شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)، جهانی‌تر شدن برنامه‌های تحقیق و توسعه، در حال تغییر چشمگیر رد پای جغرافیایی نوآوری است. طبق تحقیقی موسوم به «نوآوری جهانی 1000 شرکت» در سال 2015 که به تحلیل سالانه هزینه‌های R&D هزار شرکت مطرح دنیا در این زمینه می‌پردازد، درصد قابل‌توجهی از بزرگ‌ترین نوآوران دنیا (94درصد) اکنون عناصر برنامه‌های R&D خود را خارج از کشور خود پیاده می‌کنند. این شرکت‌ها سرمایه‌گذاری نوآوری خود را به سوی کشورهایی تغییر می‌دهند که فروش و تولیدشان در آنها به سرعت در حال رشد است و می‌توانند به استعدادهای فنی مناسب دسترسی داشته باشند. تعجبی ندارد که از زمان تحقیقات ما در سال 2008 هزینه‌های نوآوری در چین و هند افزایش یافته است. در حقیقت، روی هم رفته R&D اکنون در آسیا بیشتر از آمریکای شمالی یا اروپا صورت می‌گیرد.

شاید موضوع غیرقابل انتظار این باشد که با وجود افزایش هزینه‌های R&D شرکت‌های آمریکایی در آسیا، هزینه‌های نوآوری در خود آمریکا هم تقریبا ثابت مانده است. دلیل آن تا حدی این است که شرکت‌هایی از کشورهای دیگر فعالیت‌های R&D خود را در آمریکا افزایش می‌دهند و منطقه سیلیکون‌ولی به‌طور خاص منبع قدرتمند جذب R&D بوده است. در مقابل، هزینه‌های نوآوری در اروپا آرام‌تر و متغیرتر افزایش یافته است، به طوری که برخی کشورها مانند فرانسه و بریتانیا با کاهش هزینه‌های R&D داخلی از سال 2007 تا 2015 مواجه بوده‌اند. بیشتر شرکت‌های اروپایی ترجیح می‌دهند فعالیت‌های R&D خود را خارج از کشور خود – چه در کشورهای کم‌هزینه آسیایی و چه کشورهای گرانی مانند آمریکا – توسعه دهند. اجرای یک استراتژی نوآوری جهانی برای شرکت‌های پیشتاز دنیا، به نتایج خوبی منجر می‌شود. نتیجه تحقیقات ما نشان می‌دهد شرکت‌هایی که تمایل دارند ردپای R&D جهانی‌تری داشته باشند، از رقبای معمولی خود که چندان جهانی نیست، از جنبه‌های مختلف مالی عملکرد بهتری دارند. این موضوع مهم است، چون همانند سال‌های گذشته، هیچ نشانه‌ آماری مشخصی نیافتیم که تضمین کند هرچه سطح هزینه بالاتر باشد، نتایج بهتری به‌دست می‌آید. بنابراین مهم نیست چقدر صرف R&D می‌کنید، بلکه چگونه صرف کردن آن اهمیت دارد. همچنین این موضوع که کجا این هزینه‌ها را صرف می‌کنید، مشخص‌کننده موفقیت شما است. تحقیقات ما در سال 2015 نشان می‌دهد تصمیم‌گیری در مورد مکان R&D این روزها تفاوت بسیار زیادی با یک دهه گذشته دارد.

