شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)- با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، بسیاری از مفاهیم اسلامی که پیش از این مورد مداقه قرار نگرفته یا دست کم در نوع نگاه به آن، حکومت و مسائل خاص آن در نظر گرفته نشده بود، پس از وقفه­ای کم و بیش طولانی دیگر بار در معرض نقد و نظر اندیشمندان قرار گرفت. در این میان، بیش و پیش از تمامی دیگر متفکران مسلمان و غیر مسلمان، امام خمینی (ره) به عنوان نظریه­پرداز این انقلاب، با کوله­باری از معرفت حوزوی و آشنایی عمیق با مسائل جامعه و حکومت- که وی را شایسته رهبری انقلاب ساخته بود- نقش بسیار مهمی در تبیین این گونه مفاهیم در طول حیات خویش داشت. نام امام خمینی (ره) که بی­­شک برای تمامی نسل حاضر نامی آشناست، همواره با نام اسلام راستین همراه است. تحولی که وی در تمامی زمینه­ها به ویژه فقه و حکومت اسلامی در تفکرات مسلمانان به وجود آورد، به راستی انقلابی بزرگ در عرصه اندیشه بشری و در صحنه زندگی انسان­ها به شمار می­آید.
 

از میان موضوعاتی که همواره- حتی پیش از انقلاب اسلامی- به صورت جدی در میان اندیشمندان مسلمان چه در سطح نظری و چه در مقام عمل مطرح بوده است، مسئله «تبلیغ و ارتباطات» است. اگر چه پس از انقلاب اسلامی بسیاری از اندیشمندان به طور کلی و شماری چند نیز در حوزه و دانشگاه به صورتی بسیار جدی به بررسی این مفهوم علاقه­مند شدند، اما اندیشه­ای که در نهایت به سیاست ارتباطی و تبلیغی جمهوری اسلامی تبدیل می­شد، اندیشه رهبران این نظام بود که در رأس آنان شخصیت پرفروغ امام خمینی (ره) قرار داشت. ایشان چه در دوران مبارزه و چه در زمان رهبری حکومت اسلامی، به خوبی نشان دادند که عملاً با مسئله تبلیغ و ارتباطات، بیش از هر کس آشنایند و نسبت به روش­های آن آگاهی دارند. تصمیم­های سرنوشت­ساز ایشان در مقاطع حساس انقلاب اسلامی و توانایی بی­نظیرشان در جلب محبت و حمایت توده­های مردم و سرانجام تأثیر عمیقی که بر تاریخ و جهان بشریت گذاشت، همه و همه گویای این واقعیت است.
 

آنچه در پی می­آید، تلاشی است برای ترسیم یک نظام ارتباطی و تبلیغی با استفاده از سخنان و نوشته­های ایشان که مجموعه­ای است از اندیشه­های این بزرگ­مرد تاریخ در زمان مبارزه با حکومت جور که به طور طبیعی، استفاده از شیوه­ها و رسانه­های گوناگون ارتباطی و تبلیغی را- تا آنجا که در دسترس بوده- اجتناب­ناپذیر می­ساخته است. همچنین رهنمودهای ایشان در مورد سیاست­های کلان مربوط به ارتباطات، تبلیغ دین و رسانه­ها در زمان تصدی منصب رهبری حکومت اسلامی.

از جمله ویژگی­های مهم ارتباطات و تبلیغ که هر نوع از انواع تبلیغ و ارتباط بدان نیازمند است، وجود یک نظام و شبکه گسترده و فعال است. ارتباطات و تبلیغات اسلامی با برخورداری از این شبکه که در هر شرایطی قادر به ادامه حیات است، می­تواند در هر موردی موفقیت­های بسیاری را به دنبال داشته باشد.

در یک نگاه کلی به این شبکه به وجود دو پایه مهم و اساسی در آن پی می­بریم. این دو رکن اصلی نظام را می­توانیم شبکه سنتی و نوین تبلیغات و ارتباطات اسلامی بنامیم.

شبکه نوین همان است که بیشتر حکومت­ها و دستگاه­های ارتباطی جهان از آن برخوردارند. مهم­ترین رکن این شبکه را رسانه­های جمعی تشکیل می­دهند که با پیشرفت خارق­العاده فناوری امروزه به نقطه­ای رسیده­اند که حتی تصور آن تا چندی پیش مشکل می­نمود. به کارگیری این شبکه در خدمت تبلیغ اسلام مستلزم وجود امکانات فراوان از جمله امکانات مالی است که تقریباً استفاده از آن را منحصر به زمان تشکیل حکومت و برخورداری از امکانات حکومتی می­نماید.

در مورد شبکه سنتی این مطلب صادق نیست شبکه سنتی که در طی صفحات بعدی به توضیح آن خواهیم پرداخت، شبکه­ای است که از دیرباز در بین امت مسلمانان و روحانیون وجود داشته و به دلیل ویژگی­های خاصی که دارد، نیازمند امکانات چندانی نیست و در زمان عدم دسترسی مسلمانان به حکومت و امکانات آن نیز فعال است. شاید بتوان گفت آنچه تاکنون اسلام را زنده نگه داشته است، وجود همین شبکه سنتی است. البته مطلب مهمی که در خصوص این شبکه شایان ذکر است، این است که این شبکه در صورت دسترسی به امکانات حکومتی، نه تنها از بین نمی­رود و جای خود را به شبکه نوین نخواهد داد، بلکه با تلفیق و یکی شدن با آن، از امکانات آن استفاده می­کند و تشکیل یک شبکه بزرگ تلیغات اسلامی را می­دهد که به حق می­توان آن را «شبکه تبلیغاتی و ارتباطی اسلام» نامید.

در این نوشتار، پیرامون این شبکه وسیع و منحصر به فرد در دو بخش «شبکه سنتی» و «شبکه نوین تبلیغاتی و ارتباطی اسلام» مطالبی ارائه خواهد شد.

1- شبکه سنتی

از آن جا که رسم دانشمندان بر این بوده است که برای توضیح آنچه که در مورد نحوه برقراری ارتباط در ذهن ایشان بوده است، به ارائه مدل یا مدل­های گوناگونی متوسل شوند، شاید بی­فایده نباشد که ما نیز در این مختصر، بدون ادعای ارائه مدلی در مورد تبلیغات و ارتباطات اسلامی، تنها برای واضح­تر نمودن این نواع خاص از ارتباطات و تبلیغات نزد خوانندگان گرامی، شبکه سنتی تبلیغات و ارتباطات اسلامی را به هرمی شبیه نماییم که رأس، بدنه و قاعده، ارکان اصلی آن به حساب می­آیند. در رأس این هرم، ولی فقیه و فقها قرار دارند و بدنه و اوضاع آن را مبلغان خاص اسلامی تشکیل می­دهند. در نهایت، مردم یا همان امت اسلامی در قاعده این هرم فرضی قرار دارند. در میان این ارکان، آنان که مبادرت به تبلیغ می­کنند، این عمل را با استفاده از دو رابطه، قرین موفقیت می­کنند: یکی رابطه با خدا که می­توانیم آن را «رابطه عمودی» بنامیم و دیگری رابطه با مردم و مخاطبان که می­توانیم آن را «رابطه افقی» نامگذاری کنیم. در این راستا، این مبلغان از ابزار ویژه­ای بهره می­جویند که در صحنه­های گوناگون سیاسی، اجتماعی و اخلاقی دارای تأثیرات و نقش­های بسزایی هستند. آنچه در پی می­آید توضیحات مختصری است با استعانت از کلام حضرت امام (ره) پیرامون مطالبی که تا اینجا به طور فشرده گذشت.

