شبکه اطلاع‌رسانی روابط‌عمومی ایران (شارا) || تحقیق حاضر به بررسی پدیده «باج‌نیوز» و موارد آن در روسیه می پردازد. «باج نیوز» به نوعی فعالیت رسانه‌ای اطلاق می‌شود که در آن خبرنگار یا رسانه با تهدید به انتشار اخبار منفی یا افشای اطلاعات رسواگرانه، از افراد یا سازمان‌ها باج‌گیری می‌کند.
در این رویکرد مخرب، هدف اصلی کسب منافع مالی یا سیاسی است نه اطلاع‌رسانی حقیقت؛ بدین ترتیب «باج‌نیوزها» از طریق فشار رسانه‌ای بر اشخاص و نهادها ارتزاق می‌کنند. این پدیده در فضای رسانه‌ای روسیه نیز سابقه‌دار است. از دهه ۱۹۹۰ و با ظهور رسانه‌های مستقل پس از شوروی، مواردی از سوءاستفاده از ابزارهای مطبوعاتی برای کسب منافع مالی یا تطمیع و تخریب رقبا گزارش شده است.
در فرهنگ سیاسی روسیه اصطلاحاتی مانند «کومپرومات» (افشای اسناد رسواگر) و ژورنالیسم سفارشی برای توصیف انتشار اطلاعات منفی به سفارش رقبا یا دریافت پول رواج یافته که برخی اوقات باج‌گیری خبری را نیز شامل می‌شده است. به مرور، خصوصاً با گسترش شبکه‌های اجتماعی و کانال‌های ناشناس تلگرام در سال‌های اخیر، پدیده «باج‌نیوز» در روسیه به معضلی جدی بدل شده است.
رسانه‌های کوچک و کانال‌های شبکه های اجتماعی با سوءاستفاده از قدرت اطلاع‌رسانی، اقدام به پمپاژ اخبار تخریبی و جعلی علیه افراد می‌کنند و سپس در قبال توقف انتشار، درخواست پول یا امتیاز دارند. این روند که مصداق روشنی از «باج نیوز» است، امروز در روسیه هم برای فعالان رسانه‌ای مستقل دردسرساز شده و هم ابزاری برای عناصر فاسد جهت کسب درآمد نامشروع یا حذف رقیب به شمار می‌رود.
نمونه‌های مستند «باج‌نیوز» در روسیه
در سال‌های اخیر، چندین پرونده مستند از «باج‌نیوزها» در روسیه افشا یا گزارش شده است. در ادامه به برخی از مهم‌ترین این نمونه‌ها – از جمله یک مورد «باج‌نیوز» که سر و صدای زیادی برپا کرد – می‌پردازیم.
پرونده کسنیا سوبچاک و روستِک: یکی از پرآوازه‌ترین پرونده‌های «باج‌نیوز» روسیه به ماجرای کسنیا سوبچاک – مجری و خبرنگار سرشناس – و مدیرعامل شرکت دولتی روستِک مربوط می‌شود. در اوت ۲۰۲۲ مدیر روستک، سرگئی چِمِزوف، و تیمش متوجه شدند که مدیران چند کانال تلگرامی ناشناس در ازای حذف پوشش اخبار انتقادی از این مدیر صنعتی، درخواست پول کرده‌اند. در جریان تحقیقات، کریل سوخانوف (مدیر تجاری سابق رسانه سوبچاک) هنگام دریافت رشوه‌ای به مبلغ ۸۰۰ هزار روبل دستگیر شد.
همراه او آریان رومانفسکی سردبیر سابق مجله تاتلر و تمرلان بیگایف خبرنگار سابق سایت لایف نیز طی روزهای بعد به اتهام مشارکت در این اخاذی بازداشت شدند. دادگاه مسکو در فوریه ۲۰۲۴ هر سه متهم را به جرم تلاش برای اخاذی از مدیرعامل روستک گناهکار شناخت و به ۷ سال حبس در زندان با امنیت بالا محکوم کرد. این افراد اتهامات را نپذیرفتند؛ سوخانوف اذعان کرد که پول را دریافت کرده اما مدعی شد به محتوای کانال تلگرامی افشاگر دسترسی نداشته است.
