جواد صبوحی - وقتی تکنولوژی به مفهوم نوینش، نه سلانه سلانه که به یکباره از گرد راه رسید، زیراب بعضی از تحولات سنتی را زد و دستی هم به سر و روی بعضی های دیگر کشید! فرهنگ، سیاست، اقتصاد هر کدام به قدر وسعشان طعم تغییر را چشیدند.
تکنولوژی اما با همه برکات، داشته ها و فرصتهایش، آفتی را نیز همراه داشت و آن توسعه ای بیش از واقعیت بود، درست عین تجسم گوژگونه اشیا از زیر عدسی ذره بینی که فرصت قدکشیدن مجازی را به چهره ها می دهد.
در این آشفته بازار شاخص بهای تخصص گرایی نیز کاهش یافت و گروهی آسان تر از دیروز پشت دخل دکانهایشان نشستند. تکنولوژی کلید توسعه را از دود چراغ خورده ها گرفت و به تازه واردها سپرد تا عده ای گمان کنند، می توان راه صد ساله را یک شبه پیمود. ارتباطات و روزنامه نگاری نیز از فرصتها و تهدیدهای تکنولوژی بی نصیب نماند.رشد قارچ گونه خبرگزاری ها آن هم پس از ورود خیل بیشمار تازه واردها به فضای تحریریه روزنامه ها، ژورنالیسم را به زیر عدسی وهم عده ای برد تا تنها با تجسم آن عده ای گمان کنند، می توان روزنامه نویس شد و تکیه بر جای بزرگان این قوم زد؛ دکتر مهدی محسنیان راد، نظریه پرداز مدل منبع معنی، بازار پیام و چهار کهکشان ارتباطی از جمله افرادی است که معتقد است باید بین تعداد خبرگزاری ها و تعداد رسانه ها یک هماهنگی وجود داشته باشد و گرنه با موجودی مواجه می شویم که سری طبیعی دارد اما پایی 6 متری .گفت و گوی ما با ایشان را ملاحظه بفرمایید:

آقای دکتر، تأسیس خبرگزاری در دنیا محصول و زاییده کدام نیاز است.آنها قرار است چه کاری انجام دهند که رسانه های دیگر قادر به انجامش نیستند؟
ما در جامعه شناسی نظریه ای با عنوان کارکرد گرایی داریم .بر اساس این نظریه گفته می شود که هر جامعه و هر پدیده و سازمانی که در هر مقطعی از تاریخ شکل می گیرد، قطعاً کارکردی دارد و تا زمانی که تأمین کننده آن کارکرد است به بقای خود ادامه می دهد. بسیاری از آداب و رسوم هم مشمول همین موضوع می شود. وجود خبرگزاری نیز به دلیل همان کارکردی است که سبب شد بصورت رسمی در قرن 19 شکل بگیرد؛ یعنی با امکان شناخت محیط های دورتر از سوی جوامع که می تواند محصول جوامع صنعتی و پدیدهایی مثل وجود راه آهن در آمریکا، اروپا، توسعه راهها و ساخت اتومبیل باشد، کنجکاوی بیشتری در مردم برای به دست آوردن اطلاعات از نقاط دورتر ایجاد شد.
وقتی مشروطیت در ایران اتفاق افتاد، انعکاس این رخداد در مطبوعات فرانسه اهمیت یافت، چرا که پیشتر اینگونه اتفاقات با تأخیری زیاد در روزنامه های فرانسه منتشر می شد. برای مثال اگر محمد علی شاه به سفارت روسیه پناه می برد، چند روز بعد این خبر در روزنامه لومتن فرانسه به چاپ می رسید؛ همین موضوع باعث شد تا مطبوعات احساس کردند که مردم می خواهند بدانند آن سوتر از مرزهای کشورشان چه خبر است و به همین دلیل دو راه بیشتر وجود نداشت؛ راه نخست آن بود که خبرنگاری را از تحریریه خود به آن منطقه اعزام کنند، البته این کار انجام می گرفت اما تنها زمانی که پدیده های خاصی مثل انقلاب مشروطیت رخ می داد.
راه دیگر آن بود که نشریات، خود، خبرنگاری را در آن منطقه مستقر کنند. امروزه بسیاری از رسانه های بزرگ دفاتر نمایندگی شان را در مناطق دیگر دنیا تاسیس کرده اند.این دو روش برای نشریات متوسط امکان پذیر نبود به دلیل آنکه درآمد، تیراژ و فروش آنها آنچنان نبود که بتوانند از عهده تامین این هزینه ها برآیند، ضمن آنکه تسلط به زبان محلی که خبرنگار باید به آنجا اعزام شود نیز خود معضلی در این خصوص محسوب می شد؛ این بود که فردی به نام هاواس به این فکر افتاد که اخبار مختلف را گردآوری کند و آنها را به فروش برساند.
در چنین شرایطی روزنامه ای با درآمد متوسط می توانست خبر خود را با عقد قراردادی از چنین فردی خریداری کند.اینگونه بود که خبرگزاری ها در دنیا شکل گرفتند، البته بدیهی است که تلگراف بیسیم در این زمینه کمک زیادی کرد تا خبرگزاری های بزرگ دنیا بتوانند دیده بانی جهان را انجام دهند.

