از شهريور امسال (1391) با تصويب وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، «پژوهشكده ارتباطات» در دانشگاه علامه طباطبايي تأسيس شد. اين نخستين پژوهشكده در اين زمينه در ايران است. پيش از آن دانشگاه علامه طباطبايي صاحب «مركز پژوهش هاي ارتباطي» بود. اين مركز در سال 1375 تأسيس شده بود كه رياست آن را تا سال 1389 دكتر كاظم معتمدنژاد پدر علوم ارتباطات ايران به عهده داشت. در حال حاضر نيز دكتر عباس اسدي عضو هيأت علمي گروه ارتباطات اين دانشگاه مسئوليت اين مركز علمي را عهده دار است.
دكتر اسدي ليسانس و فوق ليسانس را در رشته روزنامه نگاري از دانشگاه علامه طباطبايي و دكتراي علوم خبري را از دانشگاه سوربون فرانسه اخذ كرده است. براي آشنايي بيشتر با فعاليت هاي پژوهشكده ارتباطات، با ايشان به گفتگو نسشته ايم. آنچه كه در پي مي آيد ماحصل اين گفتگوست.
پژوهشكده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبايي چگونه و با چه هدفي شكل گرفت؟
دكتر اسدي: دانشگاه علامه طباطبايي و وزارت ارتباطات و فن‌آوري اطلاعات در سال 1375 در مورد تأسيس يك مركز پژوهشي در حوزه ارتباطات توافقنامه اي منعقد كردند كه «مركز پژوهش‌هاي ارتباطات» نام گرفت. اين مركز، مطالعه ضرورت‌ها، عوامل و موانع توسعه ارتباطات و همينطور آثار و نتايج اجتماعي و فرهنگي برآمده از آنها را با تأكيد بر علوم ارتباطات در دستور كار خود قرار داد. در واقع، اين مركز با هدف پاسخ به يكسري نيازها تأسيس شد، نياز به انجام تحقيقات بنيادين، عميق و كاربردي در زمينه ارتباطات و همچنين گسترش مباحث ارتباطي در جامعه و توليد نظريه‌هاي بومي در اين حوزه. در شهريور امسال، با توجه با فعاليت هاي علمي آن، اين مركز از سوي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري به «پژوهشكده» ارتقا پيدا كرد و هم اكنون نام مركز پژوهش هاي ارتباطي به «پژوهشكده ارتباطات» تغيير يافته است.
در اين پژوهشكده تا چه حد بر كاربردي بودن تحقيقات تأكيد مي‌شود؟
اين پژوهشكده مي كوشد تحقيقات خود را در راستاي رفع نيازهاي ملي و دانشگاهي و همچنين در سطح همكاري هاي منطقه اي و بين المللي انجام دهد. به همين خاطر محورهاي اصلي پژوهش در اين پژوهشكده بسيار بنيادي و كاربردي تعريف شده اند. مهمترين اين محورها عبارتند از: روزنامه نگاري، روابط‌عمومي، ارتباطات و توسعه ملي، سياستگذاري و برنامه ريزي ارتباطات، ارتباطات و فرهنگ و جامعه، فناوري هاي نوين ارتباطي، اقتصاد ارتباطات، حقوق ارتباطات، مديريت ارتباطات و ... .
اگر امكان دارد درباره اين محورها توضيحات بيشتري بدهيد.
در بخش ارتباطات و توسعه ملي، بر نقش و جايگاه ارتباطات در توسعه ملي، نظم و امنيت ملي، فرهنگ و هويت ملي و مسايلي از اين قبيل تأكيد مي‌شود. در حوزه سياستگذاري و برنامه ريزي ارتباطات، به جايگاه ارتباطات در برنامه هاي توسعه اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي كشور توجه مي شود. در زمينه اقتصاد ارتباطات، جايگاه صنايع ارتباطي در اقتصاد ملي، نقش ارتباطات در فرآيندهاي توليد، توزيع، مصرف و بهره وري و به طور كلي تأثيرات اقتصادي توسعه ارتباطات در سطح خرد و كلان مورد تأكيد قرار مي گيرد. در حوزه مديريت ارتباطات، كارآيي ابزارهاي ارتباطي در برنامه ريزي و مديريت سيستم ها و نهادهاي اجتماعي و در زمينه حقوق ارتباطات، مسايل حقوقي مالكيت معنوي، تحولات جديد حقوق رسانه ها و ... مورد توجه قرار مي گيرد.
