شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)- لازم است سه جریان دیپلماسی یعنی رسمی، رسانه یی و فرهنگی نقش هم افزایی داشته باشند. آینده در انتظار سیاست مقتدر، با ثبات ملی و مشارکت جویانه است. ایرانیان مقیم خارج را هم باید در سرنوشت سیاسی کشور دخالت داد تا سفیران مردمی ایران در جهان شوند

موضوع این گفت وگو نقش رسانه های سنتی و جدید در پیشبرد برنامه های دولت ها در سپهر سیاست خارجی است. شاید می توانستم سراغ یک دیپلمات وزارت خارجه بروم و حرف های شیک، آمارهای راضی کننده و وعده های امید بخش تحویل بگیرم، اما تصمیم گرفتم یکی از اساتید ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی را پیدا کنم و او را راضی کنم به گفت وگو. گفت وگویی که در بیشتر قسمت های آن، دکتر حسین افخمی نگاه انتقادی خود را نسبت به وضعیت رسانه ها و استفاده از آنها در دستگاه دیپلماسی مطرح می کند. البته گفت وگو محدود به انتقاد نیست و این استاد دانشگاه که صاحب تالیف و ترجمه چند کتاب مرجع در عرصه دانش ارتباطات است پیشنهادهایی برای موثر و مفیدتر شدن نقش رسانه ها در پیشبرد برنامه های تیم جدید دیپلماسی دولت تدبیر و امید ارائه می دهد، از جمله استفاده از روزنامه نگاران متخصص در وزارت خارجه یا حضور مستمر خبرنگاران رسانه های مستقل در خارج از کشور و دیگر مسائلی که در نهایت منجر به بهبود رابطه رسانه ها و دستگاه دیپلماسی خواهد شد. رابطه یی که برای هر دو طرف مفید است.

از این سوال شروع کنیم که رابطه بین دستگاه دیپلماسی ایران و رسانه ها چگونه است؟

بین آنها رابطه یی اجتناب ناپذیر وجود دارد. کشورها نیز مانند افراد می توانند در معرض بدبینی و اتهام قرار گیرند. بنابراین خوشنامی، شهرت و اعتبار همان طور که برای افراد نوعی سرمایه محسوب می شود برای کشورها نیز سرمایه یی گرانقدر به حساب می آید. در چارچوب نظریه سیستم ها که بخشی از نظریه های روابط بین الملل بر آن مبتنی است یک کشور برای زیستن در یک نظام جهانی به تعامل نیاز دارد و لازمه تعامل درک صحیح و داشتن انگاره یی مناسب در عرصه بین المللی است. به قول سعدی: «کسی را که عادت بود راستی، خطا گر کند در گذارند از او/ وگر نامور شد به نا راستی، دگر راست باور ندارند از او» درباره ربط این دو بیت به موضوع مورد بحث برخی بر این باورند که ایران در مرحله یی از سوی رسانه های کشورهای دیگر به ناراستی متهم شده است. در دفاع از خود نیز بی توجه بوده یا غفلت کرده و اگر تاکنون اقدامی کرده است بیشتر از روش تبلیغات بوده است تا ارتباطات اقناعی و شفاف سازی. درک تصویر واقعی، اصلاح و دفاع از آن از وظایف دیپلماسی رسانه یی است که در توصیه های سعدی هم نهفته است. در میان روزنامه نگاران اروپای غربی و شمال امریکا که مناقشات سیاسی ما عمدتا با آنهاست نوعی تصویر نادرستی از ایران ساخته شده است که بخشی از آن به سال های قبل از انقلاب باز می گردد. شاهد این ادعا کتاب های «قدرت جهانی مطبوعات» از مارتین واکر، «ژئو پولتیک اطلاعات» از آنتونی اسمیت، «روزنامه نگاری دفاعی» از منصور فرهنگ، «اسلام رسانه ها» از ادوارد سعید، «پوشش خبری انقلاب ایران» از ویلانیلام و ده ها کتاب و صدها مقاله علمی دیگر است که روزنامه نگاری غربی را در چگونگی انتشار اخبار ایران سرزنش می کند. در دروس رشته های ارتباطات بین الملل و روزنامه نگاری در دانشگاه های غربی اینها مثال های درسی شده اند و گاه در آنها نویسندگان یکطرفه به قاضی رفته اند.