در ایران این پدیده چگونه رخ داد؟
ما هم مشمول همین موضوع بودیم. اولین خبرگزاری ما زمانی شکل گرفت که رضاشاه در زمان آتاتورک به ترکیه رفت و در آنجا مشاهده کرد که خبرگزاری آناتولی خبر سفر شاه ایران به این کشور را مخابره و منتشر کرد، این بود که پس از بازگشت به ایران دستور راه اندازی اولین خبرگزاری در ایران را صادر کرد.چند سال بعد شما می توانستید در همین منطقه خاورمیانه شاهد باشید که خبرگزاری های بزرگ دنیا مثل آسوشیتدپرس، رویتر، فرانس پرس در شهرهایی مثل تهران، بغداد و قاهره نمایندگی های مربوط به خود را دایر کردند که کار هر یک نیز انتشار خبر داخلی بود.
پس از آن به تدریج خبرگزاری های بخش دولتی توسعه یافت. در ایران هم یک خبرگزاری به نام خبرگزاری پارس ( خبرگزاری جمهوری اسلامی ) تاسیس شد و البته با وجود این خبرگزاری انحصاراً اجازه داده نمی شد، خبرگزاری دیگری تأسیس شود! اما این بستر زمینه ای شد تا امروز ما با تولد دهها خبرگزاری مواجه شویم که بیشتر محصول تحول فناوری بود تا تحول اجتماعی و سیاسی.

شما به تولد هاواس و فروش خبر توسط این خبرگزاری اشاره کردید.چرا وقتی به تقلید از ترکها و یا فرانسوی ها خبرگزاری تاسیس کردیم به فکر فروش خبر نیفتادیم؟
خبرگزاری پارس هم خبر را به فروش می رساند؛ یعنی در هرجا که تلکس آن فعال بود بطور ماهیانه پول دریافت می کرد. گرچه این خبرگزاری زیر نظر دولت اداره می شد، اما بابت فروش خبر پول دریافت می کرد. درست مثل شرکت بیمه ایران که گرچه دولتی بود ولی بصورت رایگان کسی را بیمه نمی کرد.تلفن هم در ایران دولتی بود ولی کسی نمی توانست بصورت رایگان از تلفن استفاده کند.در همه جای دنیا بین رسانه های دولتی و رسانه های خصوصی رقابتی وجود دارد که ناشی از امکانات متفاوت آنهاست.
ما تا اینجای کار و اینکه خبرگزاری پارس به تقلید از خبرگزاری ترکیه تاسیس شود هیچ مشکلی نداشتیم، اشکال از لحظه ای به وجود آمد که بر انحصار دولتی خبرگزاری اصرار داشتیم و امروز همین اشکال را در خصوص انحصار رادیو و تلویزیون دولتی تجربه می کنیم. اشکال از آنجا بود که این خبرگزاری رقیب نداشت و به دلیل دولتی بودنش ممکن بود بسیاری از اخبار کسب شود، اما منتشر نشود؛ البته این، اشکال مشترک همه کشورهای در حال توسعه، جهان سومی و تک صدایی است.
آنچه امروز رخ داده ، تاسیس توأمان چند خبرگزاری در ایران است که در اثر تحول فناوری به وقوع پیوسته است. کار این خبرگزاری های جدید می تواند در یک اتاق کوچک انجام شود و نیازی به نصب تلکس در محل خبرگزاری هم نیست. تلکس دستگاهی شبیه تلگراف بود با این تفاوت که متن را با سرعت بسیار زیاد تایپ می کرد و هر جا که دستگاه گیرنده در آنجا نصب بود، آن دستگاه شروع به تایپ کردن می کرد. دستگاه تلکس روزنامه های سالهای قبل یا پس از انقلاب در اتاقی نصب شده بود که بالای هر اتاق روی اتاقی نوشته بودند که این تلکس مربوط به کدام خبرگزاری دنیاست. این تلکس ها تا نیمه های شب هم کار می کرد و برق ویژه آن تامین شده بود.امروز شما با یک لپ تاپ هم می توانید خبرگزاری تاسیس کنید و گیرنده تان هم می تواند با داشتن یک رمز عبور آن را دریافت کند.