پژوهشكده به مسأله نظريه پردازي در زمينه ارتباطات چگونه مي نگرد؟
يكي از مهمترين برنامه هاي پژوهشكده اين است كه ضمن نقد و بررسي مباحث و نظريه هاي ارتباطي جهاني، بتواند از دل مطالعات و پژوهش‌هاي خود به گفته ها و يافته هاي تازهاي دست يابد، به طوري كه همه جا قابل ارايه باشد. اگر در حوزه ارتباطات به يك خودباوري برسيم و منابع غني اسلامي ـ ايراني خود را مورد توجه قرار دهيم، اين آرمان، دور از دسترس نخواهد بود.
يكي از ابعاد توسعه ملي، توسعه فرهنگي است و همان‌گونه كه اشاره كرديد اين مبحث هم در سرفصل‌هاي پژوهشي پژوهشكده با عنوان «ارتباطات، فرهنگ و جامعه» پيش‌بيني شده است. در اين محور، چه پژوهش‌هاي كاربردي انجام مي‌شود؟
در اين حوزه تلاش مي شود تا به اين سؤالات پاسخ داده شود: «رسانه‌ها چگونه بر ارزش ها و باورهاي جامعه تأثير مي‌گذارند؟»، «ميزان تاثيرات آنها چقدر است؟» به عبارتي، «ثيرات رسانه هاي داخلي و رسانه‌هاي خارجي بر ارزش ها، نگرش ها و فرهنگ و هويت جامعه چگونه است؟ آيا اين تأثيرات مثبت هستند يا منفي؟ آيا مطلوب هستند يا نامطلوب؟ آيا تقويت‌كننده باورها و ارزش ها هستند يا تهديدكننده آنها؟ همچنين، عوامل و موانع گسترش فرهنگ ملي و راهكارهاي گسترش آن در جامعه از طريق ارتباطات كدامند؟
پژوهشكده در مورد فناوري‌هاي جديد ارتباطي چه رويكردي دارد؟ آيا درصدد ترويج آنها هست؟ علاوه بر وجود رسانه‌هايي مانند راديو، تلويزيون، روزنامه‌ها و ... رسانه‌هاي ديگري مانند رسانه‌هاي مجازي جديد به وجود آمده اند، آيا در مورد اين نوع رسانه ها نيز كار تحقيقاتي انجام مي شود؟
در پژوهشكده به اين مسأله هم توجه شده است. در اين حوزه، چگونگي انتقال فناوري‌هاي نوين ارتباطي به جامعه ايران، كاركردها و پيامد‌هاي آنها و فرهنگ استفاده از اين فناوري ها مورد مطالعه قرار مي گيرد، اما ناگفته نماند كه در اين حوزه علاوه بر فناوري هاي نوين ارتباطي، ارتباطات سنتي نيز مورد توجه است. ارتباطات سنتي از مهمترين ويژگي هاي فرهنگي و هويتي جامعه ماست. بنابراين بايد به اهميت و نقش آنها توجه شود. مانند مساجد، هيأت ها، بازارها، حمام‌هاي قديمي و ... .
پرده‌خواني‌ها در قهوه‌خانه‌ها...
بله، علاوه بر پرده‌خواني‌ها در قهوه خانه‌هاي قديم، مي توان به هيأت‌هاي مذهبي و عزاداري، مراسم ادعيه خواني و حتي سفره‌هاي خانگي و نذر نيز اشاره كرد. يك بخش از كار پژوهشكده اين است كه بتواند فضايي را فراهم كند تا پژوهش‌هايي در اين زمينه‌ها صورت بگيرد.