تصویر آنها از ایران چگونه بود؟

وجود ارتباطات و انگاره های «قالیچه یی» طی دهه های 50-1340 خورشیدی و بی توجهی به افکار عمومی جهانی طی سال های اول انقلاب، سپس جنگ و حتی پس از آن و نیز ضعف دیپلماسی رسانه یی ایران سبب شده است تا تصویر غیر واقعی از ایران ساخته شود. در جهان حداقل چهار دسته کشور وجود دارند: اولی غرب با ایدئولوژی مبتنی بر رقابت آزاد و دموکراسی، دوم رقابت محدود و توزیع عادلانه ثروت، سوم ترکیبی از این دو و نوع چهارم یعنی برخی از کشورهایی که راه متفاوتی را در پیشرفت پیش گرفته اند.

ایران با سیاست نه شرقی، نه غربی و جمهوری اسلامی در تئوری و عمل در دسته آخر قرار می گیرد که راهی نو را آغاز کرده است. همین تمایز آشکار تا حدی سیاست هایی مبهم و ناشناخته یی را هم رقم زده است. توجه کنیم که هر طرحی نو به توضیحات و معرفی رسانه یی نیاز دارد که نباید بی پاسخ بماند. زمان بازسازی انگاره ها فرا رسیده است.

به نظر شما در این میان دولت های آقای خاتمی یا آقای احمدی نژاد که در این بازه زمانی آمدند و هر کدام پیام منحصر به فردی برای دنیا داشتند، موفق به تبیین تصویر جدید نشدند؟

باید اشاره کنم که بین ارتباطات رسانه یی که نوعی از روال عادی ارتباط دولت با رسانه هاست و فعالیت های مربوط به دیپلماسی رسانه یی باید تفاوت قایل شویم. در دیپلماسی رسانه یی تمرکز بر پیشبرد اهداف سیاست خارجی به کمک رسانه ها به عنوان مکمل یا بدیل دیپلماسی است. اما اگر به دو نمونه کلی یعنی «گفت وگوی تمدن ها» در دولت های هفتم و هشتم و «احمدی نژاد به مثابه یک رسانه» در دولت های نهم و دهم نگاه کنیم، می بینیم که هر دو نقاط قوتی داشته اند. اولی در سطح نخبگان جهان موثر بود و دومی در عرصه مردم عادی کشورهای جهان سوم موفقیت هایی را کسب کرد.

از نگاه تاریخی، رسانه ها در ترسیم یا تغییر چهره کشورها چه نقشی داشته اند؟

نمونه های متعددی هست. کشورهایی مانند زیمبابوه، کویت، آفریقای جنوبی و کره شمالی تجربه های سه دهه گذشته اند. زنده ترین مثال تبلیغات شرکت های رسانه یی طرف قرارداد کویت بودند که با ایجاد فضای رسانه یی توانستند افکار عمومی امریکا را به نفع سیاست های بوش اول برای حمله علیه اشغال عراق سوق دهند. همچنین فعالیت های مداوم مبارزان ضد آپارتاید و هواداران کنگره ملی آفریقا بود که دولت های حامی آپارتاید را در دهه 1980 خلع سلاح کرد و جنبش ضد آپارتاید را در آفریقای جنوبی به پیروزی رساند. درباره دو کشور زیمبابوه و کره شمالی نیز در مقاطع مختلف فعالیت های انگاره سازی در رسانه های امریکا برجسته بوده است. همچنین فعالیت های وابستگان مطبوعاتی و نمایندگان دیپلماتیک ایران در دهه 1350 در عرصه مطبوعات اروپا و امریکا همواره در جهت ساختن تصویری مثبت از «ایران در آستانه تمدن بزرگ» موثر بوده است که البته بعد از انقلاب شدیدا مورد نقد روشنفکران غربی قرار گرفت.

نقد از چه نظر؟

نقد از دیدگاه اصول و قواعد حرفه یی روزنامه نگاری بود. در واقع، وقوع انقلاب ایران برای بسیاری از ناظران غربی با استناد به اخبار و گزارش های مطبوعات و تا حدی رادیو و تلویزیون های اروپا و امریکا غیر منتظره بود. بنابراین، سقوط شاه و پیامدهای پس از آن بر خلاف روند گزارش های مثبت روزنامه نگاری این دوره ارزیابی شد. در این دوره برخی از روزنامه نگاران غربی متهم به دریافت رشوه از دربار ایران شدند و برخی دیگر در روش های جمع آوری اطلاعات و اسلوب گزارشگری مورد انتقاد قرار گرفتند. موضوعی که گزارشگری بین المللی را به تفکر واداشت. منتقدان در مواردی دولت ایران آن روز را متهم می کردند که توانسته افکار عمومی کشورهای غربی را فریب دهد. در اینجا فعالیت ایرانیان در جهت خوب جلوه دادن وجهه ایران موفق بود ولی در واقع نادرست بود و از صداقت حرفه یی به دور بود. آنچه در گذشته اتفاق افتاده بود اطلاع رسانی حرفه یی نبود، بلکه نوعی معرفی تبلیغات همراه با اغراق بود. امروز هم می توان گفت که در سفارتخانه های ایران ما به وابسته مطبوعاتی نیاز داریم که با اصول فعالیت های روزنامه نگاری آشنایی داشته باشند.

