دکتر محمدمهدی فرقانی با بیان اینکه باید از قضاوت های افراطی در ارزیابی عملکرد و نقش رسانه ها خودداری کرد، معتقد است: نمی توان رسانه ها را به طور مطلق پیاده کننده نگاه قدرت ها دانست یا به طور مطلق آنها را تطهیر کرد و ویژگی هایی چون صدای محرومان بودن را برای آنها برشمرد اما می توان گفت رسانه ها در هر جامعه ای با توجه به منافع و چارچوب قدرت در آن جامعه عمل می کنند.

دکتر محمدمهدی فرقانی، استاد ارتباطات و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در گفت و گو با خبرنگار شفقنا (پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه) درباره نوع عملکرد رسانه های جهان متناسب با منافع قدرت ها و گاه فاصله گرفتن از نقش واقعی رسانه، نگرش های متفاوت را در تحلیل عملکرد رسانه ها موثر دانست و گفت: با نگرش انتقادی می توان همه رسانه ها را مورد انتقاد قرار داد و عملکردهایشان را نقد کرد. عملکرد رسانه ها در غرب با منافع سرمایه داری گره خورده است و در بلوک شرق حداقل تا قبل از فروپاشی شوروی با منافع سوسیالیستی گره خورده بود. البته این به معنای صدور یک حکم کلی و تمام عیار برای رسانه ها نیست اما در مجموع وجه غالب این است که رسانه ها به هرحال همیشه با قدرت سیاسی پیوند داشتند؛ چه وقتی که مخالفت کردند و چه وقتی که همراهی کردند.

فرقانی اظهار کرد: از نیمه دوم قرن نوزدهم به بعد این همراهی در کشورهای غربی خیلی بیشتر می شود و رسانه ها به نوعی به یکی از نهادهای پیش برنده منویات سرمایه داری تبدیل می شوند و همینطور در کشورهای دیگر با توجه به قدرت و نقشی که رسانه ها در هر جامعه ای دارند همیشه قدرت سعی بر تسخیر و تملک آنها داشته است ولی بهرحال در این مسیر همیشه مقاومت هایی هم بوده، هست و همچنان هم خواهد بود.

او درباره میزان وابستگی رسانه ها به قدرت بیان کرد: من اعتقاد ندارم که می شود یکسره مهر نوکری و همراهی بر رسانه ها زد یا یکسره آنها را تطهیر کرد و گفت استقلال، حقیقت گویی، صدای محرومان و خاموشان بودن از ویژگی های رسانه هاست. شما هم نمونه ها و شواهدی در این جبهه می توانید ببینید و هم در جبهه ی مقابلش. اما کم و بیش رسانه ها سیاست حاکم و سیاست غالب را نمایندگی و اجرا می کنند. در خود آمریکا هم تحقیقات نشان داده که بخصوص در سیاست خارجی، رسانه ها تابعی محض از سیاست رسمی وزارت خارجه هستند و بیشتر مواقع آن سیاست ها را بازتولید می کنند.

فرقانی ادامه داد: در کشورهای بلوک شرق به لحاظ تئوریک چنین بوده است که رسانه ها به عنوان ابزار حاکمیت طبقه کارگر تلقی می شدند و باید براساس فلسفه مارکسیست در دست دولت می بودند تا از منافع آنها دفاع کنند. در کشورهای جهان سوم هم با توجه به استبدادی که حاکم بوده و هست و با توجه به تمامیت خواهی که بسیاری از دولت های جهان سوم دارند شرایط مطلوبی را برای آزادی مطبوعات، آزادی رسانه ها، بیان حقیقت و انجام وظیفه نقد و نظارت رسانه ها فراهم نمی کنند.

او با بیان اینکه با نگاه واقع بینانه به وضعیت رسانه ها به طور نسبی می شود رگه هایی از حقیقت گویی و حقیقت جویی را مشاهده کرد گفت: روزنامه نگاران در طول سال ریسک ها و خطرهایی می کنند؛ که فقط در سال 2011 نزدیک 120 روزنامه نگار در جهان کشته و عده ای بازداشت، شکنجه و زندانی شدند. و این نشان دهنده نقش این طبقه در معادلات امروز جهانیست. شما جز حرفه سربازی که نمی شود به آن حرفه گفت یا در بعضی موارد امدادگران صلیب سرخ، حرفه ی دیگری را نمی توانید پیدا کنید که اینقدر فداکاری کند، اینقدر در کانون های پرخطر حضور پیدا کند تا جریان اطلاع رسانی را زنده نگه دارد و مسیر آگاهی را باز نگه دارد. بنابراین من از کسانی هستم که معتقدم واقعا از افراط و تفریط در ارزیابی عملکرد نقش رسانه ها باید خودداری کرد.

