دكتر م. م. كوگانوراماث ، كتابدار دانشگاه، انستيتوي علوم اجتماعي تاتا
سورش يانگه ، دستيار كتابدار، انستيتوي علوم اجتماعي تاتا
ماليكارجون آنگادي، دادهشناس، انستيتوي علوم اجتماعي تاتا
چكيده
شبكه اطلاع رساني روابط عمومي ايران (شارا)-|| هدف نهايي هر سيستم اطلاعات، بهرهبرداري و استخراج اطلاعاتي است كه موجب افزايش سطح آموزش، تقويت پيوندهاي جامعه و تحريك مشاركت افراد در پروسه تصميمگيري براي توسعه بشر ميشوند. اطلاعات توليدشده، با استفاده از مدلهاي گوناگون انتشار اطلاعات توزيع ميشوند.
فناوريهاي جديد، فرايند انتشار و توزيع اطلاعات را متحول كردهاند. در سايه رشد اطلاعات، انتشار الكترونيكي به يكي از مباني اعضاي حاضر در جامعه اطلاعات تبديل شده تا از آن براي ارائه اطلاعات صحيح، به افراد صحيح و در زمان صحيح بهره بگيرند.
اين مقاله در تلاش است تا تاثيرات نشر الكترونيك و تغييرات راديكال صنعت نشر را بررسي كند، عليالخصوص تاثيري كه رسانههاي الكترونيك و اينترنت به همراه دارند. محققين، مدلهاي مختلف نشر الكترونيك و تغييرات و پيچيدگيهاي محتمل در اين فرايند را ارائه كردهاند.
به سمت عصر الكترونيك
اطلاعات يك منبع عقلاني و فكري هستند كه ميتواند ديدگاه مخاطب را تغيير دهند. در جامعهي پساصنعت، ميگويند كه نه قدرت عضله يا انرژي صِرف بلكه اطلاعات اهميت دارند. در نتيجه، سرمايهگذاريهاي بزرگي بر روي صنعت فناوري اطلاعات صورت گرفته كه هدف از آنها ايجاد، پردازش و توزيع اطلاعات است.
تغييرات در صنعت نشر، تاثير مستقيمي را بر خدمات و سيستمهاي اطلاعات دارند. اين فناوري اطلاعات، چنان تغييري در شرايط نشر به وجود آورده كه منابع سنتي اطلاعات دائماً تحت تاثير فرم جذابتر نشر الكترونيك قرار ميگيرند. در اين چشمانداز متفاوت، كتابخانهها و كتابدارها نقش مهمي را در مديريت منابع سنتي و الكترونيك ايفا ميكنند. بنابراين عصر انتشار الكترونيك، تاثيرگذاري خود بر تهيهكنندگان، توزيعكنندهها، كتابخانهها، مراكز اطلاعات و جامعهي كاربران را آغاز كرده است.
هدف نهايي نشر الكترونيك، فراهمسازي دسترسي آسان و سريع به اطلاعات موجود در نشريات هدف و همچنين ارائهي قابليتهاي جستجو و بازيابي اطلاعات به شيوهاي ساده است. بنابراين از بسياري جهات، ميتوان نشر الكترونيك را بهعنوان يك ابزار موثر در چارچوب قانون چهارم دكتر س.ر. رانگاناتان استفاده كرد كه ميگويد: «وقت كاربران را نگيريد».
ف.و. لنكستر يكي از اولين پيشگامان اين عرصه است كه به خاطر بينش او نسبت به نشر الكترونيك و پيشبينياش مبني بر جايگزيني روشهاي نشر كاغذي با انتشارات الكترونيك، بهكرات در مطالعات كتابداري مورد ارجاع قرار گرفته است. لنكستر در يكي از جديدترين مقالات خود اشاره كرده است: «نشر الكترونيكي واقعي، به نويسنده اجازه ميدهد كه مطلب خود را در رسانهي متفاوتي بنگارد و در اين راستا، ديگر با محدوديتهاي ثابت و دستوپاگير صفحات كاغذي درگير نشود ... بنابراين پيشنهادم اين است كه كتاب كاغذي با يك پديدهي كاملاً متفاوت از آنچه تا كنون ديدهايم، جايگزين شود. اين جابجايي صورت ميگيرد، چون همگان ديد بهتري نسبت به اين رسانه ي جديد دارند».