در واقع شما معتقدید که رسانه ها می توانند به نوعی جاده صاف کن سیاست های دولت باشند؟

شکی نیست که قواعد حاکم بر روزنامه نگاری بین المللی این فرصت را به وجود می آورد که دولت ها و ملت ها بتوانند با یکدیگر ارتباطات موثر داشته باشند. منتها تفاوت است بین اطلاع رسانی، تبلیغات سفید و سیاه، تحریف اطلاعات یا ایجاد انحراف در افکار عمومی. رعایت اصول حرفه یی و پذیرش نقش روزنامه نگاران به عنوان کنشگران اصلی و دیپلماسی رسانه یی قطعا می تواند پیشبرنده و راهگشا باشد. اما سال هاست روزنامه نگاران به معنای واقعی در دیپلماسی ما حضور نداشته اند.

بگذارید جزیی تر سوال کنم، رسانه ها در پیشبرد برنامه های سیاست خارجی دولت جدید ایران چه نقشی دارند؟

ببینید سیاست داخلی و خارجی به یکدیگر وابسته اند و شفاف سازی لازمه کار است، اما کافی نیست. توسعه سیاسی در داخل می تواند زمینه اعتماد سازی را افزایش دهد. پاسخگویی صحیح و تکذیب به موقع مطالب نادرست و اطلاع رسانی دقیق در مواقعی که شایعات رواج پیدا می کنند از فنون مهم دیپلماسی رسانه یی است. فقدان نیروی با تجربه در عرصه روزنامه نگاری یا کارشناسان فرهنگی و روابط عمومی توانمند از ضعف های دیپلماسی کشور است. به طور کلی، رسانه ها در رابطه با سیاست خارجی نقش های اطلاع رسانی، معرفی، اقناع، انگاره سازی و مشاوره ایفا می کنند.

ضمنا رسانه ها می توانند ابزاری موثر برای پیشبرد دیپلماسی فرهنگی کشور باشند مانند توسعه روابط دانشگاهی، توریسم، ورزش، تجارت و نظایر این. لازم است سه جریان دیپلماسی یعنی رسمی، رسانه یی و فرهنگی نقش هم افزایی داشته باشند. آینده در انتظار سیاست مقتدر، با ثبات ملی و مشارکت جویانه است. ایرانیان مقیم خارج را هم باید در سرنوشت سیاسی کشور دخالت داد تا سفیران مردمی ایران در جهان شوند. به بیانی دیگر باید در ارتباط با جهان به سوی درک متقابل مبتنی بر فلسفه ایرانی «بشر دوستی» یعنی اجرایی کردن شعر معروف سعدی «بنی آدم اعضای یکدیگرند، که در آفرینش ز یک گوهرند» حرکت کنیم و صادق باشیم. یعنی بپذیریم که درون و بیرون آینه دار یکدیگرند. در حالی که همچون سعدی نصیحت می کنیم، کمی هم بشنویم که دیگران چه می گویند. باید سعی کنیم تا کارشناسان ارتباطی که توان پرسشگری، گوش دادن و سخنگویی را دارند به کمک دیپلماسی بیاوریم.

حضور فعال وزیر امور خارجه در شبکه های اجتماعی را از منظر بحث ما چطور ارزیابی می کنید؟

به نظر من شبکه های اجتماعی یک ژست دیپلماتیک است. هنوز دیپلماسی رسمی حرف اول را می زند. پس از آن رسانه های سنتی به ویژه مطبوعات و تلویزیون هستند که نقش مهمی را ایفا می کنند. دیپلماسی رسانه یی یک کشور مانند ایران که الگویی غیر لیبرال دارد در مقایسه با رسانه های امریکا و اروپای غربی فاقد برد لازم است و چندان اثربخش نیست.

