مفهوم اخلاق رسانه‌ای در کشورهای مختلف، متفاوت است. با وجود یکسان بودن برخی اصول چون توجه به صحت و سقم اخبار و رعایت حریم‌های خصوصی و شخصی بازهم برخی از این اصول در بخش‌های مختلف حتی میان رسانه‌هایی چون رادیو، تلویزیون و رسانه‌های مکتوب و مجازی یک کشور متفاوت است. البته در برخی اوقات مشاهده می‌شود که اصول اخلاق رسانه‌ای و حرفه‌ای آنچنان که باید در میان رسانه‌ها رعایت نمی‌شود و این امر دغدغه اصحاب آکادمیک و رسانه‌ای دانشگاهی و حرفه‌ای شده است. بدین منظور گزارشی درباره بازتعریف مفهوم اخلاق رسانه‌ای و راهکارهای دستیابی بدان تهیه شده که می‌خوانید.

لزوم توجه به اخلاق رسانه‌ای
اخلاق از مؤلفه‌های فضیلت است که در هر جامعه‌ای قابلیت شرح و بسط دارد. رسانه نیز با توسل به اخلاق موضوعیت می‌یابد. از آنجایی که اخلاق نسبتی مستقیم با انسانیت دارد، رسانه نمی‌تواند دور از اخلاق باشد و مفهوم اخلاق در فلسفه نیز به صورت گسترده مطرح شده است. دکتر امیر عبدالرضا سپنجی، استادیار و عضو هیأت علمی گروه مطالعات رسانه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباره اهمیت اخلاق رسانه‌ای توضیح می‌دهد: «اصول اخلاق رسانه و توجه به حریم خصوصی انسان‌ها و شخصیت‌ها باید در تمام بخش‌های رسانه‌های صوتی، تصویری و رسانه‌های مدرن چون اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مورد توجه قرار گیرد و این اخلاق در هر رسانه شیوه‌نامه و اصول خاصی دارد.»
در این‌باره دکتر علی‌اصغر کیا، دانشیار و معاون پژوهشی دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، اخلاق رسانه‌ای را یکی از مهمترین موضوعات علم ارتباطات و سرفصل اصلی مباحث نظری روزنامه‌نگاری، روابط عمومی و ارتباطات دانسته و می‌گوید: «این اصول در بسیاری از کشورها تحت عنوان اخلاق حرفه‌ای در حوزه‌های روزنامه‌نگاری برای پایبند شدن افراد به شیوه‌های صحیح رسانه‌ای طراحی می‌شود. همان‌گونه که در پزشکی اخلاق پزشکی و در علم حقوق نیز اخلاق و شیوه‌نامه خاصی رعایت می‌شود، در رسانه نیز اخلاق حرفه‌ای باید توسط انجمن‌های حرفه‌ای به روزنامه‌نگاران و حتی کارشناسان روابط عمومی آموزش داده شود.»

اصول، قواعد و بسترهای اخلاق حرفه‌ای رسانه‌ها
تعهداتی که افراد به حوزه رسانه دارند، زمینه را برای انجام وظایف‌شان راحت‌تر می‌کند. زمانی که صاحبان رسانه، تولید کنندگان و خوانندگان اصول صحیح اخلاق رسانه‌ای را رعایت کنند، به درک مشترکی از اهداف یکدیگر می‌رسند. در واقع نقش دوسویه رسانه‌ها و مخاطبانشان در شکل‌گیری اخلاق حرفه‌ای رسانه‌ای غیرقابل انکار است. دکتر کیا درباره اصول و قواعد اخلاق حرفه‌ای رسانه‌ها توضیح می‌دهد: «تعهدات و میزان پایبندی رسانه‌ها براساس اصولی که انجمن‌های حرفه‌ای تدوین می‌کنند، مشخص می‌شود، اما برخی اصول مشترک برای خود رسانه‌ها شامل صحت اخبار، مسئولیت‌پذیر بودن و قواعد اخلاقی مربوط به مخاطبان رسانه‌ها نظیر پایبندی به ارزش‌های اخلاقی و عدم اهانت به ارزش‌های اقلیت یا اکثریت جامعه است، البته هماهنگی بین اصول رسانه‌ها و مخاطبان در هر جامعه‌ای متفاوت است چرا که اصول ارزشی اخلاقی در ایران بر مبنای فرهنگ ایرانی و دین اسلام تعیین می‌شود اما یکسری قواعد مشترک چون صداقت و احترام به حقوق مشترک البته با تفاسیر مختلف، یکسان است.»

