از شهریور امسال (1391) با تصویب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، «پژوهشکده ارتباطات» در دانشگاه علامه طباطبایی تأسیس شد. این نخستین پژوهشکده در این زمینه در ایران است. پیش از آن دانشگاه علامه طباطبایی صاحب «مرکز پژوهش ‏های ارتباطی» بود. این مرکز در سال 1375 تأسیس شده بود که ریاست آن را تا سال 1389 دکتر کاظم معتمدنژاد پدر علوم ارتباطات ایران به عهده داشت. در حال حاضر نیز دکتر عباس اسدی عضو هیأت علمی گروه ارتباطات این دانشگاه مسئولیت این مرکز علمی را عهده ‏دار است.
دکتر اسدی لیسانس و فوق لیسانس را در رشته روزنامه‏ نگاری از دانشگاه علامه طباطبایی و دکترای علوم خبری را از دانشگاه سوربون فرانسه اخذ کرده است. برای آشنایی بیشتر با فعالیت‏ های پژوهشکده ارتباطات، با ایشان به گفتگو نسشته ایم. آنچه که در پی می ‏آید ماحصل این گفتگوست.

پژوهشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی چگونه و با چه هدفی شکل گرفت؟
دکتر اسدی: دانشگاه علامه طباطبایی و وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات در سال 1375 در مورد تأسیس یک مرکز پژوهشی در حوزه ارتباطات توافقنامه ‏ای منعقد کردند که «مرکز پژوهش‌های ارتباطات» نام گرفت. این مرکز، مطالعه ضرورت‌ها، عوامل و موانع توسعه ارتباطات و همین‏طور آثار و نتایج اجتماعی و فرهنگی برآمده از آنها را با تأکید بر علوم ارتباطات در دستور کار خود قرار داد. در واقع، این مرکز با هدف پاسخ به یک‏سری نیازها تأسیس شد، نیاز به انجام تحقیقات بنیادین، عمیق و کاربردی در زمینه ارتباطات و همچنین گسترش مباحث ارتباطی در جامعه و تولید نظریه‌های بومی در این حوزه. در شهریور امسال، با توجه با فعالیت ‏های علمی آن، این مرکز از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به «پژوهشکده» ارتقا پیدا کرد و هم ‏اکنون نام مرکز پژوهش ‏های ارتباطی به «پژوهشکده ارتباطات» تغییر یافته است.

در این پژوهشکده تا چه حد بر کاربردی بودن تحقیقات تأکید می‌شود؟
این پژوهشکده می ‏کوشد تحقیقات خود را در راستای رفع نیازهای ملی و دانشگاهی و همچنین در سطح همکاری ‏های منطقه ‏ای و بین‏ المللی انجام دهد. به همین خاطر محورهای اصلی پژوهش در این پژوهشکده بسیار بنیادی و کاربردی تعریف شده ‏اند. مهم‏ترین این محورها عبارتند از: روزنامه ‏نگاری، روابط‌عمومی، ارتباطات و توسعه ملی، سیاستگذاری و برنامه ‏ریزی ارتباطات، ارتباطات و فرهنگ و جامعه، فناوری‏ های نوین ارتباطی، اقتصاد ارتباطات، حقوق ارتباطات، مدیریت ارتباطات و ... .

اگر امکان دارد درباره این محورها توضیحات بیشتری بدهید.
در بخش ارتباطات و توسعه ملی، بر نقش و جایگاه ارتباطات در توسعه ملی، نظم و امنیت ملی، فرهنگ و هویت ملی و مسایلی از این قبیل تأکید می‏شود. در حوزه سیاستگذاری و برنامه ‏ریزی ارتباطات، به جایگاه ارتباطات در برنامه‏ های توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور توجه می‏ شود. در زمینه اقتصاد ارتباطات، جایگاه صنایع ارتباطی در اقتصاد ملی، نقش ارتباطات در فرآیندهای تولید، توزیع، مصرف و بهره‏ وری و به ‏طور کلی تأثیرات اقتصادی توسعه ارتباطات در سطح خرد و کلان مورد تأکید قرار می‏ گیرد. در حوزه مدیریت ارتباطات، کارآیی ابزارهای ارتباطی در برنامه‏ ریزی و مدیریت سیستم ‏ها و نهادهای اجتماعی و در زمینه حقوق ارتباطات، مسایل حقوقی مالکیت معنوی، تحولات جدید حقوق رسانه ‏ها و ... مورد توجه قرار می‏ گیرد.

