شبکه اطلاع رسانی روابط‌عمومی یران (شارا)-|| فضای مجازی که حالا به واقعیت زندگی و زمانۀ ما تبدیل شده، برای اهالی رسانه، مثل بیشتر مردمان این روزگار، هم فرصت آورده و هم تهدید. فرصت است، چون کار تحقیق و یافتن پیشینۀ ماجراها و تکمیل گزارش ها، کسب اطلاع از منابع رسمی و مردم عادی، پوشش رویدادهای دوردست و شیوه های نشر محتوا را سهل کرده؛ و تهدید است، چون با ظهور شهروند-روزنامه نگاران و رواج مصرف رسانه های اجتماعی و گسترش فزایندۀ شبکه های کامپیوتری و موبایلی، کسب و کار رسانه های سنتی مختل شده است. این تصویر گل درشت و پیامدهایش، حاصل ادغام فناوری های ارتباطی، مخابراتی و صنایع رسانه ای، نه فقط در ایران ما، بلکه در سراسر دنیاست.

در عین حال، نتایجی که این توسعۀ تکنولوژیک به بار آورده، برای رسانه های نزار و نحیف مملکت ما به مراتب بیش از همتایان شان در شرق و غرب عالم، سنگین و گران آمده؛ و باز، رسانه های استانی و محلی را بیشتر از رسانه های سراسری، دچار آسیب کرده است.

البته این مسئله که چرا اوضاع و احوال رسانه های ما به گونه ای است که نه در بحث اطلاع رسانی و مرجعیت خبری و نه حتی در زمینۀ سرگرمی، جزو انتخاب های نخست ایرانیان نیستند، به سیاستگذاری های کلان باز می گردد. از تبعات این سیاست ها هم یکی این است که بعضی روزنامه های ما که از تعطیلی و محاق رفتن ناخواسته، جان به در برده اند، به روزی نامه، و برخی مجلات سابقا وزین هم به رنگین نامه تبدیل شده است. رادیو و تلویزیون مملکت هم -که جوانان آرمانگرای چهل سال پیش فکر می کردند با تغییر نامش به صدا و سیما، لابد رسانه ای دیگرگونه و پیشرو می شود- شرایطی دارد که حتی اعتراض مدیران قبلی اش را برانگیخته است. با این اوصاف، طبیعی است که عوام و خواص به تلگرام و توییتر و اینستاگرام و اخیرا کلاب هاوس، پناه برده اند.

شبکۀ تارگستر جهانی، مخاطبان و مصرف کنندگان محتوای رسانه ها را به کاربران فعال و تولید/توزیع کنندۀ محتوا تبدیل کرده است. با این حال، در بیشتر نقاط این دهکدۀ جهانی، اگرچه مردم از رسانه های اجتماعی و شبکه های مجازی برای بیان دیدگاه ها و اشتراک گذاری مطالب موردعلاقه استفاده می کنند، رسانه های رسمی شان با حضور خلاقانه در این بسترها می کوشند مخاطب/کاربر مشکل پسند و نقاد کنونی را حفظ کنند.

در این میان، البته رسانۀ مادر یا اصلی (نشریه، رادیو، تلویزیون، وب سایت و...) است که با بهره گیری از کادر حرفه ای و کاربلد، خوراک محتوایی لازم برای هم رسانی در شبکه های مجازی را تولید می کند. اما در کشور ما با پیشینۀ نزدیک به دو سده ای در روزنامه نگاری، به دلیل فشارهای روزافزون مادی، اعمال سیاست های تنبیهی، فیلترینگ و سانسور گاه و بیگاه، سختگیری در صدور مجوز - ایران جزو معدود کشورهاست که راه اندازی رسانه در آن مستلزم اخذ مجوز از نهادهای رسمی است- و خودسانسوری نهادینه در وجود اکثریت غالب شهروندان، بحران بی سر و سامانی اقتصاد رسانه و مصائب دیگری از این دست، درمجموع به قدری فضا برای کنشگری رسانه های مستقل و آزاد تنگ شده که هم مجال چندانی برای حضور مؤثر در این بسترها نیافته اند و هم اعتماد عمومی را از دست داده اند و مردم آن ها را آینۀ شفاف انعکاس واقعیات جامعه و طرح و پیگیری مطالبات شان نمی دانند؛ درنتیجه به رسانه های برون مرزی و به خصوص، فضای مجازی روی آورده اند و نیازها و انتظارات شان از رسانه را در شبکه ها و شبه رسانه های شکل یافته در این بسترها می جویند؛ شبه رسانه هایی که فعالیت در این فضا را به دلایل بسیار، ترجیح داده اند؛ ازجمله خودداری از مواجهه با بوروکراسی پیچیده، سلب مسئولیت از خود در بزنگاه های حقوقی، نیاز اندک به سرمایه گذاری در تجهیزات فنی یا جذب رسانه نگاران حرفه ای، و هزینۀ ناچیز تولید و توزیع محتوا در این پلتفرم ها. شاید این مسئله در استان ها و شهرستان ها بیش از پایتخت و کلانشهرها مشهود باشد و سیل صفحات و کانال هایی که خود را رسانه می نامند و یک شبه پدیدار می شوند و با رشدی قارچ گونه هم تکثیر می یابند، نوعی اپیدمی شده است.