1-1- رابطه­های عمودی و افقی

همان طور که پیش از این گفتیم، در موفقیت عملکرد شبکه سنتی، وجود دو رابطه بسیار کارساز است: یکی رابطه عمودی یعنی رابطه مبلغ با خداوند و دیگری رابطه افقی به معنای رابطه مبلغ با مردم و امت اسلامی. در دومین سخنرانی که از حضرت امام (ره) برای ما به جا مانده است، دو جمله وجود دارد که می­تواند این دو رابطه را به خوبی توضیح دهد. جمله اول که رابطه عمودی را بیان می­کند چنین است:

به خدا متوجه شو تا دل­های مردم به تو متوجه شود... راه به دست آوردن قلوب ملت، این است. دل مردم مسلم با اسلام به دست می­آید. رگ خوابشان را ما فهمیدیم. قلوب مسلمین را باید توسط اسلام جلب کرد. الی الله تطمئن القلوب. تمام قلوب دست خدا است. مقلب القلوب خدا است.

این معنی که در اخلاق  اسلامی نیز مشابه آن یافت می­شود، نیازمند توضیحی کوتاه است. در فلسفه اسلامی یکی از نام­هایی که بر خداوند متعال اطلاق می­شود «مقلب القلوب» است، به معنای کسی که اختیار قلب­ها در دست اوست. به راستی اگر در دانش ارتباطات سخن از انتقال یا تجلی معنی است چرا ما به سرچشمه و مبدع معانی باز نگردیم تا آنچه را او خواسته و در دل ما نهاده است، به دل دیگران نیز منتقل کند. معنای مقلب القلوب چیز دیگری جز این نمی­تواند باشد.

دومین جمله مورد بحث ما رابطه افقی را چنین توضیح می­دهد:

این اجتماع که برای دیگران خرج دارد، برای ما با یک کلمه تهیه می­شود. مردم فهمیده­اند ما دوست آن­ها هستیم. مردم به دوست­شان علاقه دارند.

تمامی سر این رابطه در یک مفهوم نفهته است: جلب اعتماد توده­ها از راه اثبات علاقه به مردم و از مردم بودن. به هر حال همان­طور که آمد وجود این دو رابطه در موفقیت هر نوع تبلیغ و هر فعالیت ارتباطی به ویژه تبلیغات در شبکه سنتی اسلام دارای تأثیر بسزایی است، تا آنجا که می­توان ادعا کرد بدون همکاری و هماهنگی میان این دو رابطه هیچ نوع حرکت تبلیغی و ارتباطی در این شبکه موفق نخواهد بود.

2-1- ارکان شبکه سنتی

در صفحات پیشین، شبکه سنتی تبلیغی و ارتباطی اسلام را به هرمی تشبیه کردیم که ولی فقیه، فقها، روحانیان و دیگر مبلغان اسلام و سرانجام مردم ارکان اساسی آن را تشکیل می­دهند. اینک توضیح مختصری پیرامون هر یک از این ارکان ارائه می­شود.

 1-2-1- فقها و ولی فقیه

فقهای اسلام در واقع سیاست­گذاران تبلیغات اسلامی و رهبری­کنندگان آنند. البته این بدین معنی نیست که ایشان، فقط متصدی امر تبلیغات دینی هستند و در امور دیگر چنین نقشی ندارند، ولی از آنجا که بحث ما مربوط به تبلیغات است تنها به بررسی این جنبه از ولایت آنان می­پردازیم. حضرت امام (ره) در این زمینه چنین می­فرمایند:

اظهار مخالفت علمای دینی در چنین مواردی یک «نهی از منکر» از طرف رهبری دینی جامعه است که موجی از «نهی از منکر» و یک نهضت مخالف و «نهی از منکر» را به دنبال می­آورد.

البته نباید از نظر دور داشت که فقها، علاوه بر برخورداری از منصب رهبری تبلیغات اسلامی، خود نیز لازم است به عنوان یک مبلغ وارد میدان تبلیغ شوند:

ممکن است دست­های ناپاکی با سمپاشی­ها و تبلیغات سوء، برنامه­های اخلاقی و اصلاحی را بی­اهمیت وانمود کرده، منبر رفتن برای پند و موعظه را با مقام علمی مغایر جلوه دهند و با نسبت دادن «منبری» به شخصیت­های بزرگ علمی که در مقام اصلاح و تنظیم حوزه­ها هستند، آنان را از کار باز دارند، امروز در بعضی حوزه­ها شاید منبر رفتن و موعظه کردن را ننگ بدانند! غافل از این که حضرت امیر (ع) منبری بودند و در منابر مردم را نصیحت فرموده، آگاه، هوشیار و راهنمایی می­کردند. سایر ائمه نیز چنین بودند.

تنها در این صورت خواهد بود که این فقها، حصن و دیوار محکم اسلام می­گردند. امام امت در این زمینه چنین می­فرمایند:

فقهایی حصن اسلام هستند که معرف عقاید و نظامات اسلام و مدافع و حافظ آن باشند و این تعریف و دفاع و حفاظت را با نطق­های پرشور و بیدارکننده و رهبری مردم ثابت کنند.

تنها مطلبی که توضیح مختصری در اینجا می­طلبد، همان نظریه اصلی حضرت امام خمینی (ره) یعنی «ولایت فقیه» است.

ولی فقیه فردی است که علاوه بر شرایط عمومی مانند عقل و تدبیر و ... دارای دو شرط اساسی دیگر نیز باشد: علم به قانون و عدالت.

در صورت احراز این شرایط، تمامی اختیارات حضرت رسول اکرم (ص) در امر اداره جامعه به وی منتقل می­شود:

اگر فرد لایقی که دارای این دو خصلت بپا خاست و تشکیل حکومت داد، همان ولایتی را که حضرت رسول اکرم (ص) در امر اداره جامعه داشت دارا می­باشد و بر همه مردم لازم است که از او اطاعت کنند.

این معنی، تقریباً همان واژه «امام» است که به ویژه در جریان انقلاب اسلامی و در مورد حضرت امام خمینی مطرح شد. ایشان در رابطه با معنای این کلمه و در پاسخ پرسش یکی از خبرنگاران خارجی در سال 57 مبنی بر اینکه «ممکن است معنی دقیق امام را تشریح کنید؟ در معنی کلی آن و در موقعیت خود شما لقب امام که در تظاهرات میلیون­­ها ایرانی در ماه محرم به شما داده شده چیست؟ رابطه امام با حزب­الله چیست؟» چنین می­فرمایند:

امام به معنی پیشوا و کسی که جمعی را در جهتی هدایت و رهبری می­کند. امام بیان­کننده خط مشی شیعه و حزب­الله و رهبری­کننده این تشکیلات بزرگ است که تمامی وظایف آنان را از قرآن و سنت اسلام در زمان­های مختلف، اجتهاد و استنباط می­کند و به آنان ابلاغ می­نماید.

2-2-1- روحانیان و مبلغان خاص اسلامی

همان­طور که گفته شد یکی از مهم­ترین ارکان شبکه سنتی، مبلغان خاص اسلامی هستند. در مورد این مبلغان نکاتی شایان توجه است.