این استاد ارتباطات افزود: نمی توان انکار کرد که وجه غالب رسانه یی در جهان امروز در هر نوع قدرتی و در هر نوع بلوکی وجه غالب وابسته به قدرت است. در کنارش گفتمان های رقیب هم وجود دارد. اگر بخواهیم وارد مصادیق بشویم آن را هم بر همین اساس می توان ارزیابی کرد؛ یعنی رسانه های هر کشوری در چارچوب منافع ملی آن کشور و در چارچوب سیاست های رسمی آن کشور قابل ارزیابی هستند. براین اساس رسانه های ما در مجموع با موضوع سوریه تا حدی در چارچوب منافع ملی ایران و منافعی که به طور رسمی تایید شده است- که ممکن است در تعریف این منافع ملی اختلاف نظر وجود داشته باشد- عمل می کنند.

او با متفاوت عمل کردن رسانه های آمریکا نسبت به رویدادهای ایران، سوریه، عربستان و بحرین خاطرنشان کرد: نقض حقوق بشر در ایران و سوریه خیلی مهم جلوه می کند و برجسته می شود اما در عربستان وقتی زنان حتی حق رانندگی هم ندارند موضوع آنقدر مهم نیست. هیچ وقت بحث نقض حقوق بشر مطرح نیست. این نشان می دهد که چقدر بین قدرت و رسانه ها و تعاملی که آنها با هم دارند رابطه هست.

فرقانی تاکید کرد: نکته بعدی که می شود به عنوان دلیل برای این نوع بازتاب ها اشاره کرد این است که هر حادثه ای ظرفیت خودش را دارد. شما نمی توانید آنچه در سوریه می گذرد را با آنچه در بحرین می گذرد مقایسه کنید. به لحاظ حجم رویداد، به لحاظ میزان مشارکان در هر دوسوی قضیه، به لحاظ میزان خطری که در بطن این دو رویداد وجود دارد و به لحاظ نقشی که این دو کشور در منطقه دارند، نمی توانید این دو رویداد را با یکدیگر مقایسه کنید. بنابراین بخشی از اشغال فضای رسانه یی چه زمان باشد و چه مکان بستگی به اهمیت و تعیین کنندگی آن رویداد در آن دوره دارد.

این متخصص رسانه تصریح کرد: با یک متر نمی توان همه این تفاوت ها را اندازه گیری کرد و نمی شود یک حکم کلی صادر کرد. شما اگر از مهمترین رسانه های بین المللی هم بپرسید چرا به سوریه این چنین می پردازید و اخبار بحرین را اینگونه پوشش می دهید؛ می گویند آنچه در سوریه می گذرد، قابل مقایسه با بحرین نیست.

او منافع سیاسی، منافع اقتصادی و منافع استراتژیک قدرت های بزرگ و قدرت های منطقه یی را در عطف توجه رسانه یی مهم خواند و به شفقنا گفت: آمریکا و غرب در بحرین منافع و پایگاه دارند. یکی از اقمار غرب، بحرین در منطقه است در نتیجه طبیعی است که بسیار از ناهنجاری ها در این جامعه نادیده گرفته می شود. سوریه وضع دیگری دارد و این اصلا به معنای قضاوت در حوادث سوریه نیست اما می خواهم بگویم به نوع دیگری حوادث سوریه پردازش می شود. این امری معمول در جهان رسانه یی است.

این استاد ارتباطات در ادامه افزود: حداقل انتقادنگرها از جامعه شناسان خبر تا تحلیگران و پست مدرنیست ها در مورد رسانه ها قضاوت های تند و تیزی دارند و معتقدند آنها اصلا واقعیت را بازتاب نمی دهند. آنچه آنها منعکس می کنند تصویری مخدوش و دستکاری شده از واقعیت است و نه خود واقعیت و در چارچوب منافع یاد شده این واقعیت توصیف می شود. ما طیفی از نگرش ها را در مورد رسانه ها داریم که از منفی مطلق تا مثبت مطلق است اما من معتقدم واقعیت بین این دو طیف قرار دارد. و شما می توانید کارکردهای انسانی از رسانه ها ببینید و هم کارکردهایی که در پاسخ به منافع قدرت است.

فرقانی با اشاره به اینکه در مواردی با اراده خود رسانه ها این وابستگی اتفاق افتاده است، بیان کرد: در جهان کنونی موسسات رسانه یی نوعی موسسات سرمایه داری هستند و صاحبان و مدیران آنها از بزرگترین سرمایه داران جهانی به حساب می آیند. البته در کشورهای در حال توسعه این داستان فرق می کند. در این کشورها شرایط به رسانه ها تحمیل می شود؛ بخشی از رسانه ها وابستگی های خاصی به قدرت های سیاسی دارند و برخی نیز تحت فشار مجبور به چشم پوشی از وظایف شان می شوند.