کسنیا سوبچاک خود در پی این وقایع به طور موقت از کشور گریخت و با انتشار ویدئویی در دفتر روستک به طور علنی عذرخواهی کرد. وی حکم صادره را به شدت ناعادلانه خواند و آن را «فراتر از بی‌عدالتی» توصیف کرد. پرونده سوبچاک نشان داد که چگونه کانال‌های به‌ظاهر خبری می‌توانند باج‌گیری کنند و نیز اینکه نهادهای قدرتمند روسیه (مانند روستک) آمادگی مقابله قضایی جدی با این موارد را دارند.
نمونه‌های دیگر باج‌نیوز در روسیه
پرونده ریازان (۲۰۲۴): در ژانویه ۲۰۲۵، پلیس منطقه ریازان دو سردبیر محلی و یک خبرنگار سابق را به اتهام باج‌گیری از یک مدیر تجاری بازداشت کرد. تحقیقات نشان داد این افراد با انتشار چند مقاله انتقادی در یکی از سایت‌های خبری محلی در سال ۲۰۲۴، این مدیر را تحت فشار قرار داده و در ازای توقف پوشش منفی، مبلغ ۳۰۰ هزار روبل از او دریافت کرده‌اند. این پوشش خبری مخرب «باعث خدشه‌دار شدن حیثیت و اعتبار کاری» آن مدیر شده بود. در صورت اثبات این اتهام، متهمان با مجازات سنگین تا ۷ سال حبس روبرو خواهند شد. مقامات بعداً اسامی بازداشت‌شدگان را اعلام کردند که یکی سردبیر یک کانال تلگرامی محلی و دیگری نماینده نشریه نووایا گازتا در ریازان بود. این پرونده نمونه‌ای از باج‌خواهی خبری در سطح محلی در روسیه است.
پرونده کورسک (2022): در اوت ۲۰۲۲ دادگاهی در شهر کورسک، دنیس شایکین ناشر هفته‌نامه محلی کورسک‌ویک را به اتهام اخاذی به دو سال حبس و پرداخت ۱۰۰ هزار روبل جریمه محکوم کرد. بر اساس گزارش‌ها، وی متهم بود که برای عدم انتشار گزارشی درباره تصاحب یک شرکت رقیب، از مدیر یک بنگاه اقتصادی ۴۰۰ هزار روبل درخواست کرده است. هرچند شایکین این اتهام را رد کرده و در اعتراض، اعتصاب غذا کرد، اما محکومیت او نشان‌دهنده برخورد قانونی با «باج نیوز» حتی در مناطق دور از پایتخت روسیه بود.
پرونده اُریول (2022): در نمونه ای دیگر، آرتم پروخوروف مدیر سایت محلی اورلِتس و ولادیمیر پانفیلوف مجری یک برنامه خبری یوتیوبی در شهر اُریول به اتهام اخاذی خبری بازداشت شدند. گفته شد آنها از یک تاجر محلی مبلغ ۱۰۰ هزار روبل طلب کرده بودند تا از انتشار اطلاعات افشاگرانه و احتمالاً رسواکننده درباره او صرف‌نظر کنند. هر دو نفر این اتهام را رد و به بازداشت خود اعتراض کردند. طبق قانون جزایی روسیه، در صورت گناهکار شناخته شدن، آنان با مجازات تا ۷ سال حبس مواجه می‌شدند (این پرونده هنوز در جریان است).
پرونده کالینینگراد (ایگور رودنیکوف، ۲۰۱۷-۲۰۱۹): ایگور رودنیکوف سردبیر مستقل هفته‌نامه نوویه کولِسا در منطقه کالینینگراد، نمونه‌ای بحث‌برانگیز از اتهام «باج‌نیوز» بود که به عقیده بسیاری انگیزه سیاسی داشت. رودنیکوف پس از آنکه در سال ۲۰۱۷ گزارش‌هایی درباره املاک افشا نشده یکی از مقامات ارشد امنیتی منتشر کرد، به اتهام درخواست ۵۰ هزار دلار رشوه از همان مقام برای توقف افشاگری بازداشت شد. دادستانی برای او ۱۰ سال حبس درخواست کرد، اما حامیان رودنیکوف این اتهام را تلافی سیاسی علیه روزنامه‌نگاری افشاگرانه او دانستند.