پژوهشکده به مسأله نظریه‏ پردازی در زمینه ارتباطات چگونه می ‏نگرد؟
یکی از مهم‏ترین برنامه‏ های پژوهشکده این است که ضمن نقد و بررسی مباحث و نظریه‏ های ارتباطی جهانی، بتواند از دل مطالعات و پژوهش‏های خود به گفته ‏ها و یافته‏ های تازه‏ای دست یابد، به طوری که همه جا قابل ارایه باشد. اگر در حوزه ارتباطات به یک خودباوری برسیم و منابع غنی اسلامی ـ ایرانی خود را مورد توجه قرار دهیم، این آرمان، دور از دسترس نخواهد بود.

یکی از ابعاد توسعه ملی، توسعه فرهنگی است و همان‌گونه که اشاره کردید این مبحث هم در سرفصل‌های پژوهشی پژوهشکده با عنوان «ارتباطات، فرهنگ و جامعه» پیش‌بینی شده است. در این محور، چه پژوهش‌های کاربردی انجام می‌شود؟
در این حوزه تلاش می‏ شود تا به این سؤالات پاسخ داده شود: «رسانه‌ها چگونه بر ارزش ‏ها و باورهای جامعه تأثیر می‌گذارند؟»، «میزان تاثیرات آنها چقدر است؟» به عبارتی، «ثیرات رسانه‏ های داخلی و رسانه‌های خارجی بر ارزش ‏ها، نگرش ‏ها و فرهنگ و هویت جامعه چگونه است؟ آیا این تأثیرات مثبت هستند یا منفی؟ آیا مطلوب هستند یا نامطلوب؟ آیا تقویت‌کننده باورها و ارزش ‏ها هستند یا تهدیدکننده آنها؟ همچنین، عوامل و موانع گسترش فرهنگ ملی و راهکارهای گسترش آن در جامعه از طریق ارتباطات کدامند؟

پژوهشکده در مورد فناوری‌های جدید ارتباطی چه رویکردی دارد؟ آیا درصدد ترویج آنها هست؟ علاوه بر وجود رسانه‌هایی مانند رادیو، تلویزیون، روزنامه‌ها و ... رسانه‌های دیگری مانند رسانه‌های مجازی جدید به وجود آمده ‏اند، آیا در مورد این نوع رسانه‏ ها نیز کار تحقیقاتی انجام می‏ شود؟
در پژوهشکده به این مسأله هم توجه شده است. در این حوزه، چگونگی انتقال فناوری‌های نوین ارتباطی به جامعه ایران، کارکردها و پیامد‌های آنها و فرهنگ استفاده از این فناوری‏ ها مورد مطالعه قرار می‏ گیرد، اما ناگفته نماند که در این حوزه علاوه بر فناوری‏ های نوین ارتباطی، ارتباطات سنتی نیز مورد توجه است. ارتباطات سنتی از مهم‏ترین ویژگی‏ های فرهنگی و هویتی جامعه ماست. بنابراین باید به اهمیت و نقش آنها توجه شود. مانند مساجد، هیأت‏ ها، بازارها، حمام‌های قدیمی و ... .

پرده‌خوانی‌ها در قهوه‌خانه‌ها...
بله، علاوه بر پرده‌خوانی‌ها در قهوه ‏خانه‌های قدیم، می ‏توان به هیأت‌های مذهبی و عزاداری، مراسم ادعیه‏ خوانی و حتی سفره‌های خانگی و نذر نیز اشاره کرد. یک بخش از کار پژوهشکده این است که بتواند فضایی را فراهم کند تا پژوهش‌هایی در این زمینه‌ها صورت بگیرد.

