از دهکده­ جهانی تا ذهنیت جهانی

نوشته­ی درک دکرکوو – اندیشه­ دهکده­ جهانی مناسب دوران تلویزیون بود که همه را همسایه­ یکدیگر می­ساخت. بسیار نابجاست که به توصیف شرایط نوین ارتباط­های شبکه­ای پرداخته شود.

گزارش- شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران(شارا):

کتاب بخصوص رمان موجب ترویج و تحکیم ذهنیت­های خصوصی در فضای همگانی می­شود، اما تلویزیون برعکس، یک ذهنیت همگانی را وارد فضاهای خصوصی می­کند. صفحات تلویزیون­ها امتدادهای جمعی ذهنیت­های فردی ما هستند. به جای آنکه اطلاعات توسط یک فرد، مثلاً من، پرورده شود، صفحه­ی تلویزیون اطلاعاتی را در اختیار من می­گذارد که توسط جمعی پرورده شده است که من بخش مکمل آن هستم.
تلویزیون «زنده» یا تلویزیون «حقیقی»، نوعی چشم جمعی است که به ما امکان می­دهد به واقعیتی نگاه کنیم که برای من و هر کس دیگری که در همان زمان آن را تماشا می­کند، تدارک دیده شده است. وقتی اتفاقی می­افتد که از دید بین­المللی ارزش خبری دارد، میلیون­ها انسان یک مجموعه اطلاعات را در یک زمان دریافت می­کنند، امواج فکری شکل می­گیرد و تغییر شکل می­یابد و از محدوده­های مختلف زمانی در می­گذرد. تلویزیون حتی در استاندارد برنامه­­ریزی شده­اش شکلی از تخیل جمعی و میانگینی است از بیم و امیدهای مردم بر اساس ریتمی منظم و همگانی.
شاید هنگامی که بیل مویرز (B.Moyers) روزنامه­نگار امریکایی، چهار برنامه­­ی شوی خود را تحت عنوان «تلویزیون، ذهن همگانی» (1989) به کارکردهای تلویزیون اختصاص داد، این گونه افکار به ذهنش خطور کرده باشد. البته مویرز واقعاً به تلویزیون ایالات متحده می­اندیشید، و در آن زمان کانال هالیوود و سه کانال بزرگ ایالات متحده هنوز به نظر می­رسید که یک جبهه­ی واحد و یک بینش صریح از جهان را عرضه می­کند. هنگامی که تلویزیون به عنوان شکلی از ذهنیت همگانی مورد بررسی دقیق­تر قرار گیرد، دو مسئله پیش می­آید. اول، آیا ذهنیت همگانی وابسته به تلویزیون است، و اگر چنین باشد، پس زمانی که تلویزیون و تماشاگران تلویزیون همچون امروز پاره پاره شوند، چه پیش می­آید؟ دوم، آیا تلویزیون، یک ذهنیت همگانی فراتر از محدوده­های ایالات متحده به وجود می­آورد، و اگر چنین است، گرداننده­ی نمایش کیست؟ بنا به نظر اُگوستن برک (A.Berque)، فرهنگ­شناس فرانسوی «اگر دنیا به جنگ صلیبی علیه صدام حسین رأی موافق داد، فقط به این دلیل نیست که دنیا کوکاکولا می­نوشد. به این علت است که تا حد زیادی، معنای جهان امروز، منبع خود را، خلاقیت خود و توزیع خود را در ایالات متحده می­یابد.»
من تردید ندارم که تلویزیون بسیار کوشیده است تا احساس تقدیر جهانی را تا فراسوی محدوده­های امریکای شمالی توسعه دهد. سفر به کره­ی ماه، ازدواج­های سلطنتی و بازی­های المپیک، از میان شوهای دیگر با پخش جهانی، کانون توجه مشترکی برای صدها میلیون آدم دارای فرهنگ­های مختلف به وجود آورده است. فیلم­ها و سریال­های مبتذل هالیوودی امکان مشابهی را به صورت روزانه فراهم می­آورد. به این ترتیب کاملاً حقیقت دارد که ذهنیت عمومی کم و بیش در کشوری ساخته و پرداخته می­شود که در آن بیشترین تخصص در زمینه­ی تلویزیون به وجود آمده است. اما این ممکن است سریعاً تغییر پیدا کند، در واقع به همان سرعتی که «ذهنیت خود دنیا» در حال تغییر است.
با توجه به کنترل نظامی تمام اخبار پخش شده از طریق کانال خبری CNN، جنگ خلیج فارس شاید آخرین فرصتی بود که فقط یک کانال تلویزیونی، هر چند تحت فشار برای القای تفسیری یک جانبه، بیشتری آزادی را داشت. دوران تلویزیون به عنوان عامل و حامی القای معنا در سطح گسترده، شاید به پایان رسیده باشد. حداقل سه عامل تکنولوژیک نوین سلطه­ی تلویزیون و به ویژه­ی تلویزیون امریکا را تضعیف ساخته است: تأثیر متقابل کاربر، رقمی شدن و شبکه­های کامپیوتری.