تبلیغ دین اسلام اختصاص به قشر خاصی ندارد. حضرت امام امت (ره) در موارد مختلف گروه‌های مختلفی چون فقها، نوحه­خوانان، دانشجویان، پهلوانات و قهرمانان ورزشی و ... را مبلغ دین اسلام دانسته­اند. اما از آنجا که علمای دینی اسلام و روحانیون «از اول اصل شأن­شان تبلیغ بوده است» این عمل مقدس در مورد آنان برجستگی خاصی پیدا کرده است. از ایشان در جای جای کلام امام با عناوین مختلفی همچون مبلغین اسلامی، علما و روحانیون، خطبا، وعاظ و ... یاد شده است.

حضرت امام امت (ره) فلسفه وجود و شکل­گیری این قشر خاص را چنین بیان می­نماید: در مورد کار روحانیت باید بگویم که مطالعه و تحقیق در بحث­های اسلامی و شناختن فقه شیعه به علت گسترش زمینه­های آن، به صورت تخصصی درآمده است که قهراً ابجاب می­کند که همیشه عده­ای از مردم خود را برای درک و سپس ابلاغ این مسائل آماده کنند. و کسانی که این مسئولیت را به عهده گرفته­اند، روحانیون هستند که بر اساس دریافت­های اسلامی خود همیشه در حرکت­های اجتماعی و مبارزات در سطوح پیشتاز بوده­اند.

در مورد ضرورت حضور روحانیون در بین مردم، شواهد بسیار زیادی در کلام امام امت (ره) یافت می­شود:

«خود ملت به تنهایی نمی­تواند کاری بکند، تا اتکال به اسلام نداشته باشد، نمی­تواند کاری انجام بدهد. اتکال به اسلام وقتی می­شود که کسانی که به اسلام دعوت می­کنند، تمام مقصدشان دعوت به اسلام است، آن­ها در کار باشند تا مردم را دعوت کنند و بسیج کنند.»

شاید سر این مطلب را بتوان در یک جمله خلاصه کرد: اسلام از زمان­های گذشته به دست روحانیون حفظ شده است و همچنین ایشان در طول انقلاب اسلامی در شناساندن آن نقش بسزایی داشته­اند. امام امت در این زمینه چنین می­فرمایند:

از بعد از هجرت رسول اکرم (ص) و در طول زمان غیبت امام سلام الله علیه تا حالا آن که حفظ کرده است اسلام را و حفظ کرده است ملت اسلامی را این طبقه روحانیون بوده­اند. شماها بودید که مردم را حفظ کردید، و اسلام را به مردم معرفی کردید و ملت اسلام را روشن کردید و آن کسی که با شماها دشمنی داشته باشد او با اسلام دشمنی دارد و آن­هایی که مخالفت با شماها می­کنند آن­ها اولاً با اسلام مخالفند و چون شما را خادم اسلام می­دانند با شما مخالفند.

البته همان­طور که وجود این قشر پراهمیت در بین مردم ضروری است، لزوم مراقبت در اعمال شخصی و اجتماعی خود از سوی آنان نیز امری است انکارناپذیر. این مسئله در مورد تمامی اقشاری که به نحوی در جامعه مطرح هستند، صدق می­کند.

توجه داشته باشید که آخوند شغلش بزرگ­ترین شغل­ها و مسئولیتش بزرگ­ترین مسئولیت­هاست. یک شخص روحانی می­تواند یک ملت را نجات بدهد، یک شخص روحانی می­تواند یک ملت را به تباهی بکشد.

در پایان این مبحث شایسته است به عنوان حسن ختام گوشه­ای از صفات روحانیان را از کلام امام (ره) در اینجا نقل کنیم:

خصوصیات بزرگی چون قناعت و شجاعت و صبر و زهد و طلب و علم و عدم وابستگی به قدرت­ها و مهم­تر از همه احساس مسئولیت در برابر توده­ها، روحانیت را زنده و پایدار و محبوب ساخته است و چه عزتی بالاتر از این که روحانیت با کمی امکانات، تفکر اسلام ناب را بر سرزمین افکار و اندیشه مسلمانان جاری ساخته است و نهال مقدس فقاهت در گلستان حیات و معنویت هزاران محقق به شکوفه نشسته است.

3-2-1- مردم

شاید در بین ارکانی که در شبکه سنتی مطرح است، آن رکنی که از جمله ویژگی­های بسیار جالب و قابل بررسی این شبکه باشد، رکن «مردم» و نقش آنان در به ثمر رساندن فعالیت­های تبلیغی در این شبکه باشد.

امام امت در زمینه اهمیت این رکن چنین می­فرمایند:

در طول تاریخ هر چه بوده از روحانیون و مردم بوده است و هر وقت این دو را از صحنه کنار گذاشته­اند همه­اش فساد بوده است و در همین پنجاه سال که ما شاهد آن بوده­ایم آنچه که ما را در دامن غرب انداخت این بود که مردم و روحانیون را سرکوب کرده بودند.

اهمیت این رکن در کاربرد دو بعدی آن است. در شبکه سنتی، مردم هم به عنوان مبلغ مطرح هستند و هم به عنوان ابزاری جهت انتقال پیام.

کاربرد این رکن را به عنوان ابزار انتقال پیام در طول انقلاب اسلامی در ایران شاهد بودیم. به عنوان مثال حضرت امام در پاسخ به این پرسش یک خبرنگار آمریکایی که: «آوای شما چگونه به گوش میلیون­ها نفر از طرفداران شما در ایران می­رسد؟» چنین می­فرمایند:

مردم طرفدار من هستند و این مسائل، مسائلی مردمی است که مربوط به خودشان است. آن­ها خود را موظف می­داند مطالب ما را به همه جا برسانند.

اما شاید در بین این دو بعد، آن که سبب اهمیت بسیار زیاد این رکن شده باشد، نقش آن در شبکه به عنوان مبلغ باشد. امام امت در بسیاری از موارد این نقش حساس را در مورد امت خویش و همه­ی مسلمین جهان متذکر شده و از آنان خواسته­اند که به وظیفه خویش عمل کنند:

باید بگویید، همه ما مکلفیم که این مسائل را تبلیغ کنیم. اهل علم و اهل منبر بیشتر، روشنفکر و اهل قلم بیشتر، دیگران هم باید بگویند به همه.

مسلمانان جهان باید به فکر تربیت و کنترل و اصلاح سران خود فروخته بعضی کشورها باشند و آنان را با نصیحت یا تهدید از این خواب گرانی که هم خودشان و هم منافع ملت­های اسلامی را به باد فنا می­دهد بیدار نمایند.

در میان قوانین و شیوه­های مختلفی که امت اسلامی را به داشتن نقش فعال در تبلیغات شبکه سنتی فرا می­خواند، شاید مهم­ترین آن، مسئله «امر به معروف و نهی از منکر» باشد که به عنوان یکی از جلوه­های تبلیغ اسلامی مطرح است.

امام امت (ره) با استعانت از روایتی از حضرت سیدالشهدا (ع) این نهاد اجتماعی اسلام را چنین تعیف می­کنند.

امر به معروف و نهی از منکر عبارت است از دعوت به اسلام (یعنی جهان اعتقادی خارجی) به اضافه بازگرداندن حقوق ستمدیدگان به ایشان و مخالفت و مبارزه با ستمگران (داخلی) و کوشش برای این که ثروت­های عمومی و درآمد جنگی طبق قانون عادلانه اسلام توزیع شود و صدقات از موارد صحیح و واجب آن جمع­آوری و گرفته شود و هم در موارد شرعی و صحیح آن به مصرف برسد.