او به این پرسش که رسانه ها چه زمانی می توانند به مرحله ای برسند که انسان را محور قرار دهند نه قدرت را پاسخ داد: همه ما چه مدرسان، چه دست اندرکاران رسانه ها و بدنه رسانه ها تلاش می کنند چنین اتفاقی بیفتد. یعنی رسانه ها در پرداختن به واقعیت ها استقلال بیشتری داشته باشند و کمتر تحت فشار باشند. منافعشان با قدرت سیاسی پیوند نخورده باشد؛ اما در عمل من فکر می کنم به سوی وابسته شدن بیشتر رسانه ها حرکت می کنیم.

فرقانی منظورش را به شکل دیگری بیان کرد: سرمایه داری و قدرت سیاسی هر دو برای پیشبرد اهداف خود نیاز به حمایت، همراهی و پشتیبانی رسانه ها دارند و بدون این همراهی و تعامل جدی نه سیاست و نه اقتصاد و سرمایه امکان موفقیت ندارد؛ در نتیجه همه روندها به سوی همراه کردن هر چه بیشتر رسانه ها با قدرت اعم از نوع سیاسی یا اقتصادی اش می رود. البته در درون جامعه مطبوعات و نهادهای مدنی که نهادهای رسانه یی را پشتیبانی می کنند مقاومت هایی وجود دارد و ادامه خواهد یافت.

او گفت: اینطور نیست که ما فکر کنیم همه چیز دربست تسلیم سرمایه داری یا قدرت سیاسی می شود یا همه چیز از آن مستقل می شود و سرمایه داری تحت نظارت واقعی رسانه ها قرار می گیرد. این اتفاق ها خوش بینانه است اما به نظر من اگر قرار باشد اتفاقی بیفتد می تواند تحکیم بیشتر سلطه سرمایه و قدرت سیاسی بر مقدرات رسانه ها باشد. این در واقع اقتضا می کند که مقاومت های درونی جامعه رسانه یی در سراسر جهان شکل بگیرد، تقویت شود و به هرحال بتواند به طور نسبی آبرو و حیثیت رسانه ها را در جهان آینده حفظ کند.

فرقانی با بیان اینکه اعتماد به رسانه ها نسبی است و در مقاطع مختلف می تواند متفاوت باشد یادآور شد: در جامعه ما قبل از انقلاب اعتمادی به رسانه ها وجود نداشت. در بحبوحه انقلاب به دلیل اینکه رسانه ها پیوندشان با قدرت سست شد و به دلیل ضعف قدرت سیاسی از یک طرف و قدرت گرفتن رسانه ها از طرف دیگر، رسانه ها مورد حمایت و اقبال مردم قرار گرفتند. این یک نکته ی کلیدی در قضاوت پایگاه اجتماعی رسانه هاست. رسانه ها به میزانی که بتوانند حوزه خودشان را مستقل از قدرت سیاسی و قدرت اقتصادی نگه دارند، مورد اقبال عموم و مخاطبانشان قرار می گیرند و به میزان نزدیکی شان به قدرت یا نمایندگی منویات قدرت اعم از نوع سیاسی یا اقتصادی، پایگاه اجتماعی خود را از دست می دهند.

او تاکید کرد: این موضوع بخصوص در کشورهایی مشهود است که رابطه دولت ملت یک رابطه تقابلیست یعنی قدرت سیاسی مورد استقبال مردم نیست و از طریق رای آزاد و سالم عمومی قدرت را به دست نگرفته است و همیشه یک تقابل آشکار یا پنهان بین جامعه با قدرت سیاسی وجود دارد. بین دولت و مردم یک شکاف تاریخی وجود داشته، دارد و خواهد داشت. رسانه ها به نسبت نزدیکی یا دوری شان به یک جبهه از جبهه دیگر دور یا به آن نزدیک می شوند و این یک اصل است. به هرحال اعتماد به رسانه ها در گروی استقلال آنها، نزدیک شدن آنها به مردم، نمایندگی آنها از خواست ها، نیازها و مشکلات و صداهای آنهاست. به میزانی که این اتفاق بیفتد اقبال نسبت به آنها بیشتر می شود و اعتماد به آنها بالا می رود و به میزانی که رسانه ها بلندگوی ساختار رسمی باشند، از مردم فاصله می گیرند؛ این یک متر اساسی و مهم در رابطه رسانه ها با مردم است.

