فقدان اطلاعات زمینه ساز شایعه

اهمیت اطلاعات
اطلاعات در صورتى مى تواند نقش اساسى و مهم خود را در هر زمینه ای به خوبى ایفا کند که از کیفیت بالا و دقت کافى برخوردار و همچنین از هرگونه جهت گیرى، جانبدارى و دست کارى مبرا و هیچ گونه دخل و تصرف نابجایى در آن صورت نگرفته باشد. برای اثبات این ادله، خداوند در قرآن کریم مى فرمایند:(اى کسانى که ایمان آورده‏اید اگر فاسقى برایتان خبرى آورد نیک وارسى کنید مبادا به نادانى، گروهى را آسیب برسانید و [بعد] از آنچه کرده‏اید پشیمان شوید.) (آیه 6 سوره حجرات)
فقدان اطلاعات، اصلی ترین علت گسترش شایعه در موضوعات مهم، خصوصاً موضوعاتی که مردم نگرانی بیشتری نسبت به وقوع آن دارند، می باشد. در حقیقت می توان گفت شایعه پراکنان از همین نبود اطلاعات سو استفاده کرده و به بیان مطلب خلاف واقعیت دست می زنند. جالب اینجاست که در بیان شایعه، هیچ سند و مدرکی ارائه نمی شود و فردی که اقدام به شایعه پراکنی می نماید تنها مطلبی را تحت عنوان آنچه شنیده است به مخاطب گفته و اصراری هم بر پذیرش از جانب او ندارد. حال آنکه تاثیر روحی و روانی حرف او چنان بالاست که مخاطب را وادار می سازد که برای اطمینان از صحت مسئله آن را با دیگران در میان بگذارد واین خود زمینه نقل شایعه به نفر یا نفرات بعد است. در این بین ممکن است مطلب دچار تحریف بیشتری شود.

شایعه
شـایعه در لغت به معنای انتشار و بیان خبر ولی در اصطلاح پیامی است که در میان مردم رواج می یابد ولی واقعیت ها آن را تائید نمی کند. شایعه در موقعیت هایی رواج می یابد که مردم مشتاق خبر باشند ولی نتوانند آن را از منابع موثق دریافت کنند.
جامعه شناسان، شایعه را فرآیندی می دانند که از طریق آن، اخباری پخش و اغلب قلب می شود، بدون آنکه از مجراهای رایج گذشته باشد. شایعه می تواند از یک اطلاع نادرست منشاء بگیرد یا آنکه منبع آن اطلاعاتی درست ولی اغراق آمیز باشد. آن خبر از فردی به فرد دیگر و از گروهی به گروه دیگر منتقل می شود، بدون آنکه منشاء آن مشخص یا دلایل قطعی درباره صحت آن وجود داشته باشد.
روان شناسی شایعه می گوید: انسان های دارای مشکلات روانی به ویژه آنان که دارای روحیه تفوق طلبی، کینه ورزی و انتقام جویی هستند، دست به شایعه علیه دیگران می زنند.

شایعه سازی
1) شایعه سازی گاهی بار سیاسی دارد که توسط دولت های توطئه گر و سلطه جو علیه دولت ها و مردم انقلابی دیگر جوامع استفاده می شود.
2) گاهی هم بار اخلاقی و اجتماعی دارد که توسط بدخواهان و حسودان علیه برجستگان جامعه انجام می گیرد.
3) گاهی نیز بار انتقام جویی دارد که به مضمون «الغیبه جهد العاجز» صورت می گیرد. (1)

شایعه در قران و روایات
اسلام همواره به انسان توصیه می کند تا درباره آن چه به آن یقین و علم ندارد، زبان نگشاید. همچنان که می فرماید: (به چیزی که علم و اطمینان نداری، اعتماد مکن و آن را بر زبان میاور، زیرا گوش و چشم و دل و اندیشه آدمی مسوول خواهند برد.) (آیه 38 سوره اسراء)
گاهی حتی اخباری که به آن اعتماد و یقین داریم را نیز نباید برای دیگران بازگو کنیم، بلکه باید عاقبت و نتیجه آن را نیز بسنجیم. چنانکه امیرالمؤمنین (ع) می فرمایند: «لا تقل مالا تعلم بل لا تقل کل ما تعلم». نه تنها چیزی که علم نداری، بازگو مکن بلکه همه آنچه را که می دانی را نیز مگو. (2)
خواجه عبدالله انصاری می گوید: جز، راست نباید گفت هر راست نشاید گفت.
اسلام به کم گوئی، متین و استوار گوئی ” به ویژه حق گوئی – پرهیز از اضافه گوئی و هرزه گوئی توصیه و تاکید کرده است و به فرموده امام صادق (ع) : «المؤمن ملجم ». انسان با ایمان در سخن گفتن، محدود و زبان او بسته است. (3)

شایعه در مکتوب عرفانی امام خمینی (ره)
پسرم! گاهی می بینم از تهمت های ناروا و شایعه پراکنی های دروغین اظهار ناراحتی و نگرانی می کنی. اولاً باید بگویم تا زنده هستی و حرکت می کنی و تو را منشا تاثیری بدانند، انتقاد و تهمت و شایعه سازی علیه تو، اجتناب ناپذیر است؛ عقده ها زیاد و توقعات، روزافزون و حسادت ها، فراوان است. آن کس که فعالیت دارد گرچه صد در صد برای خدا باشد از گزند بدخواهان نمی تواند به دور باشد. لذا باید توجه کنیم که منشا خوش آمد ما از مدح و ثناها و بدآمدن مان از انتقاداها و شایعه افکنی ها، حب نفس است که بزرگترین دام ابلیس لعین است. آنان که با ثناهای خود ما را از جوار حق دور می کنند، دوستانی هستند که با دوستی خود به ما دشمنی می کنند و آنان که می پندارند با عیب گوئی و فحاشی و شایعه سازی به ما دشمنی می کنند، دشمنانی هستند که با عمل خود ما را اگر لایق باشیم اصلاح می کنند… (4)

راه های مقابله با شایعه
1- سکوت: سکوت برای فروکش کردن جار و جنجال ها لازم اما وقتی یک بحران دامنگیر شده و ممکن است پیامدهایی به دنبال داشته باشد، سکوت روش مناسبی به نظر نمی رسد.
2- تکذیب: در اغلب موارد نمی توان دروغ بودن شایعه را تکذیب کرد. زیرا تکذیب شایعه برای مردم قابل انتظار است . برای آنکه تکذیب موثر باشد، باید پیاپی و در مناسبت های مختلف انجام شود تا موضوع برای مردم جا بیفتد.
3- آگهی: این روش بیشتر برای شایعات اقتصادی کارایی دارد.
4- پیشگیری، پاسخگویی و جلوگیری از انتشار کنترل نشده اطلاعات : مردم را نباید در بی خبری گذاشت. فقدان اطلاعات صحیح، بهترین فضا را برای رشد و گسترش شایعه ایجاد می کند.
5- ابهام زدایی از حقایق: اطلاع رسانی سریع و صحیح به مردم نسبت به کلیه رویدادها و رفع هر گونه ابهام خبری مهمترین شیوه مقابله با شایعه است. حال ممکن است ابهام به طور ذاتی و ناخواسته در یک موضوع وجود داشته باشد و راهی برای وصول به حقیقت آن در دسترس نباشد. یا آن که گاهی هم ابهام از روی عمد و به دلایل مختلف ایجاد می شود.
6- تقویت فرهنگ اجتماعی: رواج شایعه در یک جامعه، نشان دهنده پایین بودن روحیه فرهنگی افــراد آن جامعه نیز می باشد. لذا برای مقابله با شایعه باید به ارتقای فرهنگ توجه کرد.

افکار عمومی
بدون شک افکار عمومی، فرآیند پیچیده ای است که در آن افراد یک گروه یا یک جامعه می توانند نسبت به مسائل اساسی و عمومی زندگی به درک معینی برسند. در واقع در این فرآیند میان نظرات فردی و جریان های فکری جامعه ارتباط برقرار می شود. (5)
شرایط شکل گیری افکار عمومی را می توان ؛ وجود یک واقعه اصلی یا شماری وقایع متناوب و متوالی از یک نوع، وجود فضای مساعد مثل نیاز و علاقه مندی مردم به شنیدن یک خبر، مطابقت یا عدم مطابقت محتوای افکار با الگوهای فرهنگ جمعی. وجود رسانه های گروهی اشاعه دهنده موضوعات مختلف و وجود کنش متقابل اجتماعی بین افراد، گروه ها و احزاب در نظر گرفت.

عوامل موثر بر شکل‌گیری و تداوم افکار عمومی
بستر اصلی تکوین افکار عمومی، فرهنگ و ارزش‌های جامعه است و همه عوامل موثر در این مساله به‌نوعی با فرهنگ جامعه در ارتباط هستند. این عوامل عبارت‌اند از: مردم، رسانه‌های همگانی، احزاب سیاسی، اجتماعات عمومی، موسسات آموزشی، گروه‌های فشار، شایعه، نخبگان و رهبران. (6)

رسانه های جمعی:
اصطلاح “رسانه های ارتباط جمعی” به وسایلی اطلاق می شود که مردم یک جامعه از آن برای اعلام پیام ها، افکار و انتقال مفاهیم به یکدیگر استفاده می کنند. این وسایل عبارت اند از : مطبوعات، رادیو، تلویزیون و خبرگزاری ها. با توجه به پیشرفت هایی که در زمینه تکنولوژی ایجاد شده، رسانه های گروهی بیش از هر دوره ای ارزش و اهمیت یافته اند.

کارکرد وسایل ارتباط جمعی:
الف) کارکرد نظارتی: مبنای این کارکرد، اطلاع رسانی و آگاهی بخشی است. رسانه ها در این زمینه مخاطبان را از محیط اجتماعی خود آگاه می سازند تا واکنش های لازم را برای انطباق با آن داشته باشند. البته اطلاع رسانی و آگاهی بخشی رسانه مستلزم ، «شفافیت» و «پاسخگویی» است.
ب) کارکرد آموزشی یا انتقال فرهنگ: رسانه ‎ها به ویژه رادیو و تلویزیون، ظرفیت ‎ها و توانایی‎ های بسیار گسترده ‎تری برای آموزش در تمام سطوح و حوزه ‎ها دارند و کارکرد آموزشی آنها تمام اشکال و مواد رسانه‎ ای را در بر می‎ گیرد. از این رو نقشی که رسانه‎ های گروهی در شکل‎ دهی به هنجارها، ارزش ‎ها، نگرش‎ ها و رفتارها ایفا می‎ کنند، نوعی آموزش تلقی می‎ شود که بسیار فراتر از آموزش ‎های رسمی است و کل گستره مخاطبان رسانه ‎ها را شامل می‎ شود.
ج) کارکرد نوگرایی و توسعه: امروزه وسایل ارتباط جمعی (رادیو، سینما، تلویزیون و مطبوعات و… ) با در نظر گرفتن عصر حاضر که عصر فناوری هاست با انتقال اطلاعات و دانش های جدید و تبادل افکار و عقاید عمومی در راه پیشرفت و توسعه فرهنگ و تمدن بشری نقش اساسی بر عهده دارند. امروزه همه چیز چه در شهر و چه در روستا در شرف تغییر و تحول قرار دارد و این تغییر همه اقشار را در بر می‌گیرد و در این راه نمی‌توان از نقش وسایل ارتباط جمعی در این تحولات چشم پوشید. اکنون دیگر بدون اطلاع از وقایع روزمره و بدون استفاده از وسایل ارتباط جمعی نمی‌توان زندگی کرد، زیرا انسان تنها به واسطه آن می‌تواند مراحل رشد و تکامل مادی و معنوی خویش را طی کند.
د) کارکرد راهنمایی و رهبری : نقش رهبری کننده وسایل ارتباطی و اثر آنها در بیداری و ارشاد افکار عمومی، امری واضح بوده و روز به روز بر اهمیت آن افزوده می شود.

رسانه ها، افکار عمومی و شایعه
عامه مردم درباره موضوع مورد علاقه خود به بحث و بررسی پرداخته و سرانجام به نقطه داوری می رسند. این مطلب در صورتی عاری از اشکال است که عموم مردم بتوانند با دسترسی راحت به مدارک مستند و شواهد عینی، در مورد حقیقت داشتن خبر به قضاوت بپردازند.
لازم است بدانیم که مسوولیت رسانه ها در قبال شایعه؛ آفت زدایی خبری و جلوگیری از سم پاشی خبری و در برابر افکار عمومی؛ راهنمایی و هدایت افکار به سوی حقیقت می باشد. به مفهوم روشن تر مسوولیت اجتماعی یک رسانه، آن را موظف می کند که با آگاهی و اطلاع از نتایج مخرب این حرکت، حداکثر توان خود را در مبارزه با شایعه به کار گیرد، چرا که هدف اصلی رسانه، انتشار به موقع و مداوم اخبار صحیح و مورد تایید مقامات رسمی یا دولتی به منظور بیرنگ کردن شایعه مشخص است. رسانه با تشخیص تفاوت ها می تواند اهداف و شیوه های انتشار شایعه را دریافته و با بررسی بیشتر به مقابله با آن بپردازد. اما آنچه که مسوولیت اجتماعی رسانه را در مقابله با شایعه حساس تر نشان می دهد، این است که حس مسوولیت پذیری در یک رسانه تا چه میزانی برانگیخته شده باشد. به این معنا که رسانه حس کند در برابر هر واقعه و انعکاس صادقانه آن نسبت به افکار عمومی، مسوول می باشد. یک رسانه باید با تسلط بر ویژگی های تمام اقشار فکری جامعه (که هر کدام دارای زیرمجموعه و از نظر میزان تاثیرپذیری دارای شدت و ضعف هستند)، به نحوی به ارائه اخبار بپردازد که جریان فکری خاصی را القا نکند. لذا در گزینش و پردازش اخبار دریافتی، باید هوشیاری و درایت کافی به خرج داد. البته سطح درک و شعور اجتماعی مخاطبان نیز در روند شکل گیری مسوولیت اجتماعی رسانه در مقابل شایعه بسیار مهم است، چرا که بالا بودن فهم اجتماعی مردم، فرآیند بیان واقعیت ها را برای رسانه ها ساده تر می کند. مسوولیت اجتماعی رسانه ها در جوامع مختلف به دلیل تفاوت «خط قرمز مطبوعات» با یکدیگر متفاوت است. (7)