شبکه اطلاع‌رسانی روابط‌عمومی ایران (شارا) || در مسیر توسعه نظریه انتخاب طبیعی، چارلز داروین با رفتار عجیب زنبورها مواجه شد؛ زنبورهایی که تخم‌های خود را داخل لاروهای کرم می‌گذاشتند و لارو میزبان به مرور از بین می‌رفت. داروین قضاوت اخلاقی نکرد و به انتخاب طبیعی توجه کرد؛ فرآیندی که بی‌طرف است و فقط رفتارهایی را که باعث افزایش تناسب اندام می‌شوند، ترویج می‌کند.
این اصل تکاملی نه تنها در زیست‌شناسی بلکه در علم و فرهنگ نیز صادق است. دانشمندان تحت فشار «منتشر کن یا نابود شو» قرار دارند و رقابت اصلی آن‌ها برای پیشرفت شغلی و جذب بودجه، انتشار مقالات تحقیقاتی است. مقالات، عملکرد علمی فرد را نشان می‌دهند و معیارهایی مانند تعداد مقالات، میزان ارجاع و شاخص اچ، جایگاه پژوهشگر را تعیین می‌کنند.
برخی محققان برای بهبود این شاخص‌ها، خودارجاعی مکرر انجام می‌دهند یا کارتل‌های ارجاع تشکیل می‌دهند، که می‌تواند کیفیت پژوهش را کاهش دهد. این پدیده نشان می‌دهد که فشارهای محیطی و سیستمیک، رفتار علمی را شکل می‌دهند و حتی ممکن است نتایج غیرمنتظره‌ای به بار آورند.
مجلات علمی نیز نقش مهمی در این چرخه دارند. مدل سنتی انتشار بر اساس اشتراک بود و دانشگاه‌ها یا کتابخانه‌ها هزینه آن را می‌پرداختند. این مدل کیفیت مقالات را تضمین می‌کرد، اما دسترسی به دانش را محدود می‌کرد. جنبش دسترسی آزاد تلاش می‌کند مقالات برای همه رایگان باشد و بسیاری از مجلات هزینه انتشار توسط نویسندگان را جایگزین اشتراک کرده‌اند. این تغییر، فشارهای تازه‌ای ایجاد کرده است؛ مجلات کم‌اعتبار مجبور به تمرکز بر کمیت شده‌اند و مجلات معتبر از شهرت خود برای دریافت هزینه‌های بالا بهره می‌برند.
دانشمندان نیز به این تغییرات پاسخ می‌دهند. برخی با استفاده از هوش مصنوعی روند پژوهش را تسریع می‌کنند، اما گاهی کیفیت مقاله را کاهش می‌دهند. برخی دیگر با انتشار پیش‌چاپ یا مشارکت در جوامع داوری همگانی تلاش می‌کنند دانش را سریع‌تر و بدون کاهش کیفیت به اشتراک بگذارند.
در دهه‌های اخیر، تلاش‌هایی برای جایگزینی معیارهای ساده مانند تعداد مقالات با ارزیابی دقیق‌تر انجام شده، اما هنوز جایگزین‌های عملی و جامع پیدا نشده‌اند. فشار برای انتشار مداوم همچنان وجود دارد و سیستم‌ها و مجلات با این فشار تکاملی هم‌تکاملی می‌شوند. این فرآیند می‌تواند نتایج مثبت عظیم ایجاد کند، مانند پیشرفت در پزشکی، برق، محاسبات و سفرهای فضایی، اما ممکن است آثار منفی نیز به دنبال داشته باشد، از جمله کارخانه‌های کاغذسازی علمی، کلاهبرداری، مقالات بی‌کیفیت و هزینه‌های گزاف انتشار.
تجربه‌های گذشته نشان می‌دهد که این فشارها دانشمندان را وادار می‌کند روش‌های نوآورانه برای موفقیت پیدا کنند. برخی از این نوآوری‌ها، مانند استفاده هدفمند از هوش مصنوعی برای پژوهش یا انتشار سریع، می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد، اما بدون مراقبت، اعتبار علمی را به خطر می‌اندازد.
همچنین، رقابت شدید و فشار بر تعداد مقالات باعث شده دانشمندان و مجلات به صورت هم‌تکاملی رشد کنند؛ هر تغییری در یک بخش، رفتار بخش دیگر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این چرخه، بازیکن اصلی، دانشمند یا مجله نیست، بلکه کل سیستم است که با قوانین و فشارهای محیطی شکل می‌گیرد.
برای بهبود کیفیت علم، لازم است به جای سرزنش افراد، سیستم‌ها و فرآیندهای علمی بازطراحی شوند. اگر معیارها و قوانین بهتر تنظیم شوند، انتخاب طبیعی خود به خود عملکرد علمی بهینه را شکل می‌دهد. این تغییرات نه تنها کیفیت پژوهش را افزایش می‌دهند، بلکه دسترسی به دانش و تأثیر آن بر جامعه را نیز گسترش می‌دهند.
بازیکن را سرزنش نکنید؛ بازی را دوباره طراحی کنید و قوانین بهتر وضع کنید تا علم بتواند هم نتایج مثبت عظیم ایجاد کند و هم از انتخاب‌های نامطلوب جلوگیری شود.
نویسنده و منبع
توماس مورگان، دانشگاه ایالتی آریزونا | The Conversation، ۱۲ سپتامبر ۲۰۲۵
با کلیک روی لینک زیر به کانال تلگرام ما بپیوندید:
انتهای پیام/