مطابق نتایج تحقیق «نوآوری جهانی 1000 شرکت» هزینه R&D شرکت‌ها در سال 2015 با رشد 1/  5 درصدی به 680 میلیارد دلار رسیده است که بیشترین رشد را در سه سال اخیر نشان می‌دهد. شرکت‌هایی که دفاتر آنها در آمریکا، اروپا و ژاپن واقع است، بیشترین سهم را در هزینه‌های نوآوری به خود اختصاص می‌دهند، به طوری که در سال 2015 سهم آنها 86 درصد بوده است. اما مسلما تحلیل نوآوران جهانی صرفا براساس محل دفاتر مرکزی آنها نشان‌ نمی‌دهد کار نوآوری واقعی کجا صورت می‌گیرد. برای تحلیل جریان هزینه R&D در مناطق و کشورهای مختلف، فعالیت‌های نوآوری 207 شرکت را در 23 کشور مختلف که در بیش از 2000 مکان در بیش از 60 کشور R&D انجام داده بودند، مورد تحقیق و بررسی قرار دادیم. این نمونه از نوآوران بزرگ 71 درصد کل هزینه‌های «نوآوری جهانی 1000 شرکت» را تشکیل می‌دهند. برای سهولت توصیف مکان و جریان هزینه نوآوری، از اصطلاحات هزینه‌های «درون‌کشوری» (یا درون منطقه‌ای)، «صادرات» و «واردات» به‌طور خلاصه استفاده می‌کنیم. بنابراین تصور می‌شود یک شرکت چندملیتی که یک‌سوم بودجه R&D خود را خارج از دفاتر مرکزی خود در کشور اصلی صرف می‌کند، 33 درصد هزینه R&D خود را صادر کرده است. معایب استفاده از این اصطلاح این است که مفاهیم واردات و صادرات با مفهوم یک شرکت چندملیتی که کسب‌وکار جهانی دارد، نه منطقه‌ای، در تضاد است. با این حال، این نوع تحلیل سنجش دقیقی از محل انجام نوآوری در سراسر دنیا ارائه می‌کند و می‌گوید مدیریت شرکت چگونه در مورد سرمایه‌گذاری‌های R&D تصمیم‌گیری می‌کند. همچنین روشی برای طراحی دستاوردها و ضررهای نسبی در کشورها و مناطق مختلف ارائه می‌دهد. برای تکمیل تحقیقات‌مان، از مدیران نوآوری جهانی در مورد تجربیاتی که شرکت‌های آنها در مورد نوآوری موفق داشته‌اند، سوال کردیم. 369 نفر از پاسخ‌دهندگان را شرکت‌هایی تشکیل می‌دادند که روی هم بیش از 106 میلیارد دلار صرف R&D می‌کنند، همچنین مصاحبه‌هایی با گروه منتخبی از رهبران ارشد نوآوری انجام دادیم تا بدانیم مدل نوآوری جهانی از ابتدا چگونه شکل گرفته است. با توجه به قدرت شیوع نوآوری جهانی و بهینه‌سازی عملکرد بر اثر جهانی‌ شدن، مزایای این موضوع برای شرکت‌ها مشخص است. اما اجرای این استراتژی با چالش‌هایی همراه است و مجموعه اقدامات خوبی ظهور کرده تا به رهبران نوآوری کمک کند این استراتژی‌ها را مدیریت کنند. فیلیپه کریر (Philippe Keryer)، مدیر ارشد نوآوری و استراتژی در شرکت مخابراتی آلکاتل، می‌گوید: «یکی از درس‌هایی که در طول سال‌ها یاد گرفته‌ایم این است که نوآوری مرز ندارد و باید مراقب باشیم، چون نسل بعدی تکنولوژی مخل از همان جایی نمی‌آید که نسل قبلی آمده بود.»م

شکوفایی R&D در آسیا
چشمگیرترین تغییری که در جریان هزینه‌های نوآوری جهانی رخ داده، پیشرفت آسیا به‌عنوان مکان شماره یک R&D شرکتی بوده است. در سال 2015 آسیا 35 درصد کل هزینه‌های R&D جهانی را به خود اختصاص داده بود و آمریکای شمالی (33 درصد) و اروپا (28 درصد) را پشت سر گذاشت. این هزینه‌ها، هزینه R&D «درون‌منطقه‌ای» است که هم هزینه‌های شرکت‌های محلی و هم هزینه‌های وارد شده از مناطق دیگر را دربرمی‌گیرد. در سال 2007 عمده هزینه R&D در آسیا، آمریکای شمالی و اروپا، مربوط به شرکت‌های داخلی در هر منطقه بوده است. در سال 