پژوهشکده چقدر به اقتصاد ارتباطات می‌پردازد؟
این حوزه، همزمان دو مسأله را مورد توجه قرار می‏ دهد: یکی اقتصاد رسانه‏ ها، به این مفهوم که مدیر یک رسانه چه کارهایی انجام دهد و چه برنامه‌هایی داشته باشد تا رسانه‏ اش توجیه اقتصادی داشته باشد و با مشکلات مالی دست و پنجه نرم نکند. دوم نقش رسانه در بهسازی اقتصاد ملی است، یعنی رسانه‌ها چه اقداماتی می‌توانند انجام دهند که به توسعه اقتصاد ملی کمک کنند. به عبارت دیگر جایگاه صنایع ارتباطی در تقویت اقتصاد ملی کجاست؟ و این‌که ارتباطات چه نقشی در فرآیند‌های تولید، توزیع و مصرف ایفا می‌کند. چگونه می ‏توان از ارتباطات در افزایش بهره‌وری در اقتصاد بهره برد. الان بحث اقتصاد مقاومتی مطرح است، بنابراین ما می‏ کوشیم پژوهش‌هایی را انجام ‌دهیم تا نشان دهیم که رسانه‌ها چگونه می‌توانند در تقویت این مفهوم مؤثر باشند و در ضمن چگونه می‌توانند خود را از نظر مالی هم سر پا نگه دارند.

در حوزه مدیریت ارتباطات چه اقداماتی انجام می‌دهید؟
به طور کلی مدیریت رسانه‌ها در کشور ما بسیار ضعیف است. این را پایین بودن شمارگان مطبوعات، شبیه بودن صفحات آنها به یکدیگر و بی‏ علاقگی خوانندگان به خرید و خواندن مطبوعات می‏ گوید. در یک کشور 75 میلیونی، حداقل باید روزانه 7 میلیون شمارگان مطبوعات داشته باشیم. اما متأسفانه آمار و ارقام رسمی این را نشان نمی ‏دهند. بنابراین چنین به نظر می‏ رسد که مدیریت رسانه در جامعه ما، جایگاه خود را آن‏چنان که باید و شاید پیدا نکرده یا خوب تعریف نشده است. مدیریت رسانه تعریف و چارچوب مشخصی دارد. یک مدیر رسانه باید کاری کند که رسانه‌اش ضمن این‏که سودآوری داشته باشد، محتوای رسانه ‏اش نیز کیفیت و ارتقا پیدا کند.

در بعد حقوق ارتباطات چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
در این خصوص درصدد هستیم کارگاه ‏های متعدد برگزار کنیم. از مدیران مسؤول و سردبیران مطبوعات دعوت کنیم تا در این کارگاه شرکت کنند و با حقوق مطبوعات بهتر آشنا شوند. به نظر می ‏رسد برخی از ارباب رسانه به مباحث و ابعاد حقوقی کارشان آشنا نیستند و چون ظرافت‌های حقوقی را نمی‌دانند، با مشکلاتی مانند شکایت و اخطار و حتی گاهی توقیف مواجه می‌شوند. آنان تنها زمانی متوجه می‌شوند که کارشان دارای ابعاد حقوقی هم هست که با مشکلات این‏چنینی مواجه می‌شوند و تا پیش از آن، سراغ موضوعات حقوقی نمی‌روند. به همین منظور در بهمن ماه برای برگزاری یک کارگاه آموزشی با موضوع حقوق مطبوعات برنامه ‏ریزی کرده ‏ایم.

غیر از کارگاه حقوق مطبوعات، در نظر دارید چه کارگاه ‏هایی برگزار کنید؟
در باره روزنامه‌نگاری الکترونیک، گزارش‌نویسی، مصاحبه و مقاله‌نویسی نیز کارگاه برگزار خواهیم کرد. همچنین میزگرد‌های تخصصی درباره موضوعات مهم روز داریم. برای این کار‌ها برنامه‌ریزی مدون داریم. برنامه‌‏های مان این است که در هر سال، تعداد مشخصی میزگرد تخصصی برای آشنا شدن هر چه بیشتر اصحاب مطبوعات و رسانه با موضوعات مهم روزنامه ‏نگاری برگزار کنیم. یکی از این میزگرد‌ها مربوط به مدیریت رسانه‌هاست.

