سواد خبری یکی از موضوعات مهم و کلیدی در جامعه امروز به شمار می رود. عصری که با تحول اساسی در تکنولوژی به ویژه در عرصه فناوری اطلاعات و ارتباطات همراه شده و روز به روز شاهد تغییر و ارتقا در آن هستیم.
در عصر کنونی، سواد خبری به عنوان ستون فقرات یک جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است و فرهنگ سازی بیش از پیش آن به عنوان یک حس مسئولیت پذیری، می تواند تاثیر بسزایی در ارتقا آگاهی شهروندان و آحاد مختلف جامعه داشته باشد.
سواد خبری در واقع حق و مسئولیت هر فرد در قبال خود و جامعه‌اش است. اهمیت ندادن به این موضوع نیز، به معنای سپردن اختیار فکر و عمل به دست دیگران است. در یک کلام، سواد خبری “هنر اندیشیدن پیش از باور کردن” است.
بیان مسله:
سخن از هنر اندیشیدن پیش از باور کردن به میان آمد، به راستی این موضوع تا چه اندازه دارای اهمیت است؟ سواد خبری به عنوان یک سلاح در جنگ اطلاعاتی و ترکیبی جامعه امروز، چه میزان می تواند تاثیرگذار باشد؟
پرسش مهم و کلیدی این است در دنیایی است که هر ثانیه هزاران خبر منتشر می‌شود، چگونه می‌توانیم حقیقت را از دروغ تشخیص دهیم؟
کلید و پاسخ این پرسش ساده و روشن است؛ سواد خبری است که می تواند در این موضوع راهگشا باشد. بدین معنا که با بهره گیری از “هنر اندیشیدن پیش از باور کردن”، توانایی تشخیص، تحلیل و ارزیابی اخبار و اطلاعاتی که دریافت می کنیم را داشته باشیم.
چرا سواد خبری ؟
بیان مساله را با یک پرسش دیگر و چرایی سواد خبری مطرح می کنیم.
در عصر حاضر بیشتر کودکان تا بزرگسالان به تلفن های همراه هوشمند دسترسی دارند و در پیام رسان ها، شبکه های اجتماعی و… روزانه با حجم زیادی از اطلاعات مواجه می شوند. به راستی چگونه باید صحت و سقم اخبار را تشخیص دهند؟
بدون شک در میان حجم زیاد اطلاعاتی که در شبکه های مجازی بین مخاطبان رد و بدل می شود، اخبار جعلی نیز با اهداف مشخص از جمله تحریک احساسات، شوخی، تاثیرگذاری سیاسی، اجتماعی یا کلاهبرداری مالی منتشر می شود.
فاصله بین نسل ها و عدم مهارت کافی والدین و بزرگسالان در تشخیص صحت اخبار و مطالبی که رد و بدل می شود آسیب هایی به دنبال دارد که که از جمله آن می توان به تاثیر بر تصمیم گیری های مهم زندگی، آسیب به اعتماد اجتماعی، تصمیم های عجولانه و نابخردانه و… اشاره کرد.
در این راستا سواد خبری از اهمیت بالایی برخوردار است و آشنایی یک جامعه با این موضوع مهم می تواند آثار مفیدی به دنبال داشته باشد و یک جامعه را از آسیب هایی که به برخی از آن اشاره شد در امان نگه دارد.
راهکارهای مهم برای تشخیص صحت اخبار
۱. منبع را بیابید و ارزیابی کنید (مهم‌ترین قدم)
· منبع اولیه کیست؟ اولین کسی که این خبر را گزارش کرده چه کسی است؟ یک خبرگزاری معتبر، یک وب‌سایت ناشناس، یا یک صفحه شخصی در شبکه‌اجتماعی؟
آشنایی با سابقه منبع: آیا این منبع قبلاً اخبار معتبر داشته؟ آیا شناخته‌شده است؟ آیا در گذشته برای انتشار اخبار جعلی یا اغراق‌آمیز شهرت داشته؟
تماس با منبع: اگر منبع یک نهاد رسمی است (مثل دانشگاه، اداره، شرکت)، مستقیماً با آنها تماس بگیرید و استعلام کنید.
