شارا- مرداد ماه برای مردم ایران به مانند ماه خرداد تداعی کننده اتفاقات مهمی است، یکی غم انگیز و دیگری نیکو، صدور فرمان مشروطه در سال 1285 و دیگری کودتای سال 32 که اولی جرقه ای اولین حضور مردم در سرنوشت خود را که نوید بخش تغییرات بعدی در کشور شد و دیگری هرچند غم انگیر اما ورق خوردن برگی جدید از تاریخ ایران را در سال 57 به دنبال داشت.

 تاریخ ایران در مقاطع و برهه های مختلف شاهد قیامها و انقلابهای متفاوت و مردمی بوده از قیام کاوه آهنگر تا انقلاب اسلامی ایران، گاه خیانت و گاه سکوت آگاهان و گاه استبداد آن را با مشکل مواجه کرد که در نهایت انقلاب اسلامی توانست بدون انحراف به راه خود ادامه دهد.
مشروطه یکی از قیامهایی است که آغاز آن جنبش تنباکو بود.

آگاه شدن مردم با آگاهی بخشی روحانیون سیاسی و وطن پرستان از فرنگ بازگشته انقلاب مشروطه را کلید زد، هرچند بعدها این قیام مردمی در زد و بندهای سیاسی و کشمکش های قدرت طلبی و سهم خواهی رو به افول گذاشت، اما چند دستاورد قابل توجه داشت، مجلس شورای ملی که تبلور حضور و مشارکت مردم در سرنوشت خود و دیگری تحزب و نظام قضایی بود، هرچند هر سه دستاورد در سیاسی بازی ها و در خفقان استبداد بعدها کارکرد خود را از دست داد، اما در همین نقطه نیز می تواند نتیجه قابل توجهی از خون هزاران زن و مرد انقلابی مشروطه طلب باشد که بعدها و 72 سال بعد توسط انقلابیون مسلمان در سال 57 ارج نهاده شد و سپس حفظ شد.

«مشروطه» اولین تلاش مردم ایران برای حرکت به سمت دموکراسی است،حکومت پادشاهی در طی سالیان متمادی بر ایران فراز و نشیبهای بسیاری را با خود داشته است،از جنگهای مختلف برای کشورگشایی برای ضمیمه کردن هندوستان به ایران در زمان نادرشاه افشار که اوج وطن پرستی شاهان ایرانی بود تا بستن قراردادهای ننگینی چون ترکمانچای و گلستان و فروختن مام میهن برای عیاشی های شاهان قجری.

مشروطه قیام مردم ایران برای برقراری دموکراسی بود،سردارانی چون باقر خان و کلنل پسیانها جان دادند تا جان در بدن میهن بماند.

فرمان مشروطه چه بود؟
فرمان مشروطیت در 14 مرداد ماه سال 1285 هجری شمسی توسط مظفرالدین شاه قاجار در نتیجه تحصن مشروطه خواهان امضا شد.

در این فرمان دستور تشکیل مجلس شورای ملی و مشارکت مردم در امر حکومت داده شد.
فرمان مشروطه خطاب به صدراعظم یعنی میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله است که خود در تهیه آن و راضی کردن شاه به امضای آن کوشش کرده بود. اصل فرمان به خط احمد قوام (قوام‌السلطنه) است.

متن فرمان
«جناب اشرف صدراعظم
از آنجا که حضرت باری تعالی جل‌شأنه سررشته ترقی و سعادت ممالک محروسه ایران را بکف کفایت ما سپرده و شخص همایون ما را حافظ حقوق قاطبه اهالی و رعایای صدیق خودمان قرار داده لهذا در این موقع که اراده همایون ما براین تعلق گرفت که برای رفاهیت و امنیت قاطبه اهالی ایران و تشیید مبانی دولت اصلاحات مقننه به مرور در دوائر دولتی و مملکتی به موقع اجرا گذارده شود چنان مصصم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان قاجاریه، علماء، اعیان، اشراف، ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهام امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مداقه لازمه را به عمل آورده به هیئت وزرای دولت خواه ما در اصلاحاتی که برای سعادت و خوشبختی ایران خواهد شد اعانت و کمک لازم را بنماید و در کمال امنیت و اطمینان عقاید خود را در خیر دولت و ملت و مصالح عامه و احتیاجات قاطبه اهالی مملکت به توسط شخص اول دولت به عرض برساند که به صحه همایونی موشح و به موقع اجرا گذارده شود.

 بدیهی است که به موجب این دستخط مبارک نظامنامه و ترتیبات این مجلس و اسباب و لوازم تشکیل آن را موافق تصویب و امضای منتخبین از این تاریخ معین و مهیا خواهد نمود که به صحه ملوکانه رسیده و بعون‌الله تعالی مجلس شورای ملی مرقوم که نگهبان عدل است افتتاح و به اصلاحات لازمهٔ امور مملکت و اجراء قوانین شرع مقدس شروع نماید و نیز مقرر می‌داریم که سواد دستخط مبارک را اعلان و منتشر نمایند تا قاطبه اهالی از نیات حسنه ما که تماماً راجع به ترقی دولت و ملت ایران است کماینبغی مطلع و مرفه‌الحال مشغول دعاگوئی دوام این دولت و این مجلس بی‌زوال باشند-- در قصر صاحبقرانیه به تاریخ چهاردهم جمادی الثانیه ۱۳۲۴ هجری در سال یازدهم سلطنت ما».