نشر الكترونيك
نشر الكترونيك، پروسه توليد اسناد حروفچينيشده است كه شامل متن، تصوير، جدول، معادله و ... ميشوند. نشر الكترونيك را ميتوان بدين شكل تعريف كرد:
نشر الكترونيك = فناوري الكترونيك + فناوري كامپيوتر + فناوري ارتباطات + نشر
كيست (1989) چنين تعريفي را براي نشر الكترونيك ارائه داده است: «بهرهبرداري ناشران از پروسههاي كامپيوتري براي يافتن، ثبت، تشكيل، ذخيرهسازي و بهروزرساني محتوا بهمنظور توزيع آن به گروه منتخبي از مخاطبين» (ص. 600). كيست اشاره كرده كه اين تعريف، هيچ تمايزي ميان فرايند توليد و توزيع اطلاعات در نظر نميگيرد.
كمتر از يك دهه پيش، عبارت «نشر الكترونيك» براي رويكردي استفاده ميشد كه در آن، اطلاعات را بهصورت الكترونيكي ذخيره و قالببندي ميكردند، اما در نهايت فرايند توليد و توزيع آنها به همان روش سنتي و كاغذي بود، درحاليكه چنين رويهاي را هماكنون تحت عنوان نشر روميزي ميشناسند. بنا به ادعاي كيست، امروزه عبارت نشر الكترونيك (كه ميتواند شامل هرگونه ذخيره، توليد يا انتقال هر يك از جنبههاي محتوا باشد) آنقدر گسترده شده كه نميتوان معناي محدود و خاصي را براي آن قائل شد.
براونريگ و لينچ (1985) رويكرد كاملاً متفاوتي را براي تعريف نشر الكترونيك برگزيدند. مقاله متفكرانه آنها با ايجاد يك تمايز صريح ميان توليد و توزيع اطلاعات به شيوه الكترونيك آغاز شد. محققين بين آنچه تحت عنوان نشر نيوتوني (گوتنبرگ/كاغذي) و نشر كوانتوم-مكانيكي (انتقال به شيوه الكترونيكي) ناميده ميشود، تمييز قائل شدند. آنها نتيجه گرفتند عمده آن چيزهايي كه امروزه تحت عنوان نشر الكترونيك ناميده ميشوند، در واقع همان نشر سنتي به سبك گوتنبرگ هستند كه بهوسيله ابزارهاي مدرن صورت ميگيرند. تز آنها اين بود كه نشر الكترونيك، يك رسانه براي ارائه محتواست: نشر نه يك مصنوع ساخته بشر، بلكه يك اقدام و فرايند است. به نظر ميرسد كه ايده آنها حرفهايي براي گفتن داشته باشد.
يكي از كاملترين تعاريف نشر الكترونيك را ميتوان در يك دائرهالمعارف الكترونيك محبوب مشاهده كرد (گرولير الكترونيك پابليشينگ ، 1995). اين نشر كاملاً الكترونيك، چنين تعريفي را ارائه ميدهد: «گاهي اوقات از عبارت نشر الكترونيك براي توصيف كاربرد كامپيوتر در رسانههاي چاپي سنتي استفاده ميشود – از پردازش واژه گرفته تا پردازش سفارش به روش كامپيوتري.
عبارت نشر الكترونيك، بيشتر به ذخيره و بازيابي اطلاعات از طريق رسانههاي ارتباطي الكترونيك اشاره ميكند. اين حوزه ميتواند گسترهاي از قالبها و فناوريهاي مختلف را به كار بگيرد كه برخي از آنها، همين الان هم كاربرد بسيار گستردهاي در ميان كسبوكارها و مردم عادي دارند و سايرين هنوز درحالتوسعه هستند.
فناوريهاي نشر الكترونيك را ميتوان به دو دسته كلي تقسيمبندي كرد: آنهايي كه اطلاعاتشان در يك منبع كامپيوتري مركزي ذخيره ميشوند و از طريق يك سيستم ارتباطات از راه دور در اختيار كاربر قرار ميگيرد؛ و آنهايي كه دادههايشان بهصورت ديجيتالي بر روي يك ديسك يا ساير مديومهاي فيزيكي ذخيره ميشوند. دسته اول كه شامل سرويسهاي پايگاه داده آنلاين و ويدئوتكس ميشوند، فعالترين حوزه در زمينه نشر الكترونيك امروز هستند».
