شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)- به راستی آیا عصر رسانه مکتوب و کاغذی در روزگار ما گذشته است؟ اینکه دیگر روزنامه‌ها مشتری ندارد و روزنامه‌های کاغذی خوانده نمی‌شود، شائبه‌ای‌ است که از سوی برخی افراد مطرح می‌شود که چندان ریشه علمی و درستی ندارد. دکتر حسن بشیر دانشیار ارتباطات دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام) این موضوع را مورد بررسی و تبیین قرار دادند:

آیا این ادعا درست است که عصر رسانه‌های کاغذی و روزنامه‌ها گذشته است و دیگر مخاطبی ندارد؟
به هیچ وجه. اصولاً امکان‌پذیر نیست که عصر رسانه‌های مکتوب به شکل کامل از بین برود. می‌تواند تغییر شکل بدهد همانطور که در این زمینه ما شاهد تحولات شکلی و محتوایی در این زمینه هستیم، اما اینکه کاملاً از بین بروند امکان پذیر نیست. یکی از دلایل آن، سبک زندگی انسان‌ها در طول زمان است که نمی‌تواند همیشه به یک شکل باشد. علاوه‌بر آن، هر جامعه‌ای نسبت به جامعه دیگر می‌تواند متفاوت باشد. برخی از جوامع با فرهنگ مکتوب همراهی بیشتری دارند و برخی با فرهنگ دیجیتالی. البته سن و سطح تحصیلات نیز در این زمینه تاثیرگذار است.

کارکرد روزنامه‌های کاغذی در حال حاضر چه تغییری با دوره‌های گذشته کرده است؟
تغییرات و تحولات روزنامه‌های کاغذی در شرایط کنونی با دوره‌های گذشته را می‌توان در چند محور ذیل خلاصه کرد:
(۱) تغییرات شکلی: روزنامه‌ها از قطع بزرگ به قطع کوچک‌تر (تابلوید) تغییر یافته‌اند. این تغییر نه به دلیل فقط اقتصادی که اهمیت زیادی نسبت به کاهش مصرف کاغذ دارد،‌ بلکه به دلیل ساندویچی شدن و کوچک شدن بسیاری از ابزارهای مورد استفاده انسان رخ داده است و لذا روزنامه هم از این بابت تغییر شکل داد و کوچکتر و قابل حمل‌تر و سهل‌المطالعه شد.
(۲) تغییرات محتوایی: تنوع رنگ، اندازه کلمات و تنوع عکس‌ها یکی از موارد مهم تغییرات محتوایی روزنامه‌ها است. در گذشته اکثر روزنامه‌ها به شکل سیاه و سفید منتشر می‌شدند، اما در شرایط کنونی، در جهانی که انسان‌ها به دنبال تنوع رنگ و بازنمایی موارد مختلف زندگی هستند، روزنامه‌ها نیز متحول شده و رنگ را به عنوان یکی از جاذبه‌های جدید برای جذب خوانندگان، مورد توجه قرار دادند.
(۳) جهت‌گیری خبری و گزارشی: در عصر کنونی که رقابت میان رسانه‌های مکتوب و دیجیتالی افزایش یافته است، یکی از تحولات مهم، جهت گیری‌های خبری و گزارشی است که توانسته است خوانندگان را همچنان مجذوب رسانه‌های مکتوب نگاه دارد. به عنوان مثال: حرکت از سخت خبر به نرم خیر یکی از این موارد است. گزارش‌های مصور خبری از دیگر موارد است. به عبارت دیگر ترکیب جملات و عکس‌ها یکی از موارد مهمی است که در تحولات روزنامه‌های کاغذی صورت گرفته است. طرح نیازهای اجتماعی به شکل عینی‌تر و انتقادی‌تر، از موارد دیگر است که توانسته است این روزنامه‌ها را همچنان زنده نگاه دارد.
(۴) تغییر در رویکردهای معمول خبری: فراتر از آنچه که در بالا مطرح گردید،‌ یکی از تحولات مهم عصر جدید رسانه‌های کاغذی، تغییر در رویکردهای معمول خبری است. به عنوان مثال، اگر در روزنامه‌های گذشته، سخن اول و تصویر آغازین روزنامه متعلق به دولتمردان بود، در شرایط جدید، سخن اول و تصاویر مربوطه تغییر اساسی کرده است و بیشتر از آنچه می‌تواند به عنوان سخن و تصویر مردم و بازنمایی جامعه باشد، مطرح است. البته این وضعیت در کشورهای غربی بیشتر مشاهده می‌شود. در مورد ایران هنوز این وضعیت کم و بیش به شکل گذشته است و سخن اول، تصویر اول و بازنمایی اول متعلق به دولتمردان است. این مساله حتی در مورد رسانه‌های مستقل مشاهده می‌شود که باید به تدریج و به شکل مناسب، تغییرات هدفمند پیدا کند.
(۵) حضور در دنیای مجازی:‌ یکی از تحولات مهم رسانه‌های کاغذی، حضور آنها به همان شکل و یا با تغییرات متناسب در جهان مجازی است. این حضور توانسته است به یک معنا، تداعی حضور کاغذی این رسانه‌ها باشد. بنابراین می‌توان گفت که مفهوم کاغذ در حال تغییر است. اگر روزی کاغذ به شکل ملموس مطرح می‌شد، امروزه می‌توان گفت نوعی از «کاغذ مجازی» ایجاد شده است که تداعی‌کننده همان فرم و محتوای روزنامه‌های کاغذی ملموس است. این تحول به شدت،‌ نوعی از تداعی و تلقین را برای مردم ایجاد کرده است که هنوز روزنامه‌ها به همان شکل قبلی خود حضور دارند،‌ وجود دارند و هنوز به زندگی خود ادامه می‌دهند.

