روزنامه‌نگار علمی کیست؟

شاید ریشه بسیاری از اصلی‌ترین چالش‌های موجود در هر رشته‌ای از همان جایی نشأت بگیرد که مفاهیم به ظاهر بدیهی در آن قرار دارد. تعریف بدیهیات به نظر کاری عبث و بیهوده می‌آید، اما فراموش کردن همین تعاریف اولیه باعث می‌شود مشکلات فراوانی به وجود آید.

برای این‌که مشکلاتی که به آن اشاره می‌کنم مفهوم‌تر شود به موضوعاتی که احتمالا هر روزنامه‌نگار علمی در ایران ـ و در اغلب نقاط جهان ـ با آن دست و پنجه نرم کرده است، توجه کنید.

ـ شما در مقابل یک دانشمند محترم و جا افتاده و باسابقه قرار گرفته‌اید و مشغول پرسش و پاسخ با او هستید. به سوالی می‌رسید و در جواب شما، آن فرد به جای آن‌که پاسخ دقیقی بدهد، به شما می‌گوید: این سوال خیلی مرتبطی نیست بهتر است از آن بگذرید.

ـ در پایان یک گفت‌وگو و مصاحبه شخص مصاحبه‌کننده​ یا مسوول روابط عمومی آن دانشگاه و موسسه ضمن تشکر از شما محترمانه یا نامحترمانه از شما درخواست می‌کند متن نهایی گفت‌وگوی خود را جهت تایید به دفتر ایشان ارسال کنید.

ـ هنگام تهیه گزارش از یک موضوع مثلا محیط زیستی، فناوری یا امثال آن مسوولانی که با آنها تماس می‌گیرید، به شما می‌گویند به صلاح نیست در این باره فعلا صحبت شود و بهتر است بعدا صحبت کنیم و ما خودمان به شما اطلاع می‌دهیم.

ـ مسوول یک موسسه علمی با شما تماس می‌گیرد و می‌گوید من یک خبر خیلی ناب و دست اول برای شما دارم و لطف کنید همین امروز در صفحه روزنامه جای دهید. متن خبر را هم برایتان ارسال کرده‌ام و لطفا به همان شکل کار شود.

ـ یک مخترع، نوآور و محقق با شما تماس می‌گیرد و ضمن ارسال گواهی‌هایی از ثبت دفتری کارها و طرح‌های خود از شما می‌خواهد گفت‌وگویی با او انجام دهید و با​ این‌که تقریبا به هیچ یک از سوال‌های شما جواب درست نداده، با قسم و آیه از شما می‌خواهد مطلبش را کار کنید.

ـ خبری شگفت‌انگیز را در یکی از سایت‌های خبری، رادیو و تلویزیون یا روزنامه