شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)-|| این روزها درشرایطی قرار داریم که ویروس ضعیف ولی سریع الانتقال کرونا برای بقا و تکثیر خود اصرار دارد که ما میزبانش باشیم تا شاید بتواند سالهایی که در کنج عزلت خاموش و ساکت بوده را جبران نماید.

در همین شرایط همه ما به موازات مشکل بزرگ شیوع کرونا موضوع آزاردهنده دیگری را نیز تجربه می کنیم که مختص کرونا نیست بلکه با بروز هر پدیده جدیدی اعم از سیل ، زلزله، آتش سوزی، بیماری و ... این پدیده هم فرصتی می یابد تا بیش از همیشه در بین افکار عمومی جولان دهد.

منظورم شایعه است، البته شایعه یک پدیده جدیدی نیست بلکه همزاد اجتماع بشری است و تفاوت شرایط فعلی با گذشته در قدرت رسانه نهفته است، زیرا تکنولوژیهای نوین رسانه ای و ارتباطی سبب شده اند که ما شاهد حجم و سرعت بالای انتقال شایعات باشیم و با هجمه ای شدید در معرض انواع خبرهای درست و نادرست و به شکلها و قالبهای متفاوت متنی، تصویری، ویدئو، گیف و ... قرار بگیریم و گاهی اوقات با کشف تناقضات موجود در این اخبار دچار حیرانی شویم که نهایتا اقدام صحیح کدام است.

البته ناگفته نماند که شایعات در فضایی می توانند جولان دهند که عمده مخاطبان از سواد رسانه ای نسبتا پایینی برخوردار بوده و نتوانند شایعات را از واقعیات تشخیص دهند.

شایعه بر اساس تعریفی که در علم ارتباطات دارد خبر تایید نشده ای است که بطور وسیعی پراکنده شده است.
 

 اما سئوال مهم این است که چگونه می توانیم شایعات را از اخبار واقعی تشخیص دهیم؟ ما به عنوان مخاطب فضای مجازی و رسانه های الکترونیک، هنگامی که خبری را دریافت می کنیم باید سئوالاتی را از خود بپرسیم، از جمله آن که:
- آیا خبر منبع مشخصی دارد؟

- خبر توسط چه منبعی منتشر شده است و آیا آن منبع صلاحیت انتشار آن مطلب را داشته است؟

- سابقه منبع در گذشته چگونه بوده است و آیا معتبر است یا خیر؟

- چه فرد یا افرادی از انتشار این خبر سود می برند ؟

- چرا این خبر در زمان فعلی منتشر شده است؟

- و...
منبع یکی از مهمترین ارکان انتشار خبر است، اغلب شایعات منبع نامشخصی دارند مثلا گفته می شود: به عقیده منابع آگاه ...، به گفته شاهدان عینی ...، شنیده ها حاکی از آن است ...، مسئولی که نخواست نامش فاش شود گفت ... و عباراتی از این دست.

لذا با پاسخ به سئوالات فوق می توانیم بخش عمده ای از شایعات را شناسایی نماییم.

سئوال بعدی این است که شایعه چه زمانی رواج می یابد؟ شایعه معمولا زمانی به اوج خود می رسد که سئوالی بدون پاسخ نزد افکار عمومی مطرح است و منابع رسمی و قانونی پاسخی قانع کننده و شفاف برای افکار عمومی ندارند، زیرا اقناع افکار عمومی در جامعه برای پیشگیری از شیوع شایعات بسیار مهم است.

اگر صداقت متولیان امر، نزد افکار عمومی خدشه دار باشد، شرایط برای کسانی که می خواهند از فرصت پیش آمده استفاده کرده و نفعی ببرند مهیا می شود و شایعات مورد نظر را با سرعت و با استفاده از لشکری که در پای رسانه های خود نشسته اند و همان مخاطبان انبوه فضای مجازی هستند منتشر می کنند.

مجموعه عواملی از سوی متولیان امر، مخاطبان و دشمنان و سودجویان دست به دست هم می دهد تا بازار شایعات داغ شود.

به هر حال شایعه زمانی شکل می گیرد که مردم تشنه به دست آوردن اطلاعات هستند و مراجع رسمی یا به کندی و یا با ارائه اطلاعات متناقض و غیر واقعی نمی توانند افکار عمومی را سیراب نمایند، لذا افکار به سمت وسویی دیگر منحرف می شود.