جدول 1 اطلاعات موجود در ويرايشهاي پيشين كتابچه راهنما را خلاصه ميكند (اوكرسون ، 1993؛ اوكرسون، 1994؛ استرنجلاو و كوواكس ، 1992).
جدول 1: رشد در نشر اينترنتي
مدلهاي نشر الكترونيك
كتابهاي الكترونيك
كتاب، يك سند بسيار محبوب براي برآوردهسازي نيازهاي عمومي و دانشگاهي جامعه كاربران است. «پراجكت گوتنبرگ » كه احتمالاً شناختهشدهترين ناشر كتابهاي الكترونيكي طولاني باشد، كار خود را در سال 1971 و با هدف تشويق به خلق و توزيع نامحدود 10 هزار كتاب الكترونيكي تا انتهاي سال 2001، آغاز كرد. اين كتابها در چند دسته اصلي ازجمله ادبيات عام و سبك، كلاسيكها، كتابهاي مرجع و ساير حوزههاي ادبي جاي گرفتند.
نشر يك كتاب بهصورت الكترونيك، به معناي دستيابي به نشر و توزيع سريع اطلاعات است. امكان دارد يك كتاب ارزش امروزي يك مجله را نداشته باشد، اما قطعاً ارزش آرشيوي و ارجاعي خودش را خواهد داشت. تعدادي از دائرهالمعارفها بهصورت سيدي عرضه ميشوند. اين احساس وجود دارد كه اينترنت يك پلتفرم راضيكننده براي انتشار متن كامل اسناد نيست، اما سيدي يك رسانهي مناسب براي نشر كتاب محسوب ميشود.
كتابهاي الكترونيكي طولاني بر روي فلاپي و سيدي نيز وجود دارند، هرچند به خاطر راحتي و افزايش محبوبيت سيدي، توزيع كتابها روي فلاپي كاهش يافته است. اكثر متون الكترونيكي منتشرشده روي سيدي، در حوزههاي عمومي جاي ميگيرند كه دائرهالمعارفها هم در همين دسته هستند. با بهرهگيري از زبانهاي نشر الكترونيك در اينترنت نظير SGML (زبان نشانهگذاري استاندارد و عمومي) و HTML، ميتوان متن را به شكلي جذاب ارائه و منتشر كرد، آنهم با جلوههاي چندرسانهاي كه مختص اسنادي مثل كتاب سال و دائرهالمعارف هستند.
نشريات دورهاي الكترونيك
اين رسانه جديد، وسيلهاي براي ارتباطات علمي بوده و محصولي ناب و برگرفته از تحقيقات علمي است. اين دسته شامل ژورنالهاي الكترونيك، مجلات و فهرستهاي گفتگو ميشود. شايد هيچيك از حوزههاي نشر الكترونيك، بهاندازه ژورنالهاي الكترونيك مورد مطالعه قرار نگرفته باشند، عليالخصوص اينكه چنين مطالعاتي را ميتوان براي تحقيقات علمي نيز اعمال نمود.
فرانكس (1993) مقاله جديدتري را نوشته كه فرمهاي كنوني انتشار ژورنالهاي الكترونيك را مورد تحليل قرار ميدهد، تعدادي از جايگزينهاي احتمالي يك ژورنال تحقيقاتي الكترونيك را كشف ميكند و درباره نقاط قوت و ضعف اين جايگزينها نظر ميدهد.