پژوهشكده چقدر به اقتصاد ارتباطات مي‌پردازد؟
اين حوزه، همزمان دو مسأله را مورد توجه قرار مي دهد: يكي اقتصاد رسانه ها، به اين مفهوم كه مدير يك رسانه چه كارهايي انجام دهد و چه برنامه‌هايي داشته باشد تا رسانه اش توجيه اقتصادي داشته باشد و با مشكلات مالي دست و پنجه نرم نكند. دوم نقش رسانه در بهسازي اقتصاد ملي است، يعني رسانه‌ها چه اقداماتي مي‌توانند انجام دهند كه به توسعه اقتصاد ملي كمك كنند. به عبارت ديگر جايگاه صنايع ارتباطي در تقويت اقتصاد ملي كجاست؟ و اين‌كه ارتباطات چه نقشي در فرآيندهاي توليد، توزيع و مصرف ايفا مي‌كند. چگونه مي توان از ارتباطات در افزايش بهره‌وري در اقتصاد بهره برد. الان بحث اقتصاد مقاومتي مطرح است، بنابراين ما مي كوشيم پژوهش‌هايي را انجام دهيم تا نشان دهيم كه رسانه‌ها چگونه مي‌توانند در تقويت اين مفهوم مؤثر باشند و در ضمن چگونه مي‌توانند خود را از نظر مالي هم سر پا نگه دارند.
در حوزه مديريت ارتباطات چه اقداماتي انجام مي‌دهيد؟
به طور كلي مديريت رسانه‌ها در كشور ما بسيار ضعيف است. اين را پايين بودن شمارگان مطبوعات، شبيه بودن صفحات آنها به يكديگر و بي علاقگي خوانندگان به خريد و خواندن مطبوعات مي گويد. در يك كشور 75 ميليوني، حداقل بايد روزانه 7 ميليون شمارگان مطبوعات داشته باشيم. اما متأسفانه آمار و ارقام رسمي اين را نشان نمي دهند. بنابراين چنين به نظر مي رسد كه مديريت رسانه در جامعه ما، جايگاه خود را آنچنان كه بايد و شايد پيدا نكرده يا خوب تعريف نشده است. مديريت رسانه تعريف و چارچوب مشخصي دارد. يك مدير رسانه بايد كاري كند كه رسانه‌اش ضمن اين‌كه سودآوري داشته باشد، محتواي رسانه اش نيز كيفيت و ارتقا پيدا كند.
در بعد حقوق ارتباطات چه اقداماتي انجام داده‌ايد؟
در اين خصوص درصدد هستيم كارگاه هاي متعدد برگزار كنيم. از مديران مسؤول و سردبيران مطبوعات دعوت كنيم تا در اين كارگاه شركت كنند و با حقوق مطبوعات بهتر آشنا شوند. به نظر مي رسد برخي از ارباب رسانه به مباحث و ابعاد حقوقي كارشان آشنا نيستند و چون ظرافت‌هاي حقوقي را نمي‌دانند، با مشكلاتي مانند شكايت و اخطار و حتي گاهي توقيف مواجه مي‌شوند. آنان تنها زماني متوجه مي‌شوند كه كارشان داراي ابعاد حقوقي هم هست كه با مشكلات اينچنيني مواجه مي‌شوند و تا پيش از آن، سراغ موضوعات حقوقي نمي‌روند. به همين منظور در بهمن ماه براي برگزاري يك كارگاه آموزشي با موضوع حقوق مطبوعات برنامه ريزي كرده ايم.
غير از كارگاه حقوق مطبوعات، در نظر داريد چه كارگاه هايي برگزار كنيد؟
در باره روزنامه‌نگاري الكترونيك، گزارش‌نويسي، مصاحبه و مقاله‌نويسي نيز كارگاه برگزار خواهيم كرد. همچنين ميزگرد‌هاي تخصصي درباره موضوعات مهم روز داريم. براي اين كار‌ها برنامه‌ريزي مدون داريم. برنامه‌هاي مان اين است كه در هر سال، تعداد مشخصي ميزگرد تخصصي براي آشنا شدن هر چه بيشتر اصحاب مطبوعات و رسانه با موضوعات مهم روزنامه نگاري برگزار كنيم. يكي از اين ميزگردها مربوط به مديريت رسانه‌هاست.