پیرامون اهمیت این مسئله در کلام حضرت امام شواهد فراوانی یافت می­شود. به عنوان مثال ایشان در کتاب شریف تحریرالوسیله می­فرمایند:

امر به معروف و نهی از منکر از بزرگ­ترین و شریف­ترین واجبات الهی است و دیگر واجبات به این دو برپا داشته می­شود. وجوب این دو از ضروریات دین است و منکر آن در صورتی که متوجه لازم آن باشد و به آن متلزم نیز باشد از کفار است.

مسئله­ای که در این خصوص بیشتر به موضوع مورد بحث ما ربط دارد، مسئله نقش مردم است در این واجب الهی که در بسیای از جملات به یادگار مانده از حضرت امام (ره) به صورت برجسته‌ای وجود دارد. به عنوان مثال، ایشان در یکی از رویدادهایشان چنین می­فرمایند:

نهی از منکر اختصاص به روحانی ندارد. مال همه است. امت باید نهی از منکر بکند، امر به معروف بکند.

همان­طور که می­بینیم تمامی است مسلمانان مورد خطاب این امرند و از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر یکی از جلوه­های تبلیغ در اسلام است، می­توان به این نکته پی برد که در شبکه سنتی، مردم و امت مسلمانان به عنوان مبلغ از جایگاه ویژه­ای برخوردارند.

3-1- ابزار در شبکه سنتی

اگر ابزارها را به معنی همه­ی اموری بدانیم که انسان را در کارهای مختلف یاری می­کنند و انجام آن کار را برای وی راحت­تر می­سازند، آنگاه می­توان ادعا کرد که در شبکه سنتی تبلیغی و ارتباطی اسلام، ابزارهای ویژه­ای در خدمت مبلغان این دین وجود دارد که شاید در هیچ نظام ارتباطی دیگری نظیر آن یافت نشود.

امام امت در بسیاری از موارد از این ابزارها نام برده و اهمیت آن را در موفقیت تبلیغات اسلامی گوشزد نموده­اند. با نگاهی فراگیر به جملاتی که از حضرت امام در خصوص این ابزارها باقی مانده است، می­توان آن­ها را در چهار دسته کلی قرار داد: مکان­های ویژه، موسم­های ویژه، مراسم ویژه و متون ویژه.

1-3-1- مکان­های ویژه

در شبکه سنتی مکان­هایی وجود دارد که به عنوان پایگاه­های ارتباطی و تبلیغی تلقی می­شوند. ویژگی­های این مکان­ها مخاطبان را با آمادگی روحی بیشتری در معرض ارتباط و تبلیغ دینی قرار می­دهد. شاید از میان این مکان­ها مهم­ترین مرکزی که بارها در این خصوص مورد تذکر حضرت امام (ره) قرار گرفته است، مسجد باشد. ایشان در این زمینه می­فرمایند:

مساجد بهترین سنگرها ... می­باشند.

همچنین از منبر نیز به عنوان ابزاری که همواره نقش مهمی را در تبلیغات سنتی اسلام به عهده داشته و دارد، بارها یاد شده است.

فضای دو شهر مقدس مکه و مدینه نیز از جمله مکان­هایی است که آمادگی پذیرش در آن از سوی مخاطبان بسیار بالاست:

روحانیون و مدیران و مسئولین محترم کاروان­ها و حج ... از نقش سازنده خود و تأثیر بزرگی که حج برای همیشه در سرنوشت انسان می­گذارد غافل نشوند، چرا که در آن فضا و شرایط معنوی همه دل­ها برای تحول و پذیرفتن حق آماده است.

2-3-1- موسم­های ویژه

همان­طور که گفته شد موسم­هایی خاص در اسلام و در شبکه سنتی وجود دارند که در موفقیت تبلیغات اسلامی نقش زیادی دارند. امام امت (ره) به جمله­ای از این موارد اشاره داشته­اند و تأثیر این موسم­های خاص را در قلوب مخاطبان متذکر شده­اند: دو ماه محرم و صفر که شامل ایام تاسوعا و عاشورا و همچنین اربعین حسینی و وفات نبی اکرم (ص) و ... است، ماه مبارک رمضان که شب­های گرامی قدر نیز در آن استف عیدین یعنی عید فطر و عید قربان (اضحی)، روز جمعه (البته بیشتر در رابطه با مراسم نماز جمعه که خواهد آمد) ایام حج و ...

همچنین روزهایی نیز در کلام امام امت (ره) وجود دارد که از آن به نام «ایام الله» به معنی «... روزهای خدا» یاد شده است. بنا به نظر مبارک حضرت امام، این ایام نیز از موقعیت تبلیغی بسیار بالایی برخوردارند. از جمله این روزها که به صورت چهلم یا سالگرد وقایع مهم و نظایر آن در کلام حضرت امام مطرح شده­اند، واقعه هفدهم شهریور ماه یا دوازدهم فروردین است.

سر' تأثیر عمیق این موسم­های ویژه نیز همان است که در مورد مکان­ها گفته شد: آمادگی روحی مخاطبان برای پذیرش حق. اما امت در این زمینه می­فرمایند:

محرم ماهی است که مردم آماده­اند برای شنیدن مطالب حق.

3-3-1- مراسم ویژه

سومین ابزاری که در شبکه سنتی مطرح است مراسم ویژه اسلامی است. این مراسم که غالباً در زمان­ها یا مکان­های خاص برپا می­شود، به آمادگی روحی و روانی که آن مکان یا زمان و یا هر دو برای مخاطب به وجود می­آورند، می­افزایند و به موفقیت تبلیغات کمک می­کنند. مهم­ترین این مراسم عبارتند از: عزاداری سالار شهیدان حضرت ابی عبدا... الحسین (ع)، نمازهای جمعه و جماعت، مراسم حج و مراسم راهپیمایی و تظاهرات در ایام ا...

امام امت (ره) این مراسم را پشتوانه­ای محکم برای حفظ اسلام و نظام مقدس جمهوری اسلامی می­دانند. به عنوان مثال ایشان در مورد نماز جمعه چنین می­فرمایند:

نماز جمعه که نمایشی از قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام است باید هر چه شکوهمندتر و پرمحتواتر اقامه شود. ملت ما گمان نکنند که نماز جمعه یک نماز عادی است. نماز جمعه با شکوهمندی­ای که دارد برای نهضت کوتاه عمر ما یک پشتوانه محکم و در پیشبرد انقلاب اسلامی ما عامل مؤثر و بزرگی است.

4-3-1- متون ویژه

آخرین ابزاری که در شبکه سنتی مطرح است، متون ویژه­ای است که غالباً در مراسم خاص تبلیغی مورد استفاده قرار می­گیرد یا به عنوان متونی اساسی که محتوای تبلیغ را مشخص می­کنند، به مبلغین اسلامی جهت لازم را می­دهد. از میان این متون می­توان به قرآن کریم، فقه غنی اسلامی و نوحه­ها و اشعار مرثیه و ثنای ائمه حق (علیهم سلام ا...) اشاره داشت:

باید بدانیم حکمت آن که این کتاب جاوید ادبی که برای راهنمایی بشر به هر رنگ و ملیت و در هر قطب و قطر تا قیام ساعت ناز گردیده است آن است که مسائل مهم حیاتی را چه در معنویات و چه در نظام زنده نگه دارد و بفهماند که مسائل این کتاب برای یک عصر و ناحیه نیست.