لزوم سواد رسانه‌ای برای مدیران و فعالان رسانه‌ای
دکتر سپنجی درباره بسترهای اخلاق رسانه‌ای یادآور می‌شود: برای پیاده‌سازی هر فضیلتی در جامعه نیازمند رعایت بستر اصلی آن یعنی آزادی هستیم، یک جامعه آزاد جامعه‌ای است که می‌توان فضیلت را در آن ترویج داد، جامعه‌ای که انسان‌ها و دیدگاه‌ها را محدود نکند، بسیاری از این آزادی‌ها در قوانین اساسی مراعات می‌شود. گام دوم برای بسترسازی ارائه آموزش‌های لازم به دست‌اندرکاران رسانه چون خبرنگاران، ‌نویسندگان فعال مطبوعاتی و مدیران است. این افراد باید مقتضیات رسانه را دانسته و در واقع سواد رسانه‌ای داشته باشند. مدیران رسانه با حاکمیت آزادی، داشتن سواد رسانه‌ای و شناخت محدودیت‌ها و ظرفیت‌های قانونی به ترویج اخلاق کمک می‌کنند. بنابراین یکی از کارویژه‌های رسانه، مراعات اخلاق رسانه‌ای است، عملاً اگر این افراد بتوانند اخلاق را در مسیر اطلاع‌یابی صحیح مراعات کرده و در حریم خصوصی انسان‌ها هنجارهای فردی را رعایت کنند، فضیلت در جامعه رعایت خواهد شد.

اخلاق رسانه‌ای در ایران
درباره وضعیت کنونی رعایت اخلاق رسانه‌ای در ایران هر یک از کارشناسان نظر ویژه‌ای دارند، دکتر کیا معتقد است که بین رسانه‌ها برای نمونه رادیو، تلویزیون و رسانه‌های اینترنتی چون خبرگزاری‌ها و سایت‌ها اصول اخلاقی به صورت متفاوت رعایت می‌شود، بنابراین در این حوزه باید رسانه‌ها را تفکیک کرد اما در مجموع جای کار بسیاری برای رعایت مناسب اخلاق رسانه‌ای وجود دارد. اصول مشخص اخلاقی در بسیاری از رسانه‌ها رعایت نمی‌شود، برخی از رسانه‌ها تنها به منافع شخصی خود توجه می‌کنند و کمتر به صحت و سقم اخبار اهمیت می‌دهند، بنابراین در نحوه انعکاس اصول اخلاقی تفاوت‌هایی وجود دارد و رعایت اخلاق رسانه‌ای کار ساده‌ای نیست چرا که رسانه‌ها ضمن رعایت ارزش‌های جامعه باید به اصول حرفه‌ای نیز پایبند باشند و کمتر به منافع خاص رسانه مشغول در آن توجه کنند. با این وجود دکتر سپنجی معتقد است که وضعیت رعایت اخلاق رسانه‌ای در کشور نامطلوب نیست اما جا دارد که شرایط با مراعات آزادی بیان و آزادی رسانه‌ای بهبود پیدا کند و امکان دستیابی به وضعیت شایسته نیز با تشویق اهل فکر و نقد مباحث در کشور صورت پذیرد. چرا که هرچه آزادی رسانه‌ها و آزادی بیان در کشوری محدودتر باشد، قطعاً رعایت اخلاق محدود می‌شود و علاوه بر این اگر فضای نقد نیز در رسانه‌ها صورت نگیرد، تضارب آرا و عقاید زمینه سواد رسانه‌ای را فراهم نخواهد کرد. هر چه در باسواد کردن رسانه‌ها و مدیران در کشوری کوتاهی شود، آسیب‌های اخلاقی در رسانه بیشتر مشاهده می‌شود. بنابراین اینجا می‌توان به این نتیجه رسید که حتی اگر قانونی بد باشد اما خوب بدان عمل شود، در یک دوره کوتاه یا میان‌مدت می‌توان فضا را مطلوب و شایسته کرد.