چون در این فرمان با ذکر «شاهزادگان قاجاریه و علماء و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف» ذکری از دیگر طبقات مردم نشده بود، به در خواست نمایندگان پناهندگان سفارت، فرمان دیگری صادر شد:

«جناب اشرف صدراعظم
در تکمیل دستخط سابق خودمان مورخه چهاردهم جمادی‌الثانیه ۱۳۲۴ که امر و فرمان صریحاً در تأسیس مجلس منتخبین ملت فرموده بودیم مجدداً برای آنکه عموم اهالی و افراد ملت از توجهات کامله ما واقف باشند امر و مقرر می‌داریم که مجلس مزبور را به شرح دستخط سابق سریعاً دایر نموده بعد از انتخابات اجزاء مجلس فصول و شرایط نظام مجلس شورای اسلامی را مطابق تصویب و امضای منتخبین به طوری که شایسته مملکت و و ملت و قوانین شرع مقدس باشد مرتب بنمائید که به شرفعرض و امضای همایونی ما موشح و مطابق نظامنامه مزبور این مقصود مقدس صورت و انجام پذیرد».

در این فرمان عبارت «منتخبین ملت» اضافه شده که همان نمایندگان مجلس شورای ملی بودند که البته مجلس شورای اسلامی در زمان رضاخان میرپنج و پس از آن به نهادی فرمایشی و در خدمت شاه درآمدند.

روحانیت و انقلاب مشروطه
کشته شدن ناصرالدین شاه به دست میرزارضا کرمانی را می توان یکی از مقدمه های نهضت مشروطیت به حساب آورد.

از آن تاریخ تا پیروزی مشروطیت فضای سیاسی اجتماعی کشور به خصوص در شهرهای بزرگ چون تهران،تبریز و اصفهان دستخوش تغییرات اساسی شد.

مردم خواستار تاسیس مجلس و عدالتخانه بودند و این به معنی پایان بخشیدن به سلطه استبداد و استقرار حاکمیت ملت در قالب مجلس قانون گذاری بود.

 بر اساس مدارک و منابع تاریخی، رهبران دینی، نقش اساسی و بنیادینی در این تحول داشتند؛ به طوری که مرجعیت شیعه در نجف، به رهبری آخوند خراسانی، میرزاعبدالله مازندرانی و میرزاخلیل تهرانی، مسئولیت اداره انقلاب را بر عهده داشتند.

 در تهران، عالمانی چون سید عبدالله بهبهانی، سیدمحمد طباطبایی و شیخ فضل الله نوری، به عنوان عالمان طراز اول، به پیشبرد امور انقلاب همت گماشته بودند.

در اصفهان نیز، آقانجفی و حاج آقا نورالله اصفهانی، در فارس، محلاتی و مجتهد لاری و در تبریز، مجتهد تبریزی و ثقة الاسلام، در تهییج و بسیج مردم، فعال و کوشا بودند.

در این قیام روشنفکران و حتی مخالفان دخالت روحانیان در مذهب، همچون تقی زاده و سیداحمد کسروی، نقش بی بدیل عالمان در هدایت جنبش مشروطیت را ستوده اند و از آن به عنوان یکی از عوامل موءثر در پیروزی نهضت نام برده اند.

کسروی که ضدیت وی با روحانیت بر همگان آشکار است، درباره نقش روحانیون در پیروزی مشروطه می نویسد:«آن چه مشروطه را نگه داشت، پافشاری های مردانه دو سید - بهبهانی و طباطبائی - و آخوند خراسانی و حاج شیخ مازندرانی بود. اینان، با فشارهایی که دیدند و زیان هایی که کشیدند، از پشتیبانی مجلس و مشروطه باز نایستادند و آن را نگه داشتند» تقی زاده نیز از نقش روحانیت و به ویژه نقش سیدعبدالله بهبهانی، به عنوان عمود خیمه انقلاب مشروطیت نام می برد و آن را به نیکی می ستاید.

امام خمینی نیز نقش رهبران دینی را در هدایت قیام مشروطه مؤثر می داند:«... علمای اسلام، در صدر مشروطیت، در مقابل استبداد سیاه ایستادند و برای ملت آزادی گرفتند...».

بعدها با انحراف مشروطه از خط اصلی و طبیعی خود برخی از روحانیون طراز اول چون شیخ فضل الله نوری،آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی جان خود را در این راه گذاشتند.

انحراف مشروطه
تا پایان مرحله اول مشروطه یعنی صدور فرمان مشروطیت، اهداف انقلابیون محور تاسیس «عدالت خانه» و «اجرای احکام و قوانین اسلامی» بود و البته تاسیس عدالتخانه برای اجرای قوانین حقوقی اسلام در جامعه دینی چون ایران بود.