4-1- ویژگی­های شبکه سنتی

پیش از این در مبحث ارکان شبکه سنتی از یکی از ویژگی­های این شبکه، یعنی مردم و نقش و جایگاه آنان در شبکه سخن راندیم. همچنین بنا به تعبیری ابزار ویژه این شبکه را نیز می­توانیم از جمله ویژگی­های آن به شمار آوریم یا به دیگر بیان همه آنچه در مورد این شبکه گذشت را- از آنجا که موارد مشابه آن در هیچ شبکه­ای به چشم نمی­خورد و از ویژگی­های منحصر به فرد این شبکه است- به نام ویژگی­های شبکه سنتی تبلیغی و ارتباطی اسلام بدانیم. در ادامه شایسته می­نماید که به بررسی دیگر ویژگی­های این شبکه بپردازیم.

1-4-1- دامنه و سرعت انتقال پیام

نخستین ویژگی شبکه سنتی دامنه و سرعت انتقال پیام در آن است، بدین معنی که در این شبکه، پیام با استفاده از ارکان و ابزارهای گوناگون با سرعت بسیار زیادی در میان تمامی مخاطبان پخش می‌شود. با در نظر داشتن مطالبی که پیش از این در مورد شبکه سنتی آمد و به ویژه گستردگی ابزاری چون مساجد و مراسم گوناگون مذهبی در میان مردم که خود نیز عامل مهمی در انتقال پیام هستند، این مطلب به سادگی قابل توجیه است. امام امت (ره) در این زمینه می‌فرمایند:

اگر یک مطلبی بخواهد برای اسلام خدمتی بکند و شخصی بخواهد که مطلبی را بگوید، سرتاسر کشور به واسطه همین گویندگان و خطبا و ائمه جمعه و جماعات یکدفعه منتشر می‌شود.

آنچه دراین مورد شایان ذکر است، آن است که این ویژگی مربوط به هنگامی است که عوامل گوناگون شبکه سنتی در ارتباط با یکدیگر و هماهنگ با هم مسئله‌ای را تعقیب کنند. در اینجا به ذکر نمونه‌ای از فرمایشات حضرت امام (ره) در مورد حالت عدم وجود ارتباط میان عوامل شبکه بسنده می‌کنیم:

سابق تبلیغات عبارت از این بود که اهل منبر یا علما در همان محل محدودی که داشتند، در مسجدی که داشتند، می‌رفتند و برای یک چند نفری یا یک عده‌ای صحبت می‌کردند و ارشاد می‌کردند.

2-4-1- سهولت ارتباط

از دیگر ویژگی‌های شبکه سنتی سهولت ارتباط در آن است. این مسئله هم در مورد تلاشی که متصدیان تبلیغ و ارتباط برای انتقال پیام مبذول می‌کنند و هم در مورد هزینه‌ای که در این راه صرف می‌شود، مصداق می‌یابد. ارکان و ابزارهای ویژه شبکه سنتی این امکان را پدید می‌آورند که با حداقل فعالیت و صرف حداقل هزینه، پوشش گسترده‌ای را که در مبحث پیشین از آن سخن رفت به وجود بیاورند. امام خمینی (ره) در این مورد می‌فرمایند:

این مجلس عزایی که مردم را به هم جوش داده است، به مجرد این که یک مطلبی پیش می‌آید در یک شهر نه در سرتاسر کشور تمام قشرهای مردم و عزاداران حضرت سیدالشهدا مجتمع می‌شوند و احتیاج به این که زیاد زحمت کشیده بشود و تبلیغات بشود ندارد.

ایشان همچنین در مورد هزینه این تبلیغات می‌فرمایند:

این اجتماع که برای دیگران خرج دارد، برای ما با یک کلمه تهیه می‌شود.

3-4-1- عدم انحصار به زمان یا مکانی خاص

سومین ویژگی که در این بخش مطرح می‌کنیم، عدم تقید و انحصار فعالیت شبکه سنتی به مکان و زمانی خاص است.

بدین معنی که متون و مراسم ویژه‌ای که در این شبکه وجود دارد، اگر چه ممکن است به صورت دوره‌ای عمل کنند، اما هیچ گاه کهنه نمی‌شوند و از بین نمی‌روند. این متون و این مراسم اگر چه ممکن است در زمان یا مکانی خاص برگزار گردد، اما ویژه سرزمین، مناسبت یا موقعیت خاصی نیست و همیشه در بستر تاریخ جریان دارد. به عنوان مثال حضرت امام (ره) در مورد قرآن کریم چنین می‌فرمایند:

باید بدانیم حکمت آن که این کتاب جاوید ادبی که برای راهنمایی بشر به هر رنگ و ملیت و در هر قطب و قطر تا قیام ساعت نازل گردیده است، آن است که مسائل مهم حیاتی را چه در معنویات و چه در نظام زنده نگه دارد و بفهماند که مسائل این کتاب برای یک عصر و ناحیه نیست.

یا در مورد عزاداری سالار شهیدان می‌فرمایند:

... و بدانند آنچه دستور ائمه علیهم السلام برای بزرگداشت این حماسه تاریخی اسلام است و آنچه لعن و نفرین بر ستمگران اهل بیت است، تمام فریاد قهرمانانه ملت‌ها است بر سردمداران ستم‌ پیشه در طول تاریخ الی‌الابد و می‌دانید که لعن و نفرین و فریاد از بیداد بنی امیه لعنه‌ا... علیهم با آن که آنان منقرض و به جهنم رهسپار شده‌اند، فریاد بر ستمگران جهان و زنده نگه‌ داشتن این فریاد ستم‌شکن است.

4-4-1- مسئولیت مبلغ

آخرین ویژگی که در این مبحث مطرح می‌کنیم- که در عین حال شاید مهم‌ترین ویژگی این شبکه نیز باشد- مسئله مسئولیت مبلغ در سیر تبلیغ و ارتباط در این شبکه است. در شبکه سنتی، مبلغ علاوه بر این که در جست و جوی راه‌هایی جهت تضمین موفقیت تبلیغ خود است، از ناحیه شرح مقدس نیز در قبال این تلاش مسئول است. با این شکل، وی انگیزه‌ای به مراتب قوی‌تر از انگیزه نخست پیدا خواهد کرد. امام امت (ره) در دیدار با گروهی از روحانیان در این مورد چنین می‌فرمایند:

همان قدری که شما شغلتان شریف است، به اندازه شرافت شغل، مسئولیتتان زیاد است، همانطوری که انبیا شغلشان بزرگ بود، مسئولیتشان بزرگ بود.

در پایان این مباحث، نکته‌ای که در خصوص ویژگی‌های شبکه سنتی شایان ذکر است، این است که از نظر مبارک حضرت امام (ره) حفظ قدرت تبلیغی و ارتباطی این شبکه بسته به این مسئله است که سنت‌های اسلامی به همان شکل سنتی خویش باقی بماند و تنها تغییرات سطحی مانند تصفیه امور ناروا یا تغییر الفاظ در آن ایجاد شود ایشان در این مورد چنین می‌فرمایند:

ما باید حافظ این سنت‌های اسلامی، حافظ این دستجات مبارک اسلامی که در عاشورا، در محرم و صفر، در مواقع مقتضی به راه می‌افتند، تأکید کنیم که بیشتر دنبال باشند. محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است... زنده نگه داشتن عاشورا با همان وضع سنتی خودش از طرف روحانیون، از طرف خطبا با همان وضع سابق که دستجات معظم و منظم، دستجات عزاداری به عنوان عزاداری راه می‌افتاد. باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این سنت‌ها را حفظ کنید، البته اگر چنانچه یک چیزهای ناروایی بوده است سابق و دست اشخاص بی‌اطلاع از مسائل اسلام بوده، آن‌ها باید یک قدری تصفیه بشود، لکن عزاداری به همان قدرت خودش باید باقی بماند و گویندگان پس از این که مسائل روز را گفتند، روضه را همانطور که سابق می‌خواندند بخوانند و مردم را مهیا کنند برای فداکاری.