نیازمند نظام جامع رسانه‌ای هستیم
برای رعایت اصول اخلاق رسانه‌ای در جامعه‌ای چون ایران می‌توان از فعالیت‌های پژوهشی و دانشگاهی آغاز کرد، چرا که هیچ فعالیتی در جامعه نباید بدون کار پژوهشی صورت گیرد، پژوهش راهکارهایی ارائه می‌دهد که با هیچ سخنرانی یا همایشی به دست نمی‌آید، در این راستا پژوهش تطبیقی نیز با مقایسه جامعه ایران با دیگر ملل می‌تواند صورت گیرد. دکتر سپنجی با تأکید بر اهمیت پژوهش در حوزه اخلاق رسانه‌ای می‌گوید: در حال حاضر مقاله تطبیقی درباره وضعیت ایران و دیگر کشورهای همانند ایران در دست تدوین دارم. بسیاری از کشورها فیلترینگ رسانه‌ای ندارند اما در مقابل محدودیت استفاده از ماهواره‌ها را دارند، نظیر کشور مالزی. در حوزه اخلاق رسانه‌ای در کشورهای پیشرفته معمولاً شوراهای کمیسیون رسانه که حتی می‌تواند رئیس‌جمهور را نیز مورد بازخواست قرار دهد، وجود دارد. در ایران دکتر معتمدنژاد فعالیت‌هایی در این راستا در دهه 80 شمسی انجام داده با این وجود امروزه نیازمند یک نظام جامع رسانه‌ای هستیم که همه رسانه‌ها اعم از رادیو، تلویزیون، فضای مجازی، کتاب و... را فرا گیرد و برنامه‌ای را برای رعایت اخلاق و آموزش محدودیت‌ها در رسانه تدوین کند، این در قالب نظام جامع رسانه‌ای در سایر کشورها نیز موجود است و به صورت قانون درآمده است. در این نظام جامع رسانه‌ای باید نظامنامه اخلاقی نیز تدوین شود، این نهاد باید به صورت مستقل نظیر کمیسیون اخلاق و رسانه زیرمجموعه نظام جامع رسانه‌ای صورت گیرد و فعالیت‌های رسانه‌ای را بررسی کند. بخش‌هایی را می‌توان خود اصناف به تخلفات رسیدگی کنند و برخی تخلفات هم به قوه قضائیه ارجاع شود. چنین نظامنامه‌ای چندین‌بار در قانون برنامه توسعه سوم، چهارم و پنجم ارائه شد که البته به تصویب درنیامد و اکنون اطلاعی از وضعیت به سرانجام رسیدن آن در دست ندارم. فعالیتی پژوهشی نیز پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در دست دارد که در آن به حوزه‌های مختلف رسانه توجه کرده و یکی از بخش‌های آن اخلاق رسانه‌ای است و اساتید صاحب نظر در این حوزه فعالیت می‌کنند. پروپوزال این پژوهش آماده شده و پس از تصویب انجمن در مرحله تدوین قرار خواهد گرفت و در چند ماه آتی این کار آماده می‌شود و به عنوان منبع درسی تحصیلات تکمیلی فوق لیسانس و دکتری درخواهد آمد.
همچنین دکتر کیا، بهترین راهکار برای به سامان رساندن اخلاق رسانه‌ای را ارائه تسهیلات به اصحاب رسانه توسط انجمن‌های صنفی دانست و گفت: در بسیاری از کشورها انجمن‌های صنفی برای اصحاب رسانه تسهیلات قائل می‌شوند این تسهیلات کمک به مستقل شدن افراد می‌کند، بنابراین خبرنگاران، روزنامه نگاران و سایر اصحاب حوزه رسانه در قبال انجمن پاسخگو می‌شوند و کمتر تحت تأثیر منافع احزاب قرار می‌گیرند. انجمن‌های صنفی رسانه‌ای نباید به فعالیت‌های سیاسی بپردازند و گرایشات فکری و سیاسی داشته باشند، این انجمن‌ها باید حمایت‌کننده افراد رسانه باشند.