنامه به دلیل ملاحظات بهداشتی و...، به همین نسبت رونق فعالیت رسانه‌های آنلاین و اجتماعی و مشکلات و فشارهای مالی حاکم بر رسانه‌های چاپی، حتی رونق استفاده از کتاب‌های آنلاین وبعضاً بالا رفتن سرانه کتاب در برخی کشورها و... قابل ذکرند. بهره‌گیری از بازی‌سازی و بازی‌های سرگرم کننده و آموزشی درباره شیوه مبارزه با کووید 19، استفاده از ماسک، رعایت پروتکل‌های بهداشتی، به عموم و پرسنل بیماری نیز از جمله تلاش‌های رسانه‌ای بود که در این دوران انجام شدند.

در این دوره ساخت فیلم و نیز صنعت سینما به دلیل محدودیت حضور در مراکز تجمع دچار صدماتی شد؛ هرچند به طور کلی برای حضور در مراکز ورزشی، سینمایی و... تلاش شد تا از روش‌های جایگزینی (همچون سینما ماشین) و... استفاده شود ولی در عمل چندان راه‌گشا نبوده‌اند.

کووید 19 و طراحی گرافیک: پاندمی کووید 19، شاخه‌های گوناگون طراحی گرافیک، از جمله طراحی یا باز طراحی لوگو، آگهی‌های تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی، اینفوگرافیک‌ها، گرافیک‌های متحرک و غیره، توسط شرکت‌ها و سازمان‌های تجاری و غیر تجاری و همچنین رسانه‌ها را فعال‌تر ساخت و در عین حال، مؤلفه های جدیدی به آنها افزوده است. اهمیت انواع طرح‌های گرافیکی به حدی است که سازمان ملل متحد نیز به طراحان گرافیک متوسل شد و در شمار سازمانی‌هایی قرار گرفت که طی فراخوانی از طراحان گرافیک درخواست کمک کرد. به باور این مرجع بین المللی، طراحان قدرت ایجاد تغییر جهان را دارند.

این یک واقعیت است که شرکت‌ها و سازمان‌هایی که پیشتر در جذب و تشکیل تیم طراحی حرفه‌ای سرمایه‌گذاری کرده بودند اکنون ثمره آن را به واسطه طراحی و تولید طراحی‌های گرافیکی سازگار با شرایط کرونایی می‌بینند. طرح‌های گرافیکی بسیاری با شیوع کووید 19 طراحی و منتشر شدند که کارکردهای متفاوتی داشتند. برخی از آنها توسط متولیان بهداشت کشورها، و سازمان های درمانی با هدف ارائه اطلاعات درست و علمی معتبر برای حفظ سلامت شهروندان و کادر درمانی و همچنین، مهار بیماری و در نهایت درخواست برای رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی به منظور قطع زنجیره انتقال ویروس طراحی و ویرال شدند.

انتظار می‌رود که این روند دست کم در آینده نزدیک یک تا دو ساله همچنان ادامه داشته باشد. اینفوگرافیک‌ها و طرح‌های گرافیکی این چنینی، وظیفه ساده‌سازی و سپس انتقال اطلاعات پیچیده علمی و پزشکی به عموم در حداقل زمان ممکن را بر عهده گرفته‌اند و با سادگی، جذابیت، درستی اطلاعات خود در زمینه انجام درست دستورالعمل‌های بهداشتی همچون فاصله‌گیری اجتماعی و شستن دست‌ها (حفظ سلامت تن) و آرامش و سلامت ذهنی در دوران فراهم کرده‌اند.

به طور کلی به دلیل تأثیر کووید 19 بر همه ابعاد ارتباطی، پیش‌بینی می‌شود که ارتباطات تصویری شامل طراحی گرافیک و اینفوگرافیک، طراحی وب سایت، طراحی‌های بازی‌ها، دست کم در آینده نزدیک یک تا دو ساله، بر این محورها استوار باشد: انتقال احساس خوش‌بیبی و امیدواری. پتانسیل بزرگی در اختیار برندها و شرکت ها قرار دارد که بر اساس آن، در تولید محتوا و طراحی گرافیک و اینفوگرافیک‌ها این پیام ها را به عموم (ارتباطات برون سازمانی) و به پرسنل خود (ارتباطات درون سازمانی) منتقل کنند که وضعیت جدید، بیش از آنکه چالش برانگیز باشد، هیجان‌انگیز است.

اولویت اول و تأکید طرح‌های گرافیکی و اینفوگرافیک‌ها به واسطه تأثیر کووید 19، سلامت و ایمنی خواهد بود. مشتریان نه تنها محصولات مربوط به سلامتی بیشتری را خریداری می‌کنند بلکه با توجه به نظرسنجی های انجام شده، همچنان تمایل به خرید کردن از برندها و شرکت‌هایی خواهند داشت که با طرح‌های گرافیکی و تغییرات لوگوی خود، رعایت ایمنی و حفظ سلامتی را تبلیغ و ترویج کرده‌اند. در تحقیقی مشخص شد که 57 درصد مشتریان به برندها و کالایی را توجه بیشتری نشان می‌دهند که احساس کنند ایمن هستند.