او سه ويژگي اصلي را براي اين مدل برشمرد:
• تاييد مطالب (ازجمله كنترل كيفيت و ارزيابي دقيق)
• آرشيو كردن (سازماندهي يك نسخه اصيل و اطلاعات كتابشناختي)
• بازاريابي (توزيع و تبليغات)
پايگاههاي داده الكترونيك
با ظهور كامپيوترها و فناوريهاي ارتباطات، شاهد شكل جديدي از قدرت سيستم اطلاعات در توسعه پايگاههاي داده مدرن هستيم. اطلاعات برگرفته از يك پايگاه داده، به بخش بزرگي از نشر الكترونيك تبديل شدهاند كه مبنا يا اساس رويكردهايي همچون بازيابي اطلاعات، استخراج نتايج و تصميمگيري را فراهم ميكنند.نگهداري پايگاه داده يك كتابخانه كه شامل كتاب، نشريات دورهاي، گزارش و تز ميشود را ميتوان به فرم الكترونيك تبديل كرد كه اجازه دسترسي عموم از طريق شبكههاي ديجيتال را بدهد. كاتالوگ كتابخانهي الكترونيك آنلاين (OPAC)، نحوه انتشار اطلاعات را نشان ميدهد و بدين ترتيب كاركنان ميتوانند با سطوح دسترسي متفاوت ازجمله تايپ نام نويسنده، عنوان، موضوع و ... به جستجوي اسناد بپردازند.
آنها همچنين به پايگاههاي داده قابل مطالعه توسط ماشين اشاره كردند كه بهعنوان يكي از محصولات فرعي در مسير آمادهسازي نشريات چاپي، مطرح ميشوند. شش طرح بزرگ كه از سال 1960 به اينطرف توسعه يافته و موجب افزايش بهرهبرداري از پايگاههاي داده شدند، عبارتند از:
• تمهيدات همكاري و شبكهسازي؛
• تمهيدات اجاره براي دسترسي به اطلاعات؛
• استقرار مراكز توزيع اطلاعات علمي؛
• افزايش دسترسي آنلاين (دسترسي از راه دور از طريق پايانهها)؛
• ظهور خردهفروشهاي آنلاين (نظير دايلاگ، لكسوس و ...)؛
• بهبود در زمينه توزيع (از طريق سيدي يا ساير ابزارها).
امروزه ناشران مختلفي كه در زمينه پايگاههاي داده الكترونيك كار ميكنند، اطلاعات كتابشناختي و متون كامل كتابها را هم بر روي سيدي و هم در دنياي اينترنت منتشر ميكنند. ناشران برجسته آنلاين شامل دايلاگ، بيآراس، ابسكوهاست و غيره ميشوند.
پايگاه داده ERIC (مركز اطلاعات منابع آموزشي)، يك نمونه فوقالعاده از پايگاههاي داده منتشره بهصورت الكترونيك و بزرگترين پايگاه داده آموزشي دنياست كه حاوي بيش از 800 هزار سند بوده و سالي 30 هزار سند هم به آن اضافه ميشود. ERIC هم بهصورت سيدي منتشر شده و هم بهصورت رايگان در نت موجود است (آدرس: http://www.accesseric.org:81).
نشر الكترونيك روي سيدي
سيدي ابعاد جديدي را براي ذخيره و بازيابي اطلاعات فراهم كرده است. انتشار اطلاعات و منابع طبقهبنديشده از طريق سيدي، رواج زيادي دارد. اگرچه عمده كارهاي مجلات الكترونيك بر روي توزيع از طريق اينترنت متمركز شده، اما كارهايي نيز در زمينه انتشار روي سيدي انجام گرفته است.
انتشار روي سيدي، سه مزيت اصلي دارد:
مزاياي سيدي
ا تواناي گنجايش مطالب بيشتر، هم از منظر كمي (بيش از 650 مگابايت) و هم از منظر نوع (منابع چندرسانهاي)؛
• قابليت جستجوي نسبتاً ساده در كل متن؛
• صرفهجويي قابل توجه در هزينه – توليد هر نسخه از يك كتاب 1000 صفحهاي كه تيراژي كمتر از 1000 نسخه دارد، ميتواند تا 14 دلار تمام شود، درحاليكه بسياري از مراكز تكثير، هر كپي از يك سيدي را با قيمت كمتر از 2 دلار توليد ميكنند.