2015 آسیا در میان این سه منطقه، تنها منطقه‌ای بود که موازنه را به نفع خود تغییر داد. 52 درصد هزینه R&D این منطقه مربوط به شرکت‌هایی است که دفاتر مرکزی آنها در مناطق دیگری واقع شده است. فعالیت‌های نوآوری در چین و هند مهم‌ترین عامل رشد آسیا در این زمینه بوده است. بین سال 2007 و 2015، هزینه R&D در چین 120 درصد افزایش یافته و به 55 میلیارد دلار رسیده و با پشت سر گذاشتن ژاپن و آلمان (با مبالغ 50 و 32 میلیارد دلار به‌ترتیب)، این کشور در R&D شرکتی جایگاه دوم را به دست آورده است. اگرچه آمریکا با 145 میلیارد دلار هنوز جایگاه اول خود را حفظ کرده، اما روندی کاهشی را طی می‌کند. در سال 2007 R&D در چین 23 درصد کل هزینه R&D در آمریکا بود. در سال 2015 این میزان به 38 درصد کل هزینه آمریکا رسید. واردات R&D چین از شرکت‌های چند ملیتی که دفتر مرکزی آنها در کشورهای دیگر واقع است، در سال 2015 معادل 44 میلیارد دلار بوده است. این رقم در سال 2007 و زمانی که کل R&D چین وارداتی بود، 25 میلیارد دلار بوده است. در آن زمان تنها یک شرکت چینی نوآور برتر محسوب می‌شد و تا سال 2015، 11 شرکت چینی دیگر به این نمونه پیوستند. این 12 شرکت روی هم 10 میلیارد دلار صرف R&D می‌کنند. در سال 2015 آمریکا بزرگ‌ترین صادرکننده R&D به چین بوده و ژاپن و آلمان در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند. شرکت‌کنندگان در نظرسنجی ما نزدیکی به بازاری پررشد، نزدیکی به مکان‌های تولیدی کلیدی، نزدیکی به عرضه‌کنندگان اصلی و هزینه‌های پایین توسعه را دلایل اصلی روی آوردن R&D به چین عنوان کرده‌اند. زیگفراید راسوارم (Siegfried Russwurm)، مدیر تکنولوژی و عضو هیات‌مدیره شرکت زیمنس آلمان می‌گوید «باید اذعان کنیم که چین میز کار دنیا است. ما برای حضور در این بازار امیدبخش، تصمیم آگاهانه‌ای گرفتیم.»

شرکت‌های چینی همچنین در صادرات R&D فعال هستند. اگرچه کل صادرات R&D چین در سال 2015 تقریبا 2 میلیارد دلار بوده، اما برخی شرکت‌های پیشتاز این کشور به برندهای جهانی تبدیل شده‌اند. به‌عنوان مثال، شرکت لوازم خانگی حایر بعد از خرید سانیو از پاناسونیک در سال 2011 یک مرکز R&D در ژاپن تاسیس کرده است. پس از آن، این شرکت مراکزی در آلمان و آمریکا راه‌اندازی کرده است.  پیشرفت هند نیز به‌عنوان یک نیروی مطرح R&D تاثیرگذار بوده است. کل R&D شرکتی انجام شده در هند بین سال‌های 2007 تا 2015 با افزایش 115 درصدی مواجه بوده و به 28میلیارد دلار رسیده است. این رشد عمدتا به واسطه هزینه R&D از سوی کشورهای دیگر بوده است. تعجبی ندارد که هند بزرگ‌ترین مقصد R&D نرم‌افزار است. شرکت‌های چندملیتی که به این کشور روی آورده‌اند، دلایل متعددی را برای این اقدام خود عنوان کرده‌اند که پایین بودن هزینه جزو دلایل اصلی آنها نیست. دنیس راموسف، مدیرعامل شرکت آمریکایی ITT می‌گوید: «دسترسی به استعدادهای فنی که در نزدیکی مشتریان منطقه‌ای ما بود، بالاترین اولویت ما محسوب می‌شود. این واقعیت که نیروی کار در این کشور ارزان است، مطلوبیت دارد اما محرک اصلی ما نبوده است.» دیگر کشور آسیایی که بین سال‌های 2007 تا 2015 با افزایش 98 درصدی R&D درون‌کشوری مواجه بوده کره‌جنوبی است. ژاپن نیز با وجود رشد 24 درصدی جایگاه دوم خود را از دست داده و یک پله سقوط کرده است.