با توجه به آنچه اشاره کردید، تنوع این تعداد خبرگزاری که در کشورمان داریم، خوب است یا بد؟
نه می توان گفت خیلی خوب است و نه می توان گفت خیلی بد است؛ اما یک نکته را می توان گفت و آن این است که باید بین تعداد خبرگزاری ها و تعداد رسانه ها یک هماهنگی وجود داشته باشد و گرنه با موجودی مواجه می شویم که سری طبیعی دارد، اما پایی 6 متری. بین اجزای این ساختار چه تناسبی وجود دارد. ما چقدر تنوع مطبوعات، رادیو و تنوع تلویزیون داریم که حالا اینهمه تنوع خبرگزاری داشته باشیم. من این موضوع را فضای آشفته رسانه ای می دانم مثل بقیه فضاهای آشفته رسانه های کشور.

الان موضوع فروش خبر در یکی دو روزنامه داخلی اتفاق افتاده است؛ اما خبرگزاری های داخلی هنوز این مساله را تجربه نکرده اند.دلیلش همان کثرت خبرگزاری هاست و یا به دلیل آنکه همه آنها حرفهای مشابهی را تکرار می کنند؟
هیچکدام .چون نیت آنها از تاسیس، بازکردن دکان نیست، نیت شان بازکردن سیستم تبلیغاتی و باز کردن یک سیستم رقابت سیاسی و پروپاگاندا و بازکردن یک روابط عمومی به نام خبرگزاری است و گرنه اگر هدف، تاسیس همان خبرگزاری با همان نیتی که اشاره کردم باشد، خبرگزاری در جست و جوی مشتری خواهد بود تا از آن خرید کند.

تئوری پرداز سختکوش
سی سال پیش از این، وقتی دکترکاظم معتمد نژاد، پدرمهربان و دوست داشتنی ارتباطات ایران در گوشه ای ازتالارهای بزرگ دانشگاه تورنتو چشمش به مک لوهان کانادایی، همان پیشگوی فرزانه دهکده جهانی می افتد، دستان لطیف اماچروکیده این پیرمرد پرآوازه را به گرمی تمام می فشرد و با متانت ایرانی که تو گویی از هرسوغاتی برای او ارزشمندتر است، از سهل انگاری غرب برای تأمل در سابقه تاریخی کشورش و پیدایش کاغذ و چاپ گله می کند، حتی به او می گوید: شما بیشتر به روی تاریخ ارتباطات یونان و رم کار کرده اید و تاریخ کشورهای شرقی را نمی شناسید. مارشال پیر وعده می دهد، بزودی شال و کلاه کرده و راهی ایران شود تا آنچه را این جوان جسور ایرانی بر آن اصرار دارد، از نزدیک مرور کند، اما چندی بعد، قافله شتابان عمرمسیر سفر او را به وادی دیگری تغییر می دهد و مجالی برای این سفر باقی نمی ماند. ده سال، اما پیش از این ملاقات، در یکی از کلاسهای کوچک دانشکده علوم ارتباطات دکتر معتمدنژاد جوانی را ملاقات کرده است که شاید در اولین دیدارش با اوهم از انعکاس برقی که در چشمانش موج می زند می تواند درخشش افکارش را هم بخواند .این جوان بیست ساله که بعدها با نظریه پردازی ها و تلاش علمی اش توجه ساکنان بهت زده دهکده مک لوهان را به خود مشغول ساخت، مهدی محسنیان راد، یکی از معدود متفکرانی است که حوزه علوم ارتباطات بخش زیادی از پویایی خود را مدیون تلاش علمی اوست.
او امروز توانسته با ارایه نظریه های خود در کنفرانس های بین المللی و مقالات علمی و همچنین با تألیف بیش از ده عنوان کتاب از جمله ارتباط شناسی و ایران در چهار کهکشان ارتباطی و تربیت صدها دانشجو، خدمات علمی قابل توجهی به جامعه علوم ارتباطات کشور انجام دهد. آخرین اثر علمی برجسته دکترمهدی محسنیان راد، تدوین و انتشار نرم افزار ام. آر. پی برای انجام تحقیقات کمی و کیفی در حوزه علوم اجتماعی است که تابستان گذشته به وسیله وزیر علوم، رونمایی شد.
منبع: قدس آنلاین