سرانجام دادگاهی در سن‌پترزبورگ در ۲۰۱۹ حکم داد که شواهد کافی برای محکومیت وی به اخاذی وجود ندارد و اتهام را رد کرد. رودنیکوف پس از حدود ۲۰ ماه بازداشت، آزاد شد و فقط به جرم خفیف‌تری محکوم گردید که مستلزم زندان نبود. این پرونده از سویی نشان داد مرز میان باج‌گیری خبری و روزنامه‌نگاری تحقیقی واقعی چقدر می‌تواند مبهم شود و از سوی دیگر اهمیت حمایت افکار عمومی و نهادهای بین‌المللی را در تبرئه یک خبرنگار برجسته کرد.
تحلیل حقوقی و اجتماعی پدیده «باج‌نیوز» در روسیه
از منظر حقوقی، باج‌گیری در قوانین جزایی روسیه جرم انگاری شده و در موارد «باج‌نیوز» نیز معمولاً تحت همان عناوین تعقیب می‌شود. طبق قانون کیفری روسیه، مجازات اخاذی بسته به شدت آن می‌تواند تا ۷ سال حبس یا بیشتر باشد. برخورد دستگاه قضایی روسیه با پرونده‌های یادشده نشان می‌دهد که حاکمیت در ظاهر با جدیت علیه اخاذی رسانه‌ای وارد عمل می‌شود و برای حفظ اعتبار شخصی مقامات و مدیران، احکام سنگینی مانند حبس طولانی‌مدت صادر می‌کند.
برای مثال، صدور حکم بیش از ۷ سال زندان در پرونده اخاذی روستک یا مجازات حبس برای سردبیران محلی نشانگر آن است که باج‌خواهی خبری در روسیه رسماً تحمل نمی‌شود و با آن همانند سایر جرایم سازمان‌یافته برخورد می‌گردد. حتی نهادهای قدرتمندی چون شرکت‌های دولتی (مانند روستک) با بهره‌گیری از نیروهای امنیتی (از جمله مأموران سابق اف‌اس‌بی) مدیران کانال‌های تلگرامی منتقد را شناسایی و بازداشت کرده‌اند. این اقدامات در چارچوب سیاست کلی دولت روسیه برای کنترل فضای رسانه‌ای پس از جنگ اوکراین نیز تفسیر می‌شود، چرا که دولت تلاش دارد از انتشار بدون مهار اطلاعات تخریبی علیه مقامات جلوگیری کند.
با این حال، از دید فعالان آزادی رسانه‌ها، مبارزه با «باج‌نیوز» در روسیه چهره‌ای دوگانه دارد. برخی نگران‌اند که برچسب باج‌گیری ابزاری برای سرکوب خبرنگاران منتقد شده باشد. «کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران» گزارش کرده که پس از آغاز جنگ اوکراین، اتهامات مالی مانند کلاهبرداری و اخاذی علیه خبرنگاران منتقد افزایش یافته و ممکن است پوششی برای خاموش کردن صدای رسانه‌های مستقل باشد.
به گفته یک سردبیر رسانه‌ای در روسیه، معمول شده است که هرگاه میان یک خبرنگار و یک صاحب کسب‌وکار تنشی پیش می‌آید، بلافاصله خبرنگار با اتهام «اخاذی» روانه زندان می‌شود. نمونه‌هایی مانند پرونده رودنیکوف در کالینینگراد یا بازداشت برخی مدیران کانال‌های تلگرامی مستقل گواه آن است که گاهی مرز میان افشاگری مشروع و باج‌گیری مخدوش می‌شود. بنابراین هرچند دولت و دستگاه قضایی مدعی مقابله با «باج نیوز» برای حفاظت از شرافت افراد است، ناظران تأکید می‌کنند این رویه نباید بهانه‌ای برای محدود کردن روزنامه‌نگاری تحقیقی مشروع گردد.
از منظر اجتماعی و حرفه‌ای، ادامه فعالیت «باج‌نیوزها» آسیب‌های جدی به اعتماد عمومی و اعتبار رسانه‌ها وارد می‌کند. انتشار مداوم اخبار نادرست و تخریبی این رسانه‌ها به فرسایش اعتماد عمومی در مورد کل رسانه‌ها و حتی حقیقت منجر می‌شود. مخاطبان در مواجهه با حجم انبوهی از اخبار ضدونقیض، رفته‌رفته دچار بی‌اعتمادی گسترده می‌شوند و این بحران اعتماد دامان رسانه‌های مستقل و حقیقت‌جو را نیز می‌گیرد.
علاوه بر این، حضور «باج‌نیوزها» در فضای خبری سبب می‌شود که فعالیت افشاگرانه واقعی روزنامه‌نگاران نیز گاهی با سوءظن نگریسته شود. در یک فضای آلوده به باج‌گیری، هر افشاگری جسورانه ممکن است از سوی افکار عمومی یا حتی مقامات، ترفندی برای اخاذی تلقی شود و حمایت لازم را جلب نکند. بسیاری از روزنامه‌نگاران و کارشناسان رسانه در روسیه و دیگر کشورها نیز در مورد این معضل هشدار داده و آن را خطری برای سلامت اطلاع‌رسانی دانسته‌اند. به طور خلاصه، پدیده «باج‌نیوز» در روسیه از یک سو معضل حقوقی-امنیتی است که برخورد قضایی را می‌طلبد و از سوی دیگر یک مشکل اجتماعی-حرفه‌ای که به فرهنگ رسانه‌ای و اعتماد مردم به اخبار آسیب می‌زند.
راهکارها و پیشنهادات برای مقابله با «باج‌نیوزها»
با توجه به تبعات گسترده «باج‌نیوز»، مقابله مؤثر با تهدیدات آن، نیازمند اقدام در سطوح مختلف است. در ادامه چند راهکار پیشنهادی برای شرکت‌ها، نهادها و افراد درگیر با این چالش ارائه می‌شود:
1- خودداری از باج‌دهی و همکاری با «باج‌نیوزها»: نخستین قدم، نه گفتن به خواسته‌های اخاذی است. پرداخت پول یا امتیاز به این رسانه‌ها ممکن است در کوتاه‌مدت وسوسه‌انگیز باشد، اما در بلندمدت آنها را جسورتر کرده و این ساختار انگل‌وار را تقویت می‌کند. شرکت‌ها و اشخاص باید از هرگونه پروژه‌سپاری رسانه‌ای مخفیانه به «باج‌نیوزها» برای تخریب رقبا یا رفع اتهام از خود نیز اجتناب کنند، چرا که این چرخه باطل در نهایت به زیان همه بازیگران قانونی تمام خواهد شد.
2- اقدام حقوقی و مستندسازی تهدیدات: در مواجهه با «باج‌نیوزها»، به جای تمکین به خواسته باج‌گیران، باید مسیر حقوقی را در پیش گرفت. گردآوری مستندات (پیام‌ها، ایمیل‌ها، صدای مکالمات) از تهدیدات دریافت‌شده و ارائه آنها به مراجع قضایی، گامی عملی در مقابله است. تجربه نشان داده است که دستگاه قضایی روسیه در صورت وجود مدارک، باج‌گیران رسانه‌ای را به مجازات‌های سنگین محکوم می‌کند. برای نمونه، افشای ماجرای اخاذی روستک و ورود پلیس به پرونده، به صدور احکام حبس بلندمدت علیه مرتکبان انجامید که خود عامل بازدارنده‌ای برای سایرین خواهد بود. پس شرکت‌ها و شخصیت‌های هدف، با تکیه بر قانون می‌توانند امنیت خود را تأمین و از تبدیل شدن به طعمه دائمی «باج‌نیوزها» پیشگیری کنند.
3- شفافیت و مدیریت رسانه‌ای بحران: پنهان‌کاری، بازی را به نفع «باج‌نیوزها» رقم می‌زند. توصیه می‌شود سازمان‌ها و افراد در صورت مواجهه با اخبار منفی و احتمال باج‌گیری رسانه‌ای، رویکرد شفافیت را پیش گیرند. انتشار داوطلبانه اطلاعات صحیح و توضیحات روشن درباره موضوع مورد تهدید، حربه اخاذی را کُند می‌کند؛ زیرا وقتی افکار عمومی در جریان واقعیت قرار گیرند، «باج‌نیوزها» دیگر بر انحصار اطلاعات کاذب سوار نمی‌شوند. مدیران و چهره‌های شناخته‌شده باید بیاموزند که اسیر فضای رعب‌آور کانال‌های وابسته به باج‌گیران نشوند و با اتکا بر اطلاع‌رسانی شفاف و رسمی، در برابر باج‌خواهی بایستند.
4- تقویت سواد رسانه‌ای و آگاهی عمومی: هرچه مخاطبان و به‌ویژه مدیران ارشد سواد رسانه‌ای بالاتری داشته باشند، امکان افتادن در دام «باج‌نیوزها» کمتر می‌شود. آموزش شناخت اخبار جعلی، منابع نامعتبر و شگردهای عملیات روانی باید در دستور کار سازمان‌ها قرار گیرد. اگر مدیران و مردم بدانند که «باج‌نیوزها» چگونه با بمباران خبری یک‌سویه واقعیت موازی می‌سازند، آنگاه در مواجهه با موج تخریب، به‌جای هراس و تسلیم، با دید انتقادی‌تری واکنش نشان خواهند داد. این آموزش‌ها به افراد کمک می‌کند تا تهدیدات رسانه‌ای را درست ارزیابی کرده و راه‌های مشروع مقابله (حقوقی و رسانه‌ای) را انتخاب کنند.
5- خودتنظیمی در جامعه رسانه‌ای: در نهایت، ریشه‌کن کردن «باج‌نیوز» نیازمند اجماع درون صنفی رسانه‌هاست. روزنامه‌نگاران متعهد و رسانه‌های حرفه‌ای باید بدانند که در نهایت دود این آتش به چشم خودشان می رود. آنها باید با اتخاذ اصول اخلاقی محکم، مرز خود را با «باج نیوزها» شفاف کنند و حتی با افشاگری درونی، عناصر فاسد را طرد نمایند. اتحادیه‌ها و انجمن‌های رسانه‌ای می‌توانند با معرفی و رسواسازی «باج‌نیوزها»، اعتبار خبرنگاری مسئولانه را حفظ کنند. همچنین اصلاح قوانین و مقررات رسانه‌ای برای برخورد قاطع با موارد باج‌گیری خبری و جلوگیری از سوءاستفاده از مجوزهای رسانه‌ای ضروری است. ترکیب اقدامات خودنظارتی حرفه‌ای و نظارت قانونی دولت می‌تواند محیط را برای «باج‌نیوزها» ناامن کرده و از تکرار چنین مواردی پیشگیری کند.
در مجموع، پدیده «باج‌نیوز» تهدیدی چندوجهی برای سلامت رسانه‌ای و اجتماعی است. مبارزه با آن تنها حمایت از قربانیان مستقیم اخاذی نیست، بلکه یک ضرورت اجتماعی برای صیانت از گفت‌وگوی سالم، اعتماد عمومی و انسجام جامعه به شمار می‌رود. با اقدامات هماهنگ حقوقی، آموزشی و اخلاقی می‌توان از نفوذ و گسترش این رسانه‌های باج‌گیر کاست و فضای رسانه‌ای را به سوی شفافیت، حقیقت‌جویی و مسئولیت‌پذیری بازگرداند.
منابع
The Moscow Times
Reporting on arrests and legal actions against journalists and media figures accused of extortion.
https://www.themoscowtimes.com
Meduza (English Edition)
Independent media outlet with detailed investigations into the Ksenia Sobchak case, Kirill Sukhanov, and Telegram channel scandals.
https://meduza.io/en
Radio Free Europe / Radio Liberty (RFE/RL)
Coverage of press freedom in Russia, including cases of media-related blackmail and political targeting.
https://www.rferl.org
Committee to Protect Journalists (CPJ)
Reports on journalist arrests in Russia under alleged “extortion” and “fraud” charges — with analysis of press freedom trends.
https://cpj.org
Reuters & Associated Press (AP)
News coverage on the Russian media environment, court rulings, and public responses to journalist prosecutions.
https://www.reuters.com
https://apnews.com
Reporters Without Borders (RSF)
Analytical content on media harassment in Russia, including misuse of legal mechanisms to suppress dissenting voices.
https://rsf.org/en
BBC News (Russia section)
Reports on legal outcomes of high-profile extortion cases involving journalists and the reaction of Russian civil society.
https://www.bbc.com/news/world/europe
Carnegie Politika (formerly Carnegie Moscow Center)
Insightful commentary on Russia’s political-media landscape, including manipulation of media narratives and legal crackdowns.
https://carnegieendowment.org/politika
Open Democracy
Investigative articles on Russia’s blackmail journalism and ethical crises in the post-Soviet media space.
https://www.opendemocracy.net/en/odr
انتهای پیام/