باید افکار عمومی غرب را با استفاده مناسب از فضای رسانه یی همان کشورها آگاه کرد. در شرایط کنونی فقط نقش سخنگویی را ارتقا یا بهبود داده ایم. در عرصه سیاست، ارتباطات هم هدفمند است و هم قدرت است. در دنیای رسانه های اجتماعی هم این دو اصل حاکم است. در عرصه سیاست بین المللی اصل منافع ملی هم اضافه می شود. به نظر من، برای ما رسانه های اجتماعی هنوز در سطح وسیله یی بالقوه محسوب می شوند وقتی رسانه های اجتماعی در داخل با آن همه محدودیت فعالیت می کنند، نمی توان انتظار داشت در سیاست خارجی معجزه کنند. ضمنا فراموش نکنیم که رسانه ها در یک جامعه بدون وجود نهادهای سیاسی قدرتمند مانند احزاب، به دو ورطه سرگرمی یا صرفا نقد برای نقد روی می آورند. باید بپذیریم که روزنامه نگاران هم به اندازه ورزشکاران، هنرمندان و دیپلمات ها می توانند در عرصه بین المللی نقش آفرین باشند.

در حدود صد روز حیات دولت جدید، مصاحبه ها و مقالاتی از جانب مقامات سیاسی و دیپلماتیک کشور دیدیم که از نظر مخاطبان نسبت به آنچه در هشت سال اخیر جریان داشت، متفاوت بود. به عنوان یک استاد ارتباطات فکر می کنید مقامات ایرانی باید به رسانه های دولتی برای انتقال پیام شان اکتفا کنند یا حضورشان را در رسانه های بین المللی بیشتر کنند؟

دنیای جدید هنوز بی نیاز از حمایت رسانه های برون مرزی نیست. رسانه های برون مرزی یعنی رادیو، تلویزیون و مطبوعات ایرانی که به زبان کشورهای هدف برنامه پخش می کنند یا منتشر می شوند. من تغییرات محسوسی در محتوا یا کانال های ارتباطی داخلی نمی بینم. همان طور که شما اشاره کردید این دسته از رسانه ها تحت کنترل ما قرار دارند، بنابراین، بهتر قابل مدیریت هستند و هزینه کمتری دارند. منتها در برابر افکار عمومی اروپایی و امریکایی و در مقایسه با رسانه های ملی این کشورها یا شبکه های بین المللی ماهواره یی نفوذ و اعتبار کمتری دارند.

اما درباره کیفیت حضور آنان قطعا ارتباطات مستقیم مسوولان اگر جنبه پاسخگویی و شفاف سازی داشته باشد، می تواند موثر باشد. اما مشکل زمانی بروز می کند که ما بخواهیم اطلاعات و اخبار را «مدیریت» کنیم یا از شگردهای «نشت اطلاعات»، «توجیه کردن» و «دستچین کردن» آنها استفاده کنیم. یا نتوانیم بین زبان دیپلماسی، زبان غیردیپلماتیک و زبان جنگ تفاوت قایل شویم. برای مثال تا زمانی که بین دو کشور آتش رد و بدل نمی شود ما باید رسانه ها را از آن روزنامه نگاران بدانیم. خلاصه اینکه، دیپلمات، سیاستمدار، سفیر، دولتمرد، استراتژیست و... بهتر است هرگز میدان روزنامه نگاران را اشغال نفرمایند. یعنی هرکسی در جای خودش.

وضعیت روزنامه نگاران ایرانی برای در دست گرفتن این میدان چگونه است؟

در مجموع در عرصه بین المللی آنچه کم داریم نیروی انسانی ورزیده است که بتواند دیپلماسی رسانه یی را هدایت کند. حتی گاه به نظر می رسد خبرنگاران ایرانی مقیم در دفاتر خبرگزاری و تلویزیون در خارج در کمیت و کیفیت خبر و حتی نحوه گزارشگری انگار هنوز در شرایط ذهنی جنگ ایران و عراق به سر می برند. در حوزه مطبوعات نیز دریغ از وجود حتی یک نفر خبرنگار ایرانی مقیم در کشورهای دیگر که بتواند متفاوت از آنچه خبرنگاران رسمی داخلی یا خبرگزاری های بزرگ گزارش می کنند، اطلاعات بین المللی تهیه و ارسال کند. که باید فکری به حال این قضیه کرد. مضافا اینکه افکار عمومی ایران و حتی برخی از خبرنگاران تهران نشین هم به نوعی در حلقه وابستگی رسانه یی ماهواره های برون مرزی یا تارنماها گرفتارند و خلاصه اینکه صد دریغ از وجود صدای روزنامه نگاران مستقل که بتوانند به منابع خبری در بیرون از مرزها دسترسی داشته باشند و در مطبوعات کشور یا خبرگزاری ها درباره سیاست خارجی کشور بنویسند. مطالب موجود در مطبوعات ما درباره سایر کشورها بیشتر تفسیرهای روزنامه نگاران تهران نشین است که جهان را از اینجا رصد می کنند یا گزارش های دیپلماتیک است که از راه می رسد و باید فکری برای بهبود این اوضاع کرد.

منبع:  روزنامه اعتماد