از نظر وضعیت مالی و امکانات، وضعیت پژوهشکده چگونه است؟ آیا هزینه ‏های موردنیاز تأمین می‌شود؟ آیا دانشگاه اعتباری به پژوهشکده اختصاص می‌دهد؟
اولویت پژوهشکده بر درآمدزایی و خودگردانی مالی است. یعنی می‏ کوشد هزینه ‏های موردنیاز را از طریق طرح‌های تحقیقاتی تأمین ‌کند. از آنجایی که پژوهشکده ارتباطات متعلق به دانشگاه علامه طباطبایی و در نتیجه معتبر و قابل اعتماد است، بنابراین، سازمان‌ها و نهاد‌های دولتی و غیردولتی مشتاقند تا طرح ‏های تحقیقاتی خود را به پژوهشکده محول کنند. پژوهشکده هم دارای شورای پژوهشی و پژوهشگران مجرب و توانمند است.

از نظر ساختاری، پژوهشکده دارای چه بخش‌هایی است؟
سه گروه در ساختار پژوهشکده لحاظ شده است: گروه برنامه‌ریزی و توسعه ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات، گروه اقتصاد و مدیریت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات و گروه فرهنگی و اجتماعی ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات. هر کدام از این گرو ه ‏ها در حوزه مربوط به خود، فعالیت ‏های علمی و پژوهشی خود را پیش می ‏برند.

اعضای گروه مدیریت و هیأت علمی آن چه کسانی هستند؟
ما یک شورای پژوهشی داریم که اعضای آن از دانشکده ‏های مختلف هستند. هر یک از آنها از استادان صاحب‏نظر در هر یک از حوزه‏ های مرتبط با زمینه کاری پژوهشکده هستند که مسؤولیت سیاستگذاری، تصمیم گیری و تصویب طرح‌ها را بر عهده دارند. در واقع، مدیریت پژوهشکده توسط این شورا انجام می‌شود. یک هیأت علمی هم داریم که می‏ توانند ضمن انجام فعالیت‏ های پژوهشی، به فعالیت‏ های آموزشی نیز بپردازنند.

پژوهشکده تاکنون چه فعالیت‏ هایی انجام داده و چه خدماتی ارایه کرده است؟
میزگرد‌های تخصصی در موضوعات مختلف برگزار کرده‌ایم. کارگاه‌های متنوع آموزشی و تخصصی ارتباطات هم برپا کرده‌ایم. دومین جشنواره نشریات دانشجویی را برگزار کرده ایم. یک ویژه‌نامه‌ علمی پژوهشی تحت عنوان «ارتباطات بین المللی» و یک ویژه نامه علمی پژوهشی دیگری تحت عنوان «حقوق ارتباطات» منتشر کرده‌ایم. استقبال از این ویژه نامه‏ ها به حدی بوده که تاکنون پنج بار تجدید چاپ شده ‏اند که در عرصه فصلنامه ‏های علمی پژوهشی کاملاً بی‏ سابقه است. در بازنگری دروس علوم انسانی به خصوص رشته ارتباطات همکاری داشته ‏ایم. برنامه‏ های دیگری هم داریم که در زمان خود ارائه خواهیم کرد.

ارتباط کاری و همکاری‏ های پژوهشکده با چه مراکزی صورت می‏ گیرد؟ منظورم این است که بازار هدف شما در ارایه خدمات پژوهشی چه نقاطی را شامل می‌شود؟
در داخل کشور دانشگاه‌ها، سازمان‌ها و نهاد‌ها و در خارج از کشور با مراکزی مانند سازمان یونسکو و غیره.

آیا با دانشگاه‌های خارج از ایران هم تعامل می‌کنید؟
بله، دانشگاه علامه طباطبایی با برخی دانشگاه‌های خارج از ایران قرارداد یا تفاهم‌نامه همکاری دارد. پژوهشکده نیز در همین چارچوب توانسته و می‏تواند با آن دانشگاه‌ها، همکاری‌های پژوهشی و حتی آموزشی داشته باشد.