بنابراین طراحان گرافیک اولویت خود را طراحی پیام هایی قرار خواهند داد که مهم بودن سلامتی و ایمنی مشتریان و کارمندان برای مدیریت شرکت را انتقال می دهند. پژوهشی اخیراً نشان داده است که 65 درصد مشتریان ترجیح به حمایت از برندهایی می‌دهند که از موضوعات و مشکلات اجتماعی - از جمله پاندمی کووید 19- را بازتاب می دهند و به آنها توجه می‌کنند. نتایج نشان داده‌اند که هزینه کرد ارزش محور (value based spending) به یک معیار مهم خرید برای مشتریان تبدیل شده است. این انسانی‌سازی طراحی هایِ گرافیکیِ تجاری که به جلب اعتماد بیشتر مردم و مشتریان منجر می شود، برندها را در حکم راهبر و پیشرو قرار می‌دهد.

نکته دیگر قابل ذکر در این باره این است که اکنون وب‌سایت‌ها و کانال های اجتماعی به درِ ورودی فروشگاه ها و شرکت‌های تجاری تبدیل شده‌اند و به همین دلیل، طراحی وب سایت و طراحی‌های انسانی محورِ تجاری، اولویت یافته‌اند. طراحان گرافیک پیشتاز می‌کوشند تا طرح های خود هر چه بیشتر شخصی‌سازی کنند. در زمینه ارتباطات تصویری و گرافیکی، استفاده از واقعیت مجازی و واقعیت افزوده بیشتر خواهد شد.

از سوی دیگر، پاندمی کووید 19 باعث شد دولت‌ها، سازمان‌ها، شرکت‌ها، موزه ها، و غیره به فناوری‌های واقعیت افزوده و واقعیت مجازی روی آورند تا از این طریق، امکان تعامل و ارتباط را افزایش دهند. این دو فناوری همچنین به محافظت‌های پزشکی از راه دور در دوران کووید 19 نیز کمک کرده‌اند و البته این روند در آینده نیز ادامه خواهد داشت و طراحان از آنها برای دادن تجربه‌های هر چه بیشتر در خریدهای شخصی‌سازی شده به مشتریان استفاده خواهند کرد. در مجموع باید گفت: کرونا و تبعات آن سبب شده تا حوزه‌های ارتباطی با فرصت‌ها و تهدیدهای مختلفی روبرو شوند به طوری که ریسک برقراری هرنوع ارتباطات حضوری توأم با مسئولیت ارتباطی و گره داشتن سرنوشت سلامت افراد به یکدیگر، بر کیفیت آن اثربگذارد.

 از طرفی به نظر می‌رسد، بسیاری از تعاریف، دستورالعمل‌ها، چارچوب‌ها و منشورهای قانونی و اخلاقی، آیین‌ها و آداب به خصوص آداب معاشرت در روابط اجتماعی و... در دوران همه‌گیری کرونا دچار تغییر شده و می‌شوند و آثار کوتاه مدت، میان مدت و بعضاً بلندمدتی را به دنبال خواهند داشت.

***

آنچه روابط‌عمومی‌ها را می‌تواند در سطوح مختلف ارتباطی در دوره کرونا و پساکرونا یاری کند تلاش برای شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای ارتباطی کرونا و درک شرایط و توجه به تغییرات و تحولات ارتباطی ناشی از کرونا و تبعات آن به منظور تدوین برنامه‌ای جامع برای مدیریت این فضا و شرایط از بُعد ارتباطی و نیز تدوین راهبردهای ارتباطی و به‌کارگیری تاکتیک‌های ارتباطی موثر است.

قطعاً هوشمندی، خلاقیت و ابتکار، توجه به نیازها و تلاش برای پاسخگویی به آنها، در عین حال ارائه ابزارها و روش‌های جایگزین ارتباطی به ویژه با اشراف به تحولات تکنولوژیکی و نیز عنایت به مسئولیت‌های اجتماعی، کمک به تاب‌آوری و ایجاد احساس ایمنی و امنیت، شادی و امید در افراد جامعه میتواند در این خصوص راه‌گشا باشد.

درک اهمیت ارتباطات تصویری و ابزارهای موثر در این خصوص می‌تواند یاریگر روابط‌عمومی‌ها برای جلب نظر و توجه انواع مخاطبان آنها و تلاش برای تأثیرگذاری و ارتقای کیفیت ارتباطی و تعاملی با آنها در مسیر تحقق اهداف سازمانی‌شان باشد. باید به خاطر داشت آنچه روابط‌عمومی‌ها ناشی از تجربه و خاطره تعامل مخاطبان با سازمان خود به خصوص در شرایط خاص و بحرانی رقم می‌زنند می‌تواند در تصمیمات فعلی و آتی مخاطبان و مشتریان برای تعامل یا عدم تعامل و ارتباط با سازمان موثر باشد.

پژوهشگر حوزه‌های ارتباطی و تصویری

مرجع: شبکه اطلاع‌رسانی روابط‌عمومی ایران (شارا)