2- شبکه نوین

در توضیحات مختصری که پیرامون هر یک از دو پایه شبکه تبلیغی و ارتباطی اسلام یعنی شبکه سنتی و نوین در ابتدای این نوشتار آمد، گفتیم که غالباً استفاده از شبکه نوین به علت گران بودن آن، منحصر به زمان تشکیل حکومت است. همچنین ذکر کردیم که در صورت تشکیل حکومت، شبکه سنتی متروک نمی‌شود و در تلفیق با شبکه نوین از کارآیی بیشتری نیز برخوردار می‌شود.

آنچه در اینجا لازم است به مطالب پیشین اضافه کنیم، آن است که تلفیق این دو شبکه اگر چه غالباً در زمان حکومت است ولی با توجه به امکانات پیش از حکومت، این تلفیق در آن زمان نیز ممکن است رخ دهد. نمونه بارز این امر را در انقلاب اسلامی ایران شاهدیم. به عنوان مثال هنگامی که از حضرت امام (ره) در پاریس پرسیده می‌شود که «پیام‌های خود را چگونه به ایران می‌فرستید؟» ایشان در پاسخ می‌فرمایند: «فعلا توسط تلفن و اشخاص»

در این جا می‌بینیم که علاوه بر اشخاص- که همان گونه که ذکر شد از ارکان تبلیغ در شبکه سنتی هستند- از ابزاری دیگری نیز به نام «تلفن» یاد شده است که در این مورد خاص تنها در تلفیق با شبکه سنتی می‌تواند عملف کند. این تلفیق می‌تواند باز با «مردم» که گیرندگان و نشردهندگان پیام‌های ایشان در ایران بودند، باشد یا حتی با پیام‌های ایشان که- با توجه به قداستی که این پیام‌ها در بین مردم برخوردار بود- می‌تواند از متون ویژه با عبارتی ابزار تبلیغ در شبکه سنتی به شمار آید.

اما آنچه در سطح وسیع‌تری در این مورد شاهد می‌باشیم، استفاده از شبکه نوین و تلفیق آن با شبکه سنتی پس از تشکیل حکومت است. امکانات حکومتی و دستگاه‌های اجرایی عهده‌دار تبلیغات کشور پس از تشکیل حکومت، در تلفیق با امکانات شبکه سنتی می‌توانند موفقیت‌های بسیاری را به دنبال داشته باشند. حضرت امام (ره) در مواردی به برخی از این دستگاه‌ها از جمله وزارت ارشاد، وزارت امور خارجه و سفارتخانه‌ها، مجلس شورای اسلامی و ... اشاره داشته‌اند.

این دستگاه‌ها با توجه به امکاناتی که دارند می‌توانند در تسهیل شیوه‌های شبکه سنتی به تبلیغات کشور کمک بسزایی بکنند. به عنوان مثال امام امت (ره) در مورد «اعزام مبلغ» که از روش‌های سنتی محسوب می‌شود چنین می‌فرمایند:

در قدیم کسی به این فکر نبود که چه چیزهایی باشد و چه چیزهایی نباشد، حرکت در حوزه‌ها بود. حوزه کسی را به عنوان مبلغ اعزام نمی‌کرد. البته افراد خودشان برای تبلیغ می‌رفتند، ولی حوزه کسی را نمی‌فرستاد. اعزام به خارج که در ذهن‌ها نبود و هیچ کسی هم فکر نمی‌کرد که امکان دارد کسی را به خارج فرستاد، ولی بحمدا... امروز در حوزه‌ها این مسائل حل شده است.

همچنین ایشان در موارد متعددی از هر دو شبکه سنتی و نوین خواسته‌اند که برای تبلیغات قیام کنند یا استفاده از شیوه‌های سنتی و نوین را توأم با یکدیگر توصیه کرده‌اند. به عنوان مثال در موردی چنین می‌فرمایند:

برای رساندن صدای مظلومان به جهان در توسعه شبکه‌های رادیویی جدیت نمایند تا ملت‌ها هر چند مختصر از آنچه بر ما گذشته است و می‌گذرد مطلع شوند و گروه‌هایی برای روشنگری و تبلیغ در فرصت‌های مناسب به کشورها اعزام که صدای مظلومیت ملت و جرایم قدرتمندان ستمگر را به اطلاع ملت‌ها و مظلومان جهان برسانند.

پس از توضیحات مختصر پیرامون نحوه استفاده از شبکه نوین به ویژه پس از تشکیل حکومت، شایسته است به بررسی چند مسئله بپردازیم که در شبکه نوین مطرح است.

1-2- محتوا و قالب در شبکه نوین

همان گونه که دیدیم در شبکه سنتی به این دلیل که ابزار و شیوه تا حد نسبتاً زیادی از ثبات و تشخیص برخوردار است و نحوه عملکرد هر یک تعریف شده است، محتوا اهمیت زیادی دارد. با توجه به فرهنگی غنی که محتوای تبلیغ اسلامی بر آن تکیه دارد، این مطلب بیشتر قابل توجیه می‌نماید. امام امت (ره) به عنوان مثال در مورد خطبه‌های نماز جمعه می‌فرمایند:

... و شما اگر خطبه‌های آن زمان را مطالعه کنید می‌بینید که چقدر آن‌ها پر محتوا بودند که متأسفانه دست‌های خائنین به تدریج به کار افتاد و طایفه‌ای از مسلمانان اصلاً اقامه جمعه را کنار گذاشتند و طوایف دیگری هم که اقامه می‌کردند، بسیار محدود و بی‌محتوا و تقریباً مسائل آنان به چند جمله نصیحت ختم می‌شد.

البته این بدان معنی نیست که در شبکه سنتی، ابزار و شیوه تبلیغات یا به عبارتی قالب و فرم آن اصلاً مطرح نیست، بلکه مخصوصاً در مواردی که به ابداع احتیاج است، قالب تبلیغات نیز اهمیت می‌یابد. به عنوان مثال امام امت (ره) خطاب به حوزه‌های علمیه می‌فرمایند:

روش و طرز تبلیغ و فعالیت خودتان را تکمیل کنید.

در مورد شبکه نوین ظاهراً مسئله فرق می‌کند پیچیدگی ابزارها و شیوه‌ها در جهان کنونی و قدرتی که این ابزارها از آن برخوردارند، سبب شده است که در شبکه نوین ابزار و شیوه‌های تبلیغات یا به عبارتی قالب تبلیغات از اهمیت زیادی برخوردار باشد. امام امت (ره) در مورد ابزارهای نوین می‌فرمایند:

البته ما وسیله نداریم، این هم از بی‌عرضگی‌ ما، ما وسایل نداریم، همه وسایل دست دیگران است. مسلمین به راه مسلمین و علما به راه علما. ندارند یک دستگاهی که اسلام را ابلاغ کنند و به دنیا بگویند اسلام این است. یک کالای به این خوبی دست شماست و نمی‌توانید عرضه کنید به عالم که ما این را داریم.