از نظر وضعيت مالي و امكانات، وضعيت پژوهشكده چگونه است؟ آيا هزينه هاي موردنياز تأمين مي‌شود؟ آيا دانشگاه اعتباري به پژوهشكده اختصاص مي‌دهد؟
اولويت پژوهشكده بر درآمدزايي و خودگرداني مالي است. يعني مي كوشد هزينه هاي موردنياز را از طريق طرح‌هاي تحقيقاتي تأمين كند. از آنجايي كه پژوهشكده ارتباطات متعلق به دانشگاه علامه طباطبايي و در نتيجه معتبر و قابل اعتماد است، بنابراين، سازمان‌ها و نهادهاي دولتي و غيردولتي مشتاقند تا طرح هاي تحقيقاتي خود را به پژوهشكده محول كنند. پژوهشكده هم داراي شوراي پژوهشي و پژوهشگران مجرب و توانمند است.
از نظر ساختاري، پژوهشكده داراي چه بخش‌هايي است؟
سه گروه در ساختار پژوهشكده لحاظ شده است: گروه برنامه‌ريزي و توسعه ارتباطات و فن‌آوري اطلاعات، گروه اقتصاد و مديريت ارتباطات و فن‌آوري اطلاعات و گروه فرهنگي و اجتماعي ارتباطات و فن‌آوري اطلاعات. هر كدام از اين گرو ه ها در حوزه مربوط به خود، فعاليت هاي علمي و پژوهشي خود را پيش مي برند.
اعضاي گروه مديريت و هيأت علمي آن چه كساني هستند؟
ما يك شوراي پژوهشي داريم كه اعضاي آن از دانشكده هاي مختلف هستند. هر يك از آنها از استادان صاحبنظر در هر يك از حوزه هاي مرتبط با زمينه كاري پژوهشكده هستند كه مسؤوليت سياستگذاري، تصميم گيري و تصويب طرح‌ها را بر عهده دارند. در واقع، مديريت پژوهشكده توسط اين شورا انجام مي‌شود. يك هيأت علمي هم داريم كه مي توانند ضمن انجام فعاليت هاي پژوهشي، به فعاليت هاي آموزشي نيز بپردازنند.
پژوهشكده تاكنون چه فعاليت هايي انجام داده و چه خدماتي ارايه كرده است؟
ميزگرد‌هاي تخصصي در موضوعات مختلف برگزار كرده‌ايم. كارگاه‌هاي متنوع آموزشي و تخصصي ارتباطات هم برپا كرده‌ايم. دومين جشنواره نشريات دانشجويي را برگزار كرده ايم. يك ويژه‌نامه علمي پژوهشي تحت عنوان «ارتباطات بين المللي» و يك ويژه نامه علمي پژوهشي ديگري تحت عنوان «حقوق ارتباطات» منتشر كرده‌ايم. استقبال از اين ويژه نامه ها به حدي بوده كه تاكنون پنج بار تجديد چاپ شده اند كه در عرصه فصلنامه هاي علمي پژوهشي كاملاً بي سابقه است. در بازنگري دروس علوم انساني به خصوص رشته ارتباطات همكاري داشته ايم. برنامه هاي ديگري هم داريم كه در زمان خود ارائه خواهيم كرد.
ارتباط كاري و همكاري هاي پژوهشكده با چه مراكزي صورت مي گيرد؟ منظورم اين است كه بازار هدف شما در ارايه خدمات پژوهشي چه نقاطي را شامل مي‌شود؟
در داخل كشور دانشگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادها و در خارج از كشور با مراكزي مانند سازمان يونسكو و غيره.
آيا با دانشگاه‌هاي خارج از ايران هم تعامل مي‌كنيد؟
بله، دانشگاه علامه طباطبايي با برخي دانشگاه‌هاي خارج از ايران قرارداد يا تفاهم‌نامه همكاري دارد. پژوهشكده نيز در همين چارچوب توانسته و ميتواند با آن دانشگاه‌ها، همكاري‌هاي پژوهشي و حتي آموزشي داشته باشد.