آمریکا، پیشتاز R&D دنیا
آمریکا جایگاه خود را به‌عنوان مکان شماره یک نوآوری دنیا حفظ کرده، به طوری که در سال 2015 هزینه R&D درون کشوری آن 145 میلیارد دلار بوده است؛ با وجود اینکه شرکت‌هایی که دفاتر مرکزی آنها در خود آمریکا است، 121 میلیارد دلار در خارج از این کشور صرف R&D کرده‌اند. بیشتر هزینه‌های R&D صادراتی در کشورهای کم‌هزینه، به‌ویژه در آسیا صرف شده است. هند و چین اصلی‌ترین مقاصد صادرات R&D آمریکا بوده‌اند و هر کدام 15 درصد از هزینه کل را به خود اختصاص داده‌اند. این میزان در مقایسه با سال 2007 تغییر قابل‌توجهی کرده است. در آن سال بریتانیا مقصد اصلی صادرات R&D آمریکا بود و فرانسه نیز جزو 10 مقصد اول بود. برای اینکه دریابیم مزیت نسبی بین این کشورها از سال 2007 تا 2015 چه تغییری کرده، باید نگاهی به تغییر هزینه‌های R&D درون‌کشوری هر کشور در مقایسه با آمریکا بیندازیم.  در سال‌های 2007 تا 2015 کل هزینه صرف شده درون‌ کشوری برای R&D در آمریکا به واسطه فعالیت شرکت‌های آمریکایی 41 درصد افزایش داشته است. اما طی یک دهه گذشته، برخی سیاست‌گذاران، تحلیلگران و رهبران کسب‌وکار، در مورد خروج بی‌رویه R&D به سوی کشورهای کم هزینه، به همان شیوه‌ای که صنعت تولید آمریکا در طول دهه 2000 برون‌سپاری شد، اظهار نگرانی کرده‌اند. و اگرچه آمریکا صادرات R&D خود را افزایش داده، اما اثر آن به واسطه بالا رفتن واردات تعدیل شده است. بیشترین واردات از سوی شرکت‌های اروپایی بوده که سرمایه‌گذاری قابل توجهی در آمریکا داشته‌اند و 63 درصد کل R&D این کشور را در سال 2015 به خود اختصاص داده‌اند. به‌عنوان مثال، بین سال‌های 2007 تا 2015 هزینه R&D آلمان در آمریکا 121 درصد افزایش داشته است. افزایش واردات R&D آمریکا از اروپا تاکیدی است بر این واقعیت که برای تصمیم‌گیری در مورد محل انجام R&D هزینه محرک اصلی محسوب نمی‌شود، چرا که آمریکا کشور بسیار گرانی در این خصوص است. شرکت‌های اروپایی به‌دلیل مجاورت آمریکا به بازارهای مورد نظرشان، دسترسی به تکنولوژی و استعدادهای برتر و بهره بردن از فرهنگ نوآوری آمریکا به این کشور روی آورده‌اند. ادامه این مطلب را در مورد هزینه‌های R&D در اروپا و مدیریت جهانی این موضوع، شنبه هفته آینده در همین صفحه بخوانید.

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد – شماره 3696