۲. نویسنده/ناشر را بررسی کنید
· نویسنده کیست؟ نام نویسنده مشخص است؟ روی پروفایل او کلیک کنید. آیا او متخصص آن حوزه است؟ یا یک کاربر عادی؟
· انگیزه انتشار: هدف از انتشار این خبر چیست؟ اطلاع‌رسانی، شوخی، کلاهبرداری، تحریک احساسات یا تاثیرگذاری سیاسی؟
۳. به دنبال شواهد و مدارک باشید
· منابع دیگر چه می‌گویند؟ خبر را در موتورهای جست‌وجو مثلGoogle) ) یا خبرخوان‌ها جست‌وجو کنید.
· اگر چندین منبع معتبر و مستقل همان خبر را تایید کردند، احتمال صحت آن بالاست.
· اگر فقط یک منبع یا منابعی با انگیزه‌های مشترک آن را گزارش کرده‌اند، شک کنید.
· مدارک بصری را بررسی کنید:
· جست‌وجوی معکوس تصویر: عکس یا ویدیوی همراه خبر را در Google Images یا سرویس‌هایی مثل TinEye آپلود کنید تا ببینید آیا قبلاً در جای دیگری و در context (بافت) دیگری استفاده شده است یا خیر. (مثلاً عکس یک سیل قدیمی را برای یک حادثه جدید استفاده کرده‌اند).
· ویدیوها: به دنبال نشانه‌های تدوین، قطع و وصل شدن صدا، یا ناهماهنگی بین صدا و تصویر باشید.
۴. محتوا را با دقت تحلیل کنید
· لحن و ادبیات: اخبار واقعی معمولاً بی‌طرف، دقیق و بدون اغراق هستند. اگر خبری مملو از الفاظ احساسی، توهین‌آمیز یا بزرگ‌نمایی بود، قرمز خطر است!
· خطوط زمانی و جغرافیایی: تاریخ و مکان رویداد را بررسی کنید. آیا منطقی است؟ آیا از یک واقعهٔ قدیمی به عنوان رویدادی جدید نام برده شده؟
· غلط‌های املایی و نگارشی: وب‌سایت‌ها و منابع معتبر معمولاً محتوای خود را با دقت ویرایش می‌کنند. وجود غلط‌های فاحش می‌تواند نشانه غیرحرفه‌ای بودن باشد.
۵. از سایت‌های فکت‌چکینگ (Fact-Checking) کمک بگیرید
این سایت‌ها تخصصشان بررسی شایعات و اخبار جعلی است. برخی از معروف‌ترین‌های بین‌المللی و داخلی عبارتند از:
· بین‌المللی:
· Snopes.com
· Reuters Fact Check
· AFP Fact Check
· داخلی:
· “پاسخ” (وابسته به خبرگزاری جمهوری اسلامی ایرنا)
“فکتنامه” (پروژه‌ای مستقل برای راستی‌آزمایی)
۶. سوگیری تأییدی خودتان را به چالش بکشید
· سؤال از خود: “آیا من فقط به این خاطر این خبر را سریع باور کردم که با عقاید و تمایلات من همخوانی دارد؟”
· عمداً منابع مخالف را بخوانید: خود را در معرض دیدگاه‌های مختلف قرار دهید تا تصویر کامل‌تری از واقعیت به دست آورید.
۷. در نهایت، شک کنید و عجله نکنید!
· اولین قاعده: هر چیزی که در شبکه‌های اجتماعی یا پیام‌رسان‌ها می‌بینید را بدون بررسی باور نکنید.
· دومین قاعده: قبل از اشتراک‌گذاری یک خبر، دست کم ۲ دقیقه برای انجام مراحل فوق وقت بگذارید. شما در قبال چیزی که پخش می‌کنید، مسئول هستید.
سواد خبری در جامعه امروز ایران یک “سواد بقا” و “سواد قدرت” است. جایگاه آن را می‌توان از چند جنبه کلیدی تحلیل کرد:
۱. سواد خبری به مثابه “کیت نجات” در سیل اطلاعات
جامعه ایران در معرض سیلابی سه‌لایه از اطلاعات قرار دارد:
· اخبار داخلی با جهت‌گیری‌های سیاسی و ایدئولوژیک
· اخبار خارجی با رویکردهای اغلب ضدسیستمی
· شایعات و اخبار جعلی در پیام‌رسان‌های داخلی (شاید بتوان گفت یکی از قطب‌های تولید شایعات در جهان هستیم)
در این شرایط، سواد خبری دیگر یک “مهارت تکمیلی” نیست، بلکه ابزار ضروری برای تنفس در فضای آلوده اطلاعاتی است.