همچنین ایشان در مورد شیوه و نحوه ارائه چنین می‌فرمایند:

در این مورد آنچه که بیش از همه در فرهنگ مردم تأثیر می‌گذارد، مجله و فرم مجله است. برای این که مجله و نحوه ارائه آن خیلی تأثیر دارد. این حتی خودش اگر مجله را هم نخواند، ورق زدن مجله، این خودش در روحیه‌اش تأثیر می‌کند.

البته همان گونه که در مورد شبکه سنتی نیز گفته شد، تأکید بر یک سوی این جریان بر کم اهمیتی طرف دیگر دلالت نمی‌کند. در این مورد نیز تأکید بر اهمیت قالب و ابزار به هیچ وجه بیانگر کم اهمیت بودن محتوا نیست، بلکه لازم است که در انتخاب محتوای تبلیغات نیز دقت لازم به عمل آید. حضرت امام (ره) در این زمینه نیز می‌فرمایند:

باید ما دست برداریم از این افکاری که داشتیم و داریم که ما هر چه دلمان می‌خواهد بنویسیم، چون خوب می‌نویسیم فکر این نباشیم که چه چیز می‌نویسیم. گاهی نویسنده‌ها اینطوری هستند. نویسنده‌اند، خوب چیز می‌نویسند. یک مسئله مضر به مملکت را خیلی قشنگ و آب و تاب‌دار و طوری که پسند مثلاً جوان‌ها باشد می‌نویسند، لکن محتوایش مضر به مملکت.

2-2- ویژگی ابزار در شبکه نوین

در میان ویژگی‌هایی که ابزارهای نوین از آن برخوردارند، شاید مهم‌ترین ویژگی، سرعت و برد بسیار زیاد و پوشش گسترده‌ای باشد که این ابزارها دارند. این مطلب عملاً طیف مخاطبان را وسعت می‌بخشد و نتیجه تبلیغ را به مراتب بیشتر می‌نماید. در میان ابزاری که این ویژگی در آن‌ها به چشم می‌خورد، به فرمایش حضرت امام (ره) رادیو و به ویژه تلویزیون از برجستگی خاصی برخوردارند. علت این امر را بهتر است از کلام خود ایشان جویا شویم:

این رسانه‌هایی که ما الان داریم، چه مجلات و روزنامه‌ها، چه سینماها، تئاترها و امثال ذالک و چه رادیو و تلویزیون، این‌ها آنچه از همه آن دستگاه‌ها بیشتر با انسان رابطه دارد، تلویزیون است از دو جهت. یک جهت این که مطبوعات هر چه هم تیراژش زیاد باشد اولاً در سطح یک مملکتی نیست و ثانیاً همه افراد نمی‌توانند از این استفاده کنند، برای این که تقریباً نیمی از جمعیت ما سواد خواندن ندارند تا از مطبوعات و نوشته‌ها استفاده کنند. سینماها در یک محیط محدود می‌توانند کار خودشان را انجام بدهند. رادیو هم در همه‌جا هست، در همه چیز هست، لکن فقط از راه سمع است. آنچه که در همه کشور یعنی آن دهاتی که در خانه است توی مرز هیچ هم سواد ندارد لکن چشم و گوش دارد، این از رادیو تلویزیون استفاده می‌کند. هم استفاده سمعی می‌کند، هم استفاده بصری. یعنی رادیو فقط استفاده سمعی دارد، تلویزیون استفاده سمعی و بصری دارد.

3-2- ماهیت خنثای ابزار

حضرت امام (ره) در مورد این مسئله در کتاب شریف تحریر الوسیله می‌فرمایند:

این ابزارهای جدید هم استفاده‌های حلال عقلایی و هم منافع حرام نامشروع دارند و هر کدام حکم خاص خویش را دارد. استفاده از حلال مانند اخبار و مواعظ و مانند آن از رادیو و نشان دادن تصاویر حلال برای آموزش حرفه‌ای حلال یا نمایش کالایی حلال یا نشان دادن اسرار خلقت در دریاها و زمین جایز است و استفاده حرام مانند شنیدن و پخش غنا و پخش آنچه مخالف شریعت مطهر است، مانند احکام صادر شده از سوی منابع ناصالح که مخالف با احکام اسلام باشد و نشان دادن آنچه مخالف شرع و فاسدکننده اعتقادات و اخلاق جامعه است، جایز نمی‌باشد.

همانطور که به روشنی از عبارت نمایان است، از دیدگاه حضرت امام (ره) ابزارهای نوین یا به عبارتی رسانه‌های گروهی دارای ماهیتی خنثی هستند، بدین معنی که نه لزوماً هدایتگرند و نه لزوماً فاسدکننده. این رسانه‌ها ماهیتی فارغ از کیفیت استفاده از آن‌ها ندارند. اگر در دست افراد صالح و شایسته و برای مقاصد شایسته از آن‌ها استفاده شود، رسانه‌ها و ابزارهایی مفید خواهند بود در جهت هدایت جامعه و اگر در دست افراد ناشایست و برای مقاصد فاسد از آن‌ها استفاده شود، ابزاری مضر خواهند بود که در آسیب رساندن به جامعه هیچ چیز همانند آن‌ها نخواهد بود. علت مخالفت حضرت امام (ره) با این وسایل و ابزارها در زمان سابق و استفاده حکومت اسلامی از آن‌ها همین است. خود ایشان در این مورد چنین فرموده‌اند:

سینمای ما مرکز فحشاست، ما با این سینما مخالف نیستیم ما با مرکز فحشا مخالفیم، ما با رادیو مخالف نیستیم، ما با فحشا مخالفیم ما با تلویزیون مخالف نیستیم، ما با آن چیزی که در خدمت اجانب برای عقب نگه داشتن جوانان ما و از دست دادن نیروی انسانی ما است، ما با آن مخالف هستیم.

به دلیل وجود این ماهیت دو گانه و قدرت اسرارآمیزی که رسانه‌های گروهی از آن برخوردارند، این رسانه‌ها می‌توانند نقشی بسیار اساسی در اصلاح یا فساد هر جامعه داشته باشند. به عنوان مثال امام امت (ره) در مورد مطبوعات چنین می‌فرمایند:

مطبوعات در هر کشوری نقش اساسی را در ایجاد جوی سالم و یا ناسالم دارند.

اما در این مورد نیز باز رادیو و تلویزیون به دلیل همان ویژگی خاص که از آن صحبت شد، بیش از دیگر رسانه‌ها مطرحند و در این مورد از حسایت بیشتری برخوردارند. معظم‌له در این مورد نیز می‌فرمایند:

رادیو تلویزیون از تمام رسانه‌هایی که هست، حساس‌تر است. رادیو تلویزیون می‌تواند یک مملکت را اصلاح کند و می‌تواند به فساد بکشد. این را نه روزنامه می‌تواند، نه سینما می‌تواند، نه تئاتر می‌تواند، نه تبلیغات لفظی که در منابر است می‌تواند، برای این که این‌ها همه شعاع‌شان محدود است.

4-2- رسالت ابزار

پس از رسیدن به این نتیجه که ابزارهای نوین به خودی خود نه ماهیتی فاسد دارند و نه ماهیتی صالح و سالم، این پرسش مطرح می‌شود که این ابزارها در حکومت اسلامی و در شبکه تبلیغی و ارتباطی اسلام چه رسالتی را بر دوش می‌کشند. آیا این ابزارها باید ماهیت خنثای خود را به فعلیت نیز تبدیل کنند یا این که در حکومت اسلامی لازم است جهت‌گیری خاصی داشته باشند.