دکتر فرقانی یادآور شد: در کشورهایی که مردم به نظام سیاسی شان باور داشته باشند، این تقابل به حداقل می رسد. مردم فکر می کنند اگر رسانه ها مثلا دارند سیاست رسمی را تایید می کنند یا بازتاب می دهند این پاسخگویی به منافع آنها هم هست اما در کشورهای در حال توسعه اینطور نیست و رسانه ها هر وقت به قدرت نزدیک شدند در مجموع از مردم دور شده اند. با این متر باید آینده را سنجید و آینده خیلی امیدوارکننده یا مثبت و خوشبینانه به نظر نمی رسد. اما دوست داریم همیشه مثبت فکر کنیم و خوشبین باشیم. فکر کنیم در آینده تحولی اتفاق خواهد افتاد که وضع از حال حاضر بهتر خواهد شد.

این استاد ارتباطات، شنیده شدن صداهای مختلف توسط شبکه های اجتماعی و رسانه های نوین را تحول مهمی در زندگی بشر دانست و گفت: اینکه کارکرد اولیه این رسانه ها چه بوده است مهم نیست. مهم این است که این کارکرد چگونه بسط و تنوع پیدا کرده است. بالقوه چه ظرفیت ها و امکاناتی را به کاربران می دهد تا بتوانند در جهت اهداف خود استفاده کنند. در جهانی که صدای مردم هیچ وقت شنیده نمی شد و به جایی نمی رسید این تکنولوژی ها این امکان را فراهم کردند که همه ی صداها بالقوه امکان شنیده شدن داشته باشند و این تحول خیلی مهمی در تاریخ تحول بشر است.

او طرح دیدگاه ها، اخبار و اطلاعات در یک شبکه بهم پیوسته جهانی را امکان مبارک و میمونی عنوان کرد و افزود: در این شبکه هر کسی هم تولید کننده، هم مصرف کننده و هم داور است. این به نظر من برای بشری که همیشه از انحصار رسانه ها در قرن بیستم گله می کرد، یک امکان مبارک و میمون است. تکنولوژی ها برای اولین بار این امکان را به وجود آورده اند که دیگر مانند گذشته فقط صدای قدرت های بزرگ شنیده نشود و صدای مردم هم شنیده شود.

فرقانی به نقشی که این شبکه ها در خلاء برخی نهادهای اجتماعی، سیاسی و مدنی ایفا می کنند، اشاره و بیان کرد: طبیعی است که در خلاء این نهادها، این شبکه ها سانسور را دور می زنند، انحصار دولتی را دور می زنند، برای گفتمان رسمی رقابت ایجاد می کنند و اجازه نمی دهند که تنها صدای مسلط در جامعه شنیده شود.

او به شفقنا گفت: اینها اتفاقات مثبتی است که افتاده و البته عوارضی هم در کنارش وجود داشته است و دارد. مثل بازار داغ شایعات که در این محیط خیلی می توان به آن دامن زد. مثل تهمت زدن ها، هتک حرمت ها و عدم رعایت اخلاق حرفه ای، پاسخگو نبودن در برابر قانون، الزام نداشتن به منافع مردم و دیگران و جعل اسناد و مدارک. اما جنبه های مثبت این پدیده آنقدر زیاد هست که سنگین تر از عوارض منفی اش باشد. و البته این بحث هم مطرح است که جهان باید به سمت و سوی تدوین یک مجموعه اخلاقی برای فضای سایبر برود؛ یا اینکه یک نوع تعهد انسانی را بتوانند دامن بزنند و تقویت بکنند تا این آزادی در فضای وب باعث تهدید آزادی دیگران نشود.

این استاد ارتباطات افزود: در مجموع این رسانه ها خیلی کارکردهای پیش بینی نشده ای در فضای وب پیدا کردند که براساس واقعیت های زمانی و نیازهایی که به وجود آمده است شکل گرفتند. هیچ اشکالی هم ندارد نه تنها ایرادی ندارد بلکه گریزناپذیر است.

فرقانی در پایان زندگی در جامعه بدون رسانه را غیرممکن دانست و اظهار کرد: چه به رسانه ها باور داشته باشیم چه نداشته باشیم، رسانه ها اعم از سنتی، مدرن و تکنولوژی ها بالاخره باید با اینها زندگی کنیم. تصور جامعه ی بدون رسانه، واقع بینانه و ممکن و مطلوب نیست. باید یاد بگیریم که چگونه دراین جهان رسانه یی شده از این ظرفیت ها و قابلیت ها بهترین بهره برداری را کنیم. چگونه رفتار رسانه ها را بفهمیم و تحلیل و نقد کنیم و مقهور کژرفتاری های رسانه ها نشویم.

منبع: شفقنا