۲. سواد خبری به عنوان “سپر اجتماعی” در برابر گسل‌های فرهنگی
جامعه ایران با شکاف‌های متعدد (نسلی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی) روبروست. اخبار جعلی و جهت‌دار مانند بمبی بر این گسل‌ها عمل می‌کنند. سواد خبری:
· قطب‌نمای اعتماد: به مردم کمک می‌کند در اقیانوس متلاطم اطلاعات، مسیر درست را تشخیص دهند
· کاهش دهنده شکاف نسلی: جوانان و بزرگسالان را به ابزار مشترک تحلیل مجهز می‌کند
· تقویت کننده گفت‌وگوی ملی: با ایجاد زبان مشترک برای تحلیل واقعیت‌ها
۳. سواد خبری به عنوان “سلاح دموکراسی” در شرایط پیچیده
· انتخابات: در دوره‌های انتخاباتی، سواد خبری به شهروندان کمک می‌کند بر اساس واقعیت‌ها (نه شایعات) انتخاب کنند
· نقد قدرت: به شهروندان می‌آموزد چگونه عملکرد نهادهای قدرت را به درستی رصد و نقد کنند
· مشارکت سازنده: زمینه‌ساز مشارکت آگاهانه (و نه احساسی) در امور جامعه می‌شود
۴. سواد خبری به مثابه “سرمایه اقتصادی”
· تصمیم‌گیری اقتصادی: از تصمیم برای خرید دلار تا سرمایه‌گذاری در بورس، همه وابسته به تحلیل درست اخبار است
· کاهش هزینه‌های اشتباه: بسیاری از ضررهای اقتصادی مردم ناشی باور کردن اخبار کذب یا ناقص است
· شفافیت بازار: به شفاف‌تر شدن فضای کسب‌وکار کمک می‌کند
۵. سواد خبری به عنوان “محافظ سلامت روان”
· کاهش اضطراب جمعی: بسیاری از استرس‌های اجتماعی ناشی از اخبار نادرست یا اغراق‌آمیز است
· مهارت مدیریت هیجانات: به مردم می‌آموزد چگونه در برابر اخبار تحریک‌کننده واکنش معقول نشان دهند
· ایجاد آرامش ناشی از اطمینان: وقتی فرد بداند می‌تواند اطلاعات درست را تشخیص دهد، احساس امنیت روانی بیشتری می‌کند
نتیجه‌گیری
بنابراین سواد خبری یک مهارت است، نه یک “دانش ذاتی” این موضوع مهم اجتماعی، نیاز به تمرین و فرهنگ سازی بیش از پیش در جامعه دارد.
در عصر حاضر، سواد خبری نه یک مهارت جنبی، بلکه یک ضرورت برای بقای فکری و اجتماعی به شمار می رود و به عنوان یک شاه کلید در سیل خروشان اطلاعات و تعدد اخبار و شبکه های مجازی، می تواند جامعه از آسیب ها و انحراف های مختلف نجات دهد.
بیایید به خودمان قول دهیم در موضوع اخبار و اهمیت به سواد خبری و رسانه ای؛ یک “خواننده فعال” باشیم، نه یک “مصرف کننده منفعل” و اصول صحت سنجی اخبار را مورد توجه قرار دهیم.
بر این باوریم، هر شهروندی که سواد خبری را می‌آموزد، نه تنها به خود، بلکه به تمام جامعه خدمت می‌کند و امیدواریم این مهم به عنوان یک مهارت توسط آموزش و پرورش، دانشگاه ها، سازمان های فرهنگی و… در جامعه امروز فرهنگ سازی و نهادینه شود.
اهمیت دادن به این موضوع توسط قانون گذار و دولتمردان در بخش مسئولیت های اجتماعی نیز می تواند تسهیل کننده امور باشد.
با کلیک روی لینک زیر به کانال تلگرام ما بپیوندید:
انتهای شارا/