نخستین و ابتدایی‌ترین پاسخی که می‌توان به این پرسش داد این است که از نظر مبارک امام (ره)، این دستگاه‌ها باید اسلامی شوند و در راه خدمت به اسلام از آن‌ها بهره‌برداری شود:

ما باید خیلی به فکر این باشیم که این دستگاهی که مهم‌ترین دستگاه شاید در تبلیغات ما این دستگاه از حیث سیما و صدا هر دو اسلامی باشد. یعنی کوشش بشود در این که هر قدمی که بر می‌دارید یک قدمی باشد برای اسلام تا این که کارتان عبادت باشد.

پرسش از این که «اسلامی شدن «این دستگاه‌ها به چه چیز می‌تواند باشد، دومین پرسش ما در این مورد است. در پاسخ به این پرسش باید گفت که در کلام حضرت امام (ره) رسالتی که برای این بزار عنوان شده است، جلوه‌های مختلف تبلیغ اسلامی از قبیل آموزش، ارشاد، معرفی، نصیحت، هدایت و ... است که در عین حال بیشترین تأکید بر جنبه تربیتی آن قرار داده شده است:

رسانه‌های گروهی به ویژه صدا و سیما این مراکز آموزش و پرورش عمومی می‌توانند خدمت‌های گرانمایه‌ای را به فرهنگ اسلام و ایران نمایند. بنگاه‌هایی که شب و روز ملت در سراسر کشور با آن‌ها تماس سمعی و بصری دارند، چه مطبوعات در مقالات و نوشتارهای خود و چه صدا و سیما در برنامه‌ها و نمایشنامه‌ها و انعکاس هنرها و انتخاب فیلم‌ها و هنرهای آموزنده باید همت گمارند و بیشتر کار کنند و از گردانندگان و هنرمندان متعهد بخواهند تا در راه تربیت صحیح و تهذیب جامعه وضعیت تمام قشرها را در نظر گرفته و راه و روش زندگی شرافتمندانه و آزادمنشانه را با هنرها و نمایشنامه‌ها به ملت بیاموزند.

کتابنامه

(آثار امام خمینی قدس سره الشریف)

 1- تحریرالوسیله، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1363.

2- توضیح المسائل، کانون انتشارات محراب، بی‌تا.

3- حکومت اسلامی، بی‌جا، بی‌تا.

4- صحیفه انقلاب، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم، 1368.

5- صحیفه نور، تهران، انتشارات شرکت سهامی چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، بهمن 1361، بهمن 1362، بهمن 1364، بهار 1365.

6- روزنامه‌های اطلاعات، رسالت، جمهوری اسلامی و کیهان از تاریخ 1/3/64 تا 15/3/68.

پی‌نویس‌ها

1.      صحیفه نور، ج 1، ص 21.

2.      صحیفه نور، ج 1، ص 2، همچنین ج 9، صص 51-50، ج 18، ص 236.

3.      حکومت اسلامی، ص 136.

4.      حکومت اسلامی، ص 219.

5.      حکومت اسلامی، ص 159، همچنین صحیفه نور، ج 5، ص 167، ج 219، ج 18، ص 136.

6.      حکومت اسلامی، صص 54-50.

7.      حکومت اسلامی، ص 55.

8.      صحیفه نور، ج 4، ص 189.

9.      صحیفه نور، ج 12، ص 109، صص 210-209، ج 18، ص 125.

10.  صحیفه نور، ج 16، ص 51، همچنین ج 1، ص 99، ج 11، ص 170.

11.  صحیفه نور،ج 4، ص 188.

12. صحیفه نور، ج 9، ص 210، همچنین ج 9، ص 52، ج 12، صص 24-22، ج 15، ص 249، ج 16، صص 14-15، 18، 47، ج 17، صص 15، 83، 84، ج 18، صص 99، 100، 137.

13.  صحیفه نور، ج 9، ص 49، همچنین ج 18، صص 17 و 18.

14.  صحیفه نور، ج 7، ص 186، همچنین ج 11، ص 6، صص 5، 71.

15.  اطلاعات 6/12/67.

16.  صحیفه نور، ج 17، ص 15.

17.  صحیفه نور، ج 4، ص 1.

18.  صحیفه نور، ج 11، ص 170، همچنین ج 1، ص 149، ج 8، ص 223، ج 16، ص 5، ج 18، ص 210.

19.  رسالت، 10/5/66.

20.  حکومت اسلامی، ص 129.

21.  تحریرالوسیله، ج 1، ص 424، همچنین رساله توضیح المسائل، ص 528، حکومت اسلامی، ص 140.

22. صحیفه نور، ج 8، ص 47، همچنین ج 8، صص 47، 48، ج 11، ص 84، ج 17، ص 167، حکومت اسلامی، ص 136، تحریرالوسیله، صص 426-425، رساله توضیح المسائل، ص 528/

23.  رسالت، 10/5/66

24.  صحیفه نور، ج 18، ص 277.

25.  رسالت، 10/5/66.

26.  صحیفه نور، ج 3، ص 273.

27.  صحیفه نور، ج 9، ص 97.

28.  رسالت، 18/5/65، همچنین صحیفه انقلاب، صص 21، 5، 6.

29.  صحیفه نور، ج 16، ص 208

30.  صحیفه نور، ج 18، ص 242.

31.  صحیفه نور، ج 16، ص 208، همچنین ج 17، ص 60.

32.  صحیفه نور، ج 1، ص 20.

33.  رسالت، 18/5/65.

34.  صحیفه انقلاب، ص 6.

35.  صحیفه نور، ج 9، ص 50، همچنین ج 17، ص 39.

36.  صحیفه نور، ج 15، ص 204 همچنین ج 18، صص 22، 140-139.

37.  صحیفه نور، ج 4، ص 110.

38.  صحیفه نور، ج 18، ص 79، همچنین ج 18، صص 80، 99، 100.

39.  صحیفه نور، ج 16، ص 46 همچنین ج 17، صص 70، 152، 192، ج 18، ص 243، جمهوری اسلامی 2/6/64.

40.  صحیفه نور، ج 17، ص 53، همچنین ج 17، ص 54.

41.  حکومت اسلامی، ص 19، همچنین ص 164.

42.  صحیفه نور، ج 1، ص 122، همچنین ج 9، ص 217، ج 14، ص 41، ج 18، ص 243، جمهوری اسلامی 29/10/67.

43.  صحیفه نور، ج 15، ص 35.

44.  صحیفه نور، ج 1، ص 66، همچنین ج 16، ص 239.

45. صحیفه نور، ج 8، ص 175، همچنین ج 5، صص 202، 203، ج 89، ص 201، ص 263، ج 16، صص 84-82، ج 17، ص 157، ج 18، ص 242.

46.  تحریر الوسیله، ج 2، ص 565.

47.  صحیفه نور، ج 12، ص 23.

48. صحیفه نور، ج 8، ص 175، همچنین ج 5، صص 203- 202، 210-209، ج 9، صص 265-264، ج 12، صص 63، 180-179، ج 14، ص 207، ج 16، صص 84-82.

49.  صحیفه نور، ج 16، ص 239، همچنین ج 16، ص 241، ج 18، ص 242، کیهان 27/5/64.

50. جمهوری اسلامی، 23/11/63، همچنین صحیفه نور، ج 5، صص 203، 156-202، 248، ج 6، صص 193، 191، ج 8، صص 122، 24، 23، ج 14، ص 95، ج 16، ص 137، ج 18، صص 243-65.