برنامه‌هاي كوتاه، ميان و بلندمدت پژوهشكده شامل چه مواردي است؟
برنامه‌هاي كوتاه‌مدت ما كه فعاليت‌هاي سالانه و منظم پژوهشكده را شامل مي‌شود، همين طرح‌هاي تحقيقاتي هستند كه براي مراكز مختلف انجام مي‌دهيم. برنامه‌ريزي كوتاهمدتمان همان‌گونه كه گفته شد، يك‌ساله‌اند. برنامه ميانمدت ما هم اين است كه پژوهشكده را از لحاظ جايگاه علمي و پژوهشي به حد مطلوب ارتقا دهيم. اينجا يك افق 5 ساله مد نظر است. برنامه بلندمدت مان نيز اين است كه همكاري‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي را گسترش دهيم. به علاوه اين‌كه تلاش كنيم نيروهاي متخصصي را در مقاطع بالا يعني كارشناسي ارشد و دكترا تربيت كنيم.
از نتايج تحقيقات‌تان استقبال مي‌شود؟
بسياري از سازمان ها و مراكز از نتايج تحقيقات ما استفاده كرده اند. اين نتايج براي آنها كاربردي و قابل استفاده بوده و به همين دليل هم قرارداد‌هاي همكاري‌هاي بلندمدت‌تري با پژوهشكده بسته‌اند. هدف ما اين است كه كيفيت كارمان را افزايش دهيم.
نحوه جذب پژوهشگران و همكاري با آنها چگونه است؟
در حال حاضر مشغول تصويب آيين‌نامه‌اي هستيم كه در آن به شرايط جذب پژوهشگر پرداخته شده است. در اين آيين نامه دارا بودن مقاله علمي پژوهشي، حضور تمام‌وقت يا پاره‌وقت در پژوهشكده و مواردي از اين دست مورد توجه قرار گرفته است.
آيا پژوهشكده مي خواهد تنها مرجع رسمي پژوهش در زمينه ارتباطات در كشور باشد؟ پذيرش اعتبار علمي پژوهشكده ميان مراكز گوناگون چقدر است؟
دانشگاه علامه اكنون قطب ارتباطات ايران است كه ما با آن ارتباط نزديك داريم كه اين همكاري و ارتباط نيز بر اعتبار ما افزوده است. يكي از مهمترين برنامه هاي پژوهشكده در مرجع شدنش اين است كه بتوانددر راستاي تقويت رشته ارتباطات كتاب‌هاي معتبر علمي ـ دانشگاهي تاليف و ترجمه كند. ما همچنين براي درجه‌بندي كتاب‌هاي اين حوزه نيز برنامه داريم.
آيا پژوهشكده تاكنون درباره انتشار مطالب مربوط به علوم ارتباطات اقدامي كرده است؟
پژوهشكده در حال حاضر درصدد انتشار كتب در 3 زمينه «مطالعات راهبردي»، «مطالعات كاربردي» و «مطالعات موردي» است.
محل پژوهشكده كجاست؟
مكان فعلي پژوهشكده در محل سابق دانشكده روانشناسي دانشگاه علامه واقع در خيابان كارگر، پايينتر از ميدان حر و پس از چهار راه لشكر است.
اين پژوهشكده چه امكاناتي مي تواند در اختيار روابط عمومي ها قرار دهد؟
از آنجايي كه بخشي از تعاملات و فعاليت هاي اين پژوهشكده با سازمان ها و نهادهاي دولتي و غير دولتي است، طبيعتاً روابط عمومي هاي اين سازمان ها نيز در اين تعاملات قرار مي گيرند، بنابراين پژوهشكده آمادگي دارد در راستاي فعاليت هاي آموزشي، پژوهشي و تحقيقاتي و همچنين برگزاري كارگاه ها، سمينارها، اجلاسيه ها و ميزگردها و همين طور انتشارات و ارائه مشاوره هاي تخصصي در زمينه ارتباطات با روابط عمومي هاي سازمان ها و نهادها همكاري داشته باشد.