بطور کلی شایعه
یک فرمول واضح و شفاف دارد:
شایعه = ابهام * اهمیت
بر اساس این فرمول هر چقدر میزان ابهام در خصوص موضوعی بیشتر باشد و اهمیت موضوع برای افکار عمومی بیشتر باشد میزان شایعات بیشتر خواهد بود.

بدیهی است اگر هر یک از پارامترهای طرف دوم تساوی صفر باشد یا به سمت صفر میل کند به تبع آن شایعه نیز به سمت صفر میل کرده و یا برابر صفر می شود.

یعنی اگر در موضوعی اصلا ابهام وجود نداشته باشد و یا موضوع برای افکار عمومی اصلا اهمیت نداشته باشد، در این دو موقعیت شاهد بروز شایعه نخواهیم بود.

اما سئوال بعدی این است که در این شرایط وظیفه ما چیست؟
باید توجه داشت که در عصر ارتباطات و به مدد تکنولوژی های نوین ارتباطی، همه ما دارای رسانه هستیم و انحصار رسانه به مانند گذشته وجود ندارد، لذا گاهی فرستنده پیام و گاهی دریافت کننده و مخاطب پیام هستیم.

زمانی که در نقش فرستنده پیام هستیم باید توجه داشته باشیم که با اطمینان از صحت مطلب دست به انتشار بزنیم و در صورتی که در خصوص صحت خبر یا مطلبی مردد هستیم و به اطمینان نرسیده ایم اقدام به انتشار نکنیم.

اما زمانی که به عنوان مخاطب و دریافت کننده پیامهای فضای مجازی هستیم ابتدا باید تلاش کنیم سواد رسانه ای خود را ارتقاء دهیم و با طرح سئوالات پیش گفته و تحقیق در خصوص هر مطلبی سعی کنیم تا در انتشار شایعات نقش ایفا نکنیم، همچنین نسبت به فضای مجازی و محتواهای منتشره در آن باید نگاهی انتقادی داشت نه نگاه مشروعیت و مقبولیت، زیرا هر موضوعی در فضای مجازی منتشر می شود الزاما نمی تواند منطبق بر واقعیت باشد.

به عنوان یک مخاطب، تنها به نگاهی سطحی و گذرا به تیتر مطالب اکتفا نکنیم و مطالب را تا انتها بخوانیم، درک کنیم، تجزیه و تحلیل کنیم و سپس در صورت نیاز اقدام به بازنشر نماییم. توجه داشته باشیم که انتشار مطالب بیشتر و سریعتر در فضای مجازی موجب افتخار و سربلندی ما نخواهد شد.

در پایان با هدف جلوگیری از اطاله کلام به ذکر نکاتی چند بسنده می نمایم:
علاوه بر مواردی که بیان شد موارد ذیل را نیز می توانیم به عنوان عوامل کم رنگ کننده بازار شایعات در نظر بگیریم:
- تلاش رسانه های رسمی اعم از مکتوب، دیجیتال و الکترونیک برای انتقال سریع و کافی اخبار مورد نیاز افکار عمومی
- تلاش برای انتقال صادقانه و شفاف اخبار و رویدادها
- تلاش رسانه های داخلی برای جلب بیشتر اعتماد مخاطبان
- تلاش مردم به عنوان مخاطب فضای مجازی جهت ارتقاء حس میهن دوستی، بجای از خود بیگانگی و در دامن دیگران افتادن، یعنی نگاهی به داخل داشته باشیم و تلاش نماییم تا اسرار و اطلاعات داخلی را مانند اسرار خانوادگی خود حفظ نماییم.

حسن ختام این یادداشت، دعوت از همه مخاطبان به ارتقاء سواد و بصیرت رسانه ای در حوزه فضای مجازی است که از فضای واقعی جدا نیست و در واقع ما اکنون در یک جهان دوفضایی بطور موازی زندگی می کنیم و آسیبهای هر یک از دو فضا می تواند در دیگری نمود داشته باشد، لذا کم اهمیت تلقی کردن فضای مجازی به همان اندازه خطرناک است که دشمن را درفضای واقعی بطور غیر واقعی ضعیف ارزیابی نماییم.

مجتبی رضوانی
رئیس وکارشناس ارشد روابط عمومی وامور فرهنگی
مدیریت درمان تامین اجتماعی استان گلستان
مدرس دانشگاه ودانشجوی سال آخر دکترای مدیریت رسانه