طبیعتا صاحبان چنین شبه رسانه هایی لزومی نمی بینند برای جذب ژورنالیست حرفه ای و آموزش دیده، هزینه کنند؛ چون اغلب از این بستر انتقال پیام برای پیشبرد اهداف سیاسی (با تأثیرگذاری بر افکارعمومی) یا منفعت جویی خاص (با فشار آوردن بر تصمیم سازان) بهره می گیرند. در واقع، رسانه گری حرفه ای برای آن ها اصل نیست، بلکه وسیله ای برای دستیابی به اهداف دیگر است. بنابراین، وجود یکی، دو خبرنگار/ ادمین فعال که بیشتر هم با کپی کاری، اخبار رسانه های دیگر را منتشر می کنند، کارشان را پیش می برد.

با این اوصاف نمی توان انتظار داشت خروجی کار این دوستان، هر چند جوانانی دغدغه مند، خوش فکر و خوش قلم هم میان شان باشند، حتی بن مایه هایی از گزارشگری تحقیقی و روزنامه نگاری توسعه را داشته باشد؛ که به ویژه در استان ها و شهرستان ها موضوعی حیاتی است. حتی معدود مطالب انتقادی در این قبیل شبه رسانه ها هم بیشتر با دیدگاه های شخصی افراد پیوند خورده و حاصل یک تفکر سیستماتیک و فرآیند حرفه ای نیست؛ لذا با تغییر مدیر آن سازمان یا چنین کانال خبری، ناگهان چرخشی ۱۸۰ درجه ای روی می دهد.

البته در این مملکت گل و بلبل، گاهی هم از آن سوی بام می افتیم. چند روز پیش یکی از دوستان رسانه ای که مدیر یکی از همین کانال های محلی است، می گفت تازگی مجوز خبرگزاری گرفته است. یاد مصاحبۀ دو سال پیش یکی از مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد افتادم که گفته بود، تعداد خبرگزاری های رسمی کشور ما بیشتر از کل اتحادیۀ اروپاست؛ و چه بد که تعریف و کارکرد همه چیز در کشور لوث شده و با معیارهای جهانی فرسنگ ها فاصله گرفته. لابد قرار است نبود تکثر رسانه ای، و انحصار رادیو و تلویزیون را با تعدد رسانه های هم خط و همفکر و یکسان به لحاظ منشأ و محتوا، جبران کنیم!

به هر روی، رسانه های استانی که نقشی بی بدیل در توسعۀ پایدار به عهده دارند، از گذشته با تنگناهایی مثل انتقادناپذیری مسئولان محلی، مسائل مالی، کمبود تجهیزات و نیروی انسانی آموزش دیده، اندک بودن مخاطب، دشواری رقابت با رسانه های سراسری و نظایر آن ها روبرو بوده اند و امروز با نفوذ گستردۀ فضای مجازی و کوچ مخاطبان به شبکه ها و رسانه های اجتماعی، با دشواری های باز هم بیشتر نسبت به رقبا مواجه هستند. از سوی دیگر، این رسانه ها غالبا اخبارشان رویدادمحور و شخصیت گراست و نکتۀ مهم از دیدشان این است که چه کسی، چه گفته؛ که برای مخاطب امروزی جذابیتی ندارد. در حالی که در روزنامه نگاری توسعه یا ژورنالیزم تحقیقی و کنکاشی، نکتۀ مهم، واکاوی چرایی و چگونگی رخدادها و فرایندهاست؛ نه انعکاس صرف گفته های این شخص و آن مسئول.

مدیران سازمان ها و کارگزاران روابط‌عمومی هم اگر شناختی نسبی از رسانه داشته باشند، با مقایسۀ رسانه های محلی با ملی و پی بردن به ضعف کارکردشان، در تعامل دوسویۀ برد-برد با آن ها دچار تردید می شوند که خود می تواند زمینۀ شکل گیری چرخه ای معیوب را فراهم آورد و بازندۀ اصلی هم کلیت جامعه خواهد بود.

تنها با اصلاح سیاستگذاری ها، بهبود شرایط کار حرفه ای رسانه و تمرکز نهادهای متولی و تشکل های صنفی بر ارتقای کمی و کیفی رسانه های محلی است که می توان امید داشت چنین معضلاتی تا حدی برطرف شود و دیدگاه های منفی و تقلیل گرایانه در قبال آن ها تغییر یابد./

*کارشناس ارشد علوم ارتباطات

منبع مرجع: شبکه اطلاع‌رسانی روابط‌عمومی ایران (شارا)