تأثیر متقابل کاربر، رهایی از یکه­تازی تلویزیون
تلویزیون از اواسط دهه­ی 1970 با ابداع کنترل از دور آغاز به «فروپاشی» کرده است. تعویض کانال برای اجتناب از یک آگهی تجاری نخستین گام در قدرت بخشیدن به مردم در مقابل تلویزیون بود. دومین گام توزیع گسترده­ی وسائل ضبط ویدئویی بود. استفاده کننده از طریق ضبط یک برنامه در ضمن تماشای برنامه­ی دیگر تلویزیونی یا انجام دادن کاری دیگر، کم کم تبدیل به یک «تدوینگر» غیر رسمی شد و از سلطه­ی محدودیت­های محتوایی/ زمانی پخش تلویزیونی خلاص شد و به نحوی از آن انتقام گرفت. سومین گام پیدایش و توزیع سریع کامپیوترها شخصی بود.
پس از آنکه مردم آغاز به بهره­گیری از «کی­بُرد» و «ماوس» کردند تأثیر متقابل کاربر مفهوم پیدا کرد. مردم کم کم احساس می­کردند که بر صفحه­ی تلویزیون سطه یافته­اند. گام دیگر، که در واقع فرعی­تر است، تحول و تکامل دوربین­های ویدیویی است. در حالی که در دهه­های 1960 و 1970 همه مصرف­کننده­ی منفعل تلویزیون بودند، دهه­ی 1990 شاهد پیدایش تهیه­کنندگان رو به افزایشی است که از امیتاز بهره­گیری از مدادهای سبک و کارای الکترونیکی برخوردارند. پس از چندین دهه پذیرش منفعلانه­ی خودکامگی صفحات تلویزیونی، اکنون ما یاد گرفته­ایم که صفحات تلویزیونی خود را مخاطب قرار دهیم.
 
فرهنگ رقمی شده­ی همگانی
در سال 1991، کامپیوترهای شخصی توجه تمام و کمال یک نسل کامل را از جاذبه­ی اغواگرانه­ی صفحه­ی تلویزیون به خود معطوف ساخته بود. کامپیوترها عمیقاً بر فرهنگ تأثیر گذاشتند زیرا ویژگی­های یک رسانه­ی همگانی را با یک رسانه­ی خصوصی به هم آمیختند و دسترسی همگانی به درونداد فردی و بالعکس را امکان پذیر ساختند. اصل عمومیت­بخش نوین از آنِ کُد دوتایی (binary code) است. از برکت فرآیند رقمی شدن، که دوتایی می­تواند هر چیزی را به چیزی دیگر شکل­ها، بافت­ها، صداها، احساس­ها، حتی بو و شاید به زودی چشایی- ترجمه کند. طبیعت رسانه­ی چندگانه همین است.
کد دوتایی نوعی شعور نوین و زبان نوین است که به ما این امکان را می­دهد که از لحاظ فنی آن انتظام پیچیده­ای را که به هنگام خواندن رمان­ها در تخیل خصوصی خود می­سازیم در بیرون اذهان خویش بازسازی کنیم. این بسیار قدرتمندتر و گسترش یابنده­تر است و به نسبت تلویزیون امکان دسترسی بیشتر به پردازش اطلاعات را فراهم می­سازد.
از سوی دیگر، کد دوتایی، به­رغم خطاب همگانی­اش، تهدیدی برای فرهنگ­ها و موجودیت­های محلی محسوب نمی­شود، بلکه به عکس، می­تواند موجبات شکوفایی آن را فراهم سازد، زیرا می­تواند به شیوه­ای غیر انحصاری از نمودهای در حال رقابت حمایت کند. آن ذهنیت همگانی ناشی از کامپیوتر با ذهنیت همگانی برخاسته از تلویزیون تفاوت دارد. کامپیوتر صرفاً «موضوع (object) توجه» نیست، بلکه فاعل (subject) پردازش نیز هست. نوعی فعالیت است نه یک تماشای محض، بنابراین کاربر را در این فرآیند دخالت می­دهد. به همین دلیل است که کامپیوترها برای متحقق ساختن کامل قابلیت­های اجتماعی و فرهنگی­شان، به شبکه­ها وابسته­اند.
 
شبکه­ها و شاهراه­های دیگر
در سال 1991 کامپیوترها به بزرگداشت چیزی می­پرداختند که به «همگرایی» با تلفن (این قدرتمندترین تکنولوژی­هایی که قدرش ناشناخته مانده) و تلویزیون، شهرت یافت. شبکه­های شرکت­های ملی تلفن امروزه در رقابت برای تسخیر بازارهایی هستند که زمانی منحصر به چند عامل پخش تلویزیونی عادی و کابلی بود. اطلاعات سمعی و بصری به عنوان یک رسانه­ی چندگانه اکنون در حال تبدیل شدن به پدیده­ای همه جا حاضر است. تلویزیون در شاهراه اطلاعاتی الکترونیک عاقبت موقعیت فعلی خود را به عنوان یک رسانه­ی جمعی از دست خواهد داد و موقعیت تلفن یعنی رسانه­ای با یک هیلیارد کانال همراه با امکان ارتباط متقابل را پیدا خواهد کرد.
اینترنت که قدیمی­ترین و کامل­ترین مظهر شاهراه اطلاعاتی الکترونیک است، تا حد ممکن به این مرحله نزدیک شده است که تعداد زیادی از مردم را قادر می­سازد که به طور همزمان اطلاعات را پردازش کنند. این نوعی بیان تکنولوژیک ضمیر آگاه همگانی است. به عبارت دقیق­تر، اینترنت در حال تبدیل شدن به نوعی ضمیر ناآگاه جهانی است، که با هزاران نقطه­ی محو افراد در جمع، و نقطه­ی بروز جمع در فرد همراه است. به این ترتیب رقمی شدن هر چیزی را تبدیل به اطلاعات می­کند، تأثیرگذاری متقابل به همه کس امکان می­دهد تا وارد فرآیند اطلاعاتی شود، و شبکه­ها هر کاربر را با دیگری مرتبط می­سازد.
 
جای ما کجاست؟
اندیشه­ی «دهکده­ی جهانی» مناسب دوران تلویزیون بود که همه را همسایه­ی یکدیگر می­ساخت. بسیار نابجاست که به توصیف شرایط نوین ارتباط­های شبکه­ای پرداخته شود. در واقع، اگر تلویزیون آشکارا به حمایت از پنداشت و حتی ادراکی از یک فضای مشترک پرداخت، شبکه­های اطلاعاتی بی درنگ مفهوم زمان و فضا را منسوخ ساختند. آن­ها به این ترتیب، موجب از میان رفتن هویت سنتی، چه به صورت شخصی یا جمعی، شدند. در واقع، مردم ظاهراً در ارتباط با «شبکه» (Net) نوع جدیدی از ناشناس ماندن را به وجود آوردند. این نیز آشکار است که «نت» نه تنها مانع ابتکارهای محلی نبوده بلکه مشوق همه نوع ارتباط­های نوین نیز بوده است که نه بر مرزهای سیاسی که بر مرزهای روان­شناختی استوار است. در «نت» فرهنگ­های متفاوت می­توانند در کنار هم به سر برند. بنابراین ما ممکن است به زودی از دهکده­ی جهانی و ذهنیت همگانی خارج شویم و به «ذهنیت جهانی» قدم بگذاریم. قواعد ناظر بر آن ذهنیت هنوز ناشناخته است، اما یک معیار مطلقاً ضروری برای راهنمایی ملت­ها در فرآیند تنظیم قواعد، همان دسترسی همگانی و تضمین محدوده­های زندگی خصوصی است.
در حالی که تنظیم­کنندگان قواعد می­کوشند تا این «نقیض» را حل کنند، ما همگی تا حدودی در گیجی و آشفتگی به سر می­بریم. آفرینش معنا دیگر همگن نیست، با فرو ریختن دیوار برلین، ایدئولوژی­ها فروپاشیده­اند، و از این رو تلویزیون بیش از آن نامتمرکز است که مدعی مالکیت بر یک ذهنیت همگانی باشد. ما در قبال کشمکش­های سیاسی و اجتماعی بلاتکلیف مانده­ایم. ما اکنون به حساسیت­های محلی بیشتر آگاهی داریم تا آنکه نسبت به آن­ها بی­احساس باشیم. می­ترسیم که به جایی برگردیم که زمانی از آن گریخته­ایم. ترازنامه­ی جهان در بوسنی، سومالی و رواندا غم­انگیز است، اما در عین حال، در کنار این فاجعه نشانه­هایی از امید هست. تفکر جهانی، که گواه آن بالا رفتن احساس مسئولیت زیست محیطی و توجه دقیق به محیط زیست است، در فعالیت­ها و اقدامات محلی جلوه پیدا می­کند. چند فرهنگی و درستکاری سیاسی کم کم دارد در اشتغال­های ذهنی شمال- جنوب جای خود را باز می­کند. همه­ی اینها نشان­دهنده­ی این نکته­اند که به رغم وجود تردیدهایی درباره­ی مداخله در مسائل محلی، سطح کلی توجه و فشار روان- سیاره­ای (Psychoplanetary) در حال افزایش است.