اما پس از پیروزی،کم کم با حضور چهره های مشکوک و وابسته به غرب به خصوص انگلستان که غالبا فراماسون و یا بهایی و بابی بودند تفکر غربی و ضد دینی به خصوص با پافشاری برای تشکیل مجلس شورای ملی به جای اسلامی،به تدریج ماهیت این انقلبا مشخص و به سمت انحراف پیش رفت.

در واقع مردم و استفاده از پتانسیل مردمی و روحانیت نقشه ای انگلیسی بود که در این میان مخالفت علما را برانگیخت و در این میان شیخ فضل الله نوری  به نیابت از علما به مخالفت با آن برخاست و ماجرای اضافه کردن چند ماده به مواد قانون مشروطه منجر به اهدام وی شد.

او در جواب کسانی که وی را مستبد می خواندند گفت: «من به هیچ وجه منکر مجلس شورای ملی نیستم؛ بلکه مدخلیّت خود را در تأسیس این اساس، بیش از همه کس می دانم. من مجلس شورای ملی را می خواهم که اساسش بر اسلامیت باشد و برخلاف شریعت، قانونی نگذارد».

وی قانون اساسی را به دلیل مخالفت با احکام صریح اسلام، «ضلالت نامه» می خواند و معتقد بود که در آن، بیست مطلب مخالف حکم صریح اسلام وجود دارد.

در نهایت تلاش کرد که با حضور در مجلس و کمیسیون های آن، جلوی انحراف را بگیرد و مشروطه را مقید به شرع و نظارت «هیئت طراز اول» نماید و بر همین اساس بود که با همکاری برخی از عالمان و مراجع، اصل دوم متمم قانون اساسی را تهیه کرد و با زحمت فراوان به تصویب رساند تا همه مصوبات مجلس در همه اعصار، با تأیید و نظارت این هیئت، جنبه قانونی پیدا کند هرچند که بعدها جان بر سر این مطلب گذاشت.

در جای دیگر گفت: «اگر بنای مشروطه بر حفظ دولت اسلام بود، چرا یک عضوی از روس پول می گرفت و دیگری از انگلیس؟.... اسلام دنیا را به عدل و شورا گرفت؛ آیا چه افتاده است که امروز باید دستور عدل ما از پاریس برسد و نسخه شورای ما از انگلیس بیاید»؟

در نهایت انقلاب مشروطه که بزرگترین قیام مردمی در نوع خود در ایران به شمار می رفت به تدریج هرچند منجر به تاسیس عدالتخانه و مجلس و نوشتن اولین قانون اساسی شد، اما به انحراف قدم گذاشت.

احزاب سیاسی
در دوره مشروطه به تدریج با ورود تحصیلکرده ایرانی از خارج از کشور و تشکیل مجلس شورای اسلامی احزاب سیاسی نیز با گرایشات مختلف سربرآورده و وارد فضای سیاسی کشور شدند هرچند که این تجربه نیز مثبت و مطلوب نبود اما تجربه جدید بود که بعدها نقش تعیین کننده در تاریخ سیاسی کشور ایفا کرد.

با تشکیل مجلس دوم،دو حزب مهم با دو گرایش مختلف یعنی اجتماعیون عامیون و اجتماعیون اعتدالیون نیز تاسیس شدند.

اجتماعیون اعتدالیون؛ یکی از دو حزب مهم و از اولین احزاب سیاسی در ایران بود که در ابتدای دوره مشروطه تشکیل شد.

دلیل و زمینه تشکیل این حزب،که مرام اعتدال و میانه رویی داشتند برای مقابله با تندوری های حزب دیگر یعنی دموکراتها بود.

اجتماعیون عامیون؛ در کنار حزب اجتماعیون اعتدالیون،این حزب تشکیل شد که مرام آنها تندروی بود.

هرچند اطلاعات دقیقی از پیشینه این حزب در دست نیست، اما دسته‌ای از مورخان معتقدند، حزب سوسیال‌دموکرات روسیه، برای دستیابی به کارگران مسلمان قفقاز، «سازمان همت» را به‌وجود آورد. همت به نوبه خود، فرقه اجتماعیون عامیون را بنیان نهاد تا ایرانیان مهاجر را در حزبی یکپارچه گرد آورد. به این ترتیب گفته می‌شود فرقه اجتماعیون به میانجیگری سازمان همت با حزب سوسیال‌دموکرات روسیه پیوند داشته و شاخه ایرانی آن بوده است».

در نهایت انقلاب مشروطه مجلس شورا، دادگستری و نظام قضایی و تحزب را به فضای سیاسی کشور هدیه داد هرچند که بعدها و در گذر زمان عواملی چون استبداد، استعمار و ناآگاهی مردم این دستاوردهای مهم به ورطه انحراف از کارکرد اصلی خود دور و دوره رضاخان به طور کلی کارکرد خود را از دست داد اما منجر به انقلاب اسلامی ایران در سال 57 شد، انقلابی که توانست این دستاوردهای عظیم را به تکیه بر دین پاسداری کند.

منبع: راه دانشجو