فضای استفاده از روزنامه‌ها و رسانه‌های کاغذی در ایران چه تفاوتی با فضای مشابه در کشورهای اروپایی و آمریکایی دارد؟ در کشورهای اروپایی و آمریکایی در حال حاضر مرجعیت با کدامیک است؛ رسانه‌های مکتوب یا مجازی؟
با توجه به سفرهایی که گاهی به برخی از کشورهای غربی دارم و از آمارها و اطلاعات به دست آمده نیز می‌توان چنین نتیجه‌ای گرفت، که در استفاده از روزنامه‌ها و کلاً رسانه‌های کاغذی در بسیاری از کشورهای غربی کاهش جدی ایجاد نشده است. البته قطعاً همه‌گیر شدن رسانه‌های دیجیتالی تاثیرات زیادی بر مصرف رسانه‌ای مردم گذاشته است، اما اینکه این جوامع با روزنامه‌ها و رسانه‌های مکتوب خداحافظی کرده باشند،‌ به هیچ وجه صورت نگرفته است. در بسیاری از موارد مثلاً در متروها، ما شاهد مطالعه وسیع روزنامه‌ها و مجلات توسط مردم هستیم. تنوع روزنامه‌ها و مجلات در این زمینه نیز نشان می‌دهد که هنوز مصرف آنها به اندازه‌ای که تبلیغ می‌شود وجود دارد و اگر نه از نظر اقتصادی می‌تواند به‌صرفه نباشد. البته نباید فراموش کرد که در این زمینه سن و تحصیلات تاثیرات فراوانی در گرایش مردم نسبت به رسانه‌های مکتوب یا مجازی و دیجیتالی دارد. در شرایط کنونی جوانان به دلیل شرایط جوانی به سرعت بیشتر توجه دارند که در دنیای مجازی بیشتر دیده می‌شود. تعامل نیز یکی از موارد مهمی است که جوامع را به سمت رسانه‌های مجازی سوق می‌دهد. روزنامه‌ها و کلاً رسانه‌های مکتوب دارای خصلت و ویژگی‌های تعاملی نیستند بر خلاف رسانه‌های مجازی که خود این ویژگی توانسته است خیلی از افراد را به خود جذب کند. به هر حال می‌توان گفت همه جوامع به تدریج به سمت جهان مجازی حرکت می‌کنند اما نمی‌توانند از رسانه‌های مکتوب به شکل‌های مختلف آن فاصله جدی بگیرند.