معايب سيدي
• هزينهي نسبتاً بالاي تجهيزاتي كه ميتوان به كمك آنها يك سيدي مَستر را تهيه كرد
• زمان زيادي كه براي توسعهي اين نسخهها نياز است
• تعداد محدودي از كامپيوترهاي ردهبالا كه به درايو سيدي مجهز هستند
• براي تغيير محتواي داخل سيدي، بايد محتويات سيدي مَستر تغيير بيابد و تكثير مجدد صورت گيرد
پردازندههاي متن
سالهاست كه تعدادي از نرمافزارهاي پردازش متن ساده براي انجام اين كار وجود دارند. پردازندههاي متن سادهاي همچون نوتپد براي ويندوز، سيمپل تكست براي مكينتاش و اديت براي داس، به كاربران اجازه ميدهند كه خيلي ساده متنها را باز و ذخيره كنند.
HTML (زبان نشانهگذاري فرامتن)
HTML يك زبان ساده است كه براي ساخت اسناد در محيط وب استفاده ميشود. اين تگهاي زبان HTML هستند كه عناوين، فهرستها، متون، تصاوير، لينكهاي فرامتن و غيره را تخصيص ميدهند. HTML بر اساس SGML (زبان نشانهگذاري استاندارد و عمومي) بنا شده، يك زبان قالببندي كه توسط سازمان بينالمللي استاندارد (ISO) توسعه يافته و براي حاشيهنويسي روي متون سطح بالاتر استفاده ميشود. HTML بهصورت گسترده در كتابها و مقالات پرشماري ذكر شده و اسناد اينترنتي فراواني براي توضيح درباره كاركرد HTML توسعه يافتهاند. يكي از اين منابع، راهنماي مقدماتي NCSA براي HTML است كه دوره آموزشي گستردهاي را درباره درك و استفاده از HTML فراهم ميكند. وجود لينك فرامتن و پلتفرم چندسكويي، تعدادي از مزاياي HTML هستند.
SGML
SGML محصولي است كه با بيش از 10 سال تلاش يك كميته استاندارد بينالمللي توسعه يافته و مجموعهاي از قوانين را براي شرح ساختار و مديريت محتواي هرگونه سند ديجيتال دارد. SGML ميتواند اسناد پيچيدهاي را بسازد كه در سرتاسر بخشهاي يك شركت يا صنعت به اشتراك گذاشته شده و به منبع اطلاعات لينك ميشوند تا بهروزرسانيهاي آني را دريافت نمايند. معمولاً از آن براي ساخت يك دفترچه راهنماي فني يا كتابچه راهنماي تجهيزات استفاده ميكنند. نمونههاي آن شامل Adept-Editor، Author/Editor، XSoft InContext، DynaTag، DynaText، FasTAG، Near and Far، SGML، Author for Word، TagWrite و WordPerfect Intellitag SGML Edition ميشوند.
پيدياف (سند قابل حمل)
سند قابل حمل (پيدياف) محصول اداب ، يك سيستم ثبت الكترونيك است كه اجازه ايجاد سندهاي قالببنديشده شامل متن، تصوير و عناصر كادربندي صفحه را ميدهد. همچنين ميتوانيد لينكهاي فرامتن به ساير بخشهاي سند يا ساير اسناد را در اين قالب بگنجانيد. هر فايلي كه ميتواند به پرينتر فرستاده شود را ميتوان در قالب يك فايل پيدياف ذخيره كرد و آن را با استفاده از نرمافزار اداب اكروبات نمايش داد.
فايلهاي پيدياف را معمولاً با استفاده از برنامههاي نشر در كامپيوتر يا نرمافزارهاي پردازش متن نظير اداب پيجميكر يا مايكروسافت ورد ميسازند. تكنيكهاي پيشرفته براي كادربندي صفحه، رايگان بودن نرمافزار و ويژگي افزودن لينك از برخي مزاياي اين قالب هستند، هرچند مشكلاتي بر سر راه ويرايش متون آن وجود دارد.
چشماندازها و مشكلات
اگر مقالات مربوط به نشر الكترونيك را بررسي كنيم، ميبينيم كه با شور و شوق زيادي راجع به چشماندازها و مشكلات نشر الكترونيك صحبت كردهاند. وبر (1990) مشكلات و موانعي كه مقابل توسعه صنعت نشر الكترونيك و شالودههاي آن قرار ميگيرند را بررسي كرد. او موانع زيادي را براي نشر الكترونيك شناسايي كرد، اما تمركز او بر روي 6 حوزه اصلي بود كه بهمنظور موفقيت نشر الكترونيك، بايد رفعورجوع شوند.
اينها عبارتاند از:
• نرخ سرمايهگذاري جديد در فناوريهاي پيشرفته؛
• نرخي كه ميتوان سيستم تلفن را به ديجيتال ارتقا داد.
• نرخي كه ميتوان شبكههاي تحقيق كنوني را در قالب يك زيرساخت شبكهي ملي يكپارچه كرد.
• خلق استانداردهايي براي رابط كاربري، متن و تصاوير؛
• توسعه دستگاههاي خروجي پيشرفته (نمايشگرها و چاپگرها)؛
• تهيه يك ابزار كارآمد براي اجراي قانون كپيرايت.
هانتر (1994) شش مشكل را تعيين كرد كه بايد حلوفصل شوند تا بتوانيم نشر الكترونيك را به عمل بنشانيم: آمادگي بازار؛ دسترسپذيري به صندوقهاي سرمايه عمومي و خصوصي؛ استانداردهاي تحويل؛ نرمافزار توانا و بهبوديافته؛ مشكلات مربوط به مالكيت معنوي (كپيرايت)؛ و مدلهاي قيمتگذاري و اعطاي مجوز جديد. اين شش دسته، خيلي نزديك به همان موانعي هستند كه وبر (1990) درباره نشر الكترونيك برشمرده بود. در ميان شش مسئله شناساييشده توسط هانتر، مسئله آمادگي بازار توسط ساير مفسران مطرح نشده است. او تصريح كرد كه در حال حاضر و در اكثر نمونهها، توزيع الكترونيك نميتواند بايدهاي لازم براي كسب موفقيت يعني بهبود عملكرد همراه با قيمت واحد پايينتر را فراهم كند.
براونريگ و لينچ (1985) توجه ويژهاي را به بحث حق مالكيت معنوي داشتند. درحاليكه آنها بر نياز مالي نويسندگان مبني بر پشتيباني از حقوق كارشان تاكيد كردند (چرا يك نويسنده نبايد نياز داشته باشد؟)، ميان بازتوليد رسانههاي ديجيتال و كپي رسانههاي چاپي تمايز قائل شدند. آنها تصريح كردند كه در قلب اين مسئله، بحث مبهم بهرهبرداري منصفانه از كار نويسنده نهفته است. آنها پيشنهاد كردند كه شايد بهتر باشد مديريت كپيرايت رسانههاي ديجيتال را بر اساس حقوق عملكرد مدل كنيم، نه آن حقوقي كه هماكنون براي رسانههاي چاپي استفاده ميشود. در نهايت به مسئله حريم خصوصي اشاره كردند كه در هنگام توزيع ديجيتال مطالب، بروز ميكند. در سيستمي كه اطلاعات (از هر نوع) توسط كامپيوتر توزيع ميشوند، رهگيري اينكه افراد در حال مطالعه چه مطلبي هستند، كار دشواري نيست. اين مسئله، يكي از نكات مهم در آينده نشر الكترونيك و حقوق مدني است.
نتيجهگيري
جاي ترديدي نيست كه نشر الكترونيك بهسرعت در حال گسترش است. هنوز تحقيقاتي درباره اثرات و پيامدهاي نشر الكترونيك صورت نگرفتهاند و صرفاً حوزه آكادميك بررسي شده است. درحاليكه نشر الكترونيك اجازه توزيع سريع اطلاعات با قيمت پايينتر را ميدهد، اما بهرهبرداري از آن به يك سري بخشهاي اقتصادي خاص محدود شده است، زيرا پيش از بهرهبرداري گسترده از آن، ابتدا بايد بر بسياري از مشكلات فني و حقوقي غلبه شود. در حوزههايي كه نشر الكترونيك جا افتاده، يك مديوم ارتباطي منحصربهفرد مشاهده ميشود كه نميتوان با بهرهگيري از فناوريهاي كاغذي به آن دست يافت.
شايد نشر الكترونيك نتواند كاملاً جايگزين نسخههاي كاغذي موجود شود، اما اين دو مكمل يكديگر خواهند شد تا بتوانند نيازهاي كاربران را برآورده كنند.
منبع: فصلنامه كارگزار روابط عمومي/ از انتشارات موسسه كارگزار روابط عمومي، شماره52، تابستان1389.