برنامه‌های کوتاه، میان و بلندمدت پژوهشکده شامل چه مواردی است؟
برنامه‌های کوتاه‌مدت ما که فعالیت‌های سالانه و منظم پژوهشکده را شامل می‌شود، همین طرح‌های تحقیقاتی هستند که برای مراکز مختلف انجام می‌دهیم. برنامه‌ریزی کوتاه‏مدت‏مان همان‌گونه که گفته شد، یک‌ساله‌اند. برنامه میان‏مدت ما هم این است که پژوهشکده را از لحاظ جایگاه علمی و پژوهشی به حد مطلوب ارتقا دهیم. اینجا یک افق 5 ساله مد نظر است. برنامه بلندمدت‏ مان نیز این است که همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را گسترش دهیم. به علاوه این‌که تلاش کنیم نیروهای متخصصی را در مقاطع بالا یعنی کارشناسی ارشد و دکترا تربیت کنیم.

از نتایج تحقیقات‌تان استقبال می‌شود؟
بسیاری از سازمان‏ ها و مراکز از نتایج تحقیقات ما استفاده کرد‌ه ‏اند. این نتایج برای آنها کاربردی و قابل استفاده بوده و به همین دلیل هم قرارداد‌های همکاری‌های بلندمدت‌تری با پژوهشکده بسته‌اند. هدف ما این است که کیفیت کارمان را افزایش دهیم.

نحوه جذب پژوهشگران و همکاری با آنها چگونه است؟
در حال حاضر مشغول تصویب آیین‌نامه‌ای هستیم که در آن به شرایط جذب پژوهشگر پرداخته شده است. در این آیین‏ نامه دارا بودن مقاله علمی پژوهشی، حضور تمام‌وقت یا پاره‌وقت در پژوهشکده و مواردی از این دست مورد توجه قرار گرفته است.

آیا پژوهشکده می ‏خواهد تنها مرجع رسمی پژوهش در زمینه ارتباطات در کشور باشد؟ پذیرش اعتبار علمی پژوهشکده میان مراکز گوناگون چقدر است؟
دانشگاه علامه اکنون قطب ارتباطات ایران است که ما با آن ارتباط نزدیک داریم که این همکاری و ارتباط نیز بر اعتبار ما افزوده است. یکی از مهم‏ترین برنامه‏ های پژوهشکده در مرجع شدنش این است که بتوانددر راستای تقویت رشته ارتباطات کتاب‌های معتبر علمی ـ دانشگاهی تالیف و ترجمه کند. ما همچنین برای درجه‌بندی کتاب‌های این حوزه نیز برنامه داریم.

آیا پژوهشکده تاکنون درباره انتشار مطالب مربوط به علوم ارتباطات اقدامی کرده است؟
پژوهشکده در حال حاضر درصدد انتشار کتب در 3 زمینه «مطالعات راهبردی»، «مطالعات کاربردی» و «مطالعات موردی» است.

محل پژوهشکده کجاست؟
مکان فعلی پژوهشکده در محل سابق دانشکده روانشناسی دانشگاه علامه واقع در خیابان کارگر، پایین‏تر از میدان حر و پس از چهار راه لشکر است.

این پژوهشکده چه امکاناتی می ‏تواند در اختیار روابط عمومی‏ ها قرار دهد؟
از آنجایی که بخشی از تعاملات و فعالیت ‏های این پژوهشکده با سازمان‏ ها و نهادهای دولتی و غیر دولتی است، طبیعتاً روابط ‏عمومی‏ های این سازمان‏ ها نیز در این تعاملات قرار می‏ گیرند، بنابراین پژوهشکده آمادگی دارد در راستای فعالیت‏ های آموزشی، پژوهشی و تحقیقاتی و همچنین برگزاری کارگاه ‏ها، سمینارها، اجلاسیه‏ ها و میزگردها و همین‏ طور انتشارات و ارائه مشاوره ‏های تخصصی در زمینه ارتباطات با روابط ‏عمومی‏ های سازمان‏ ها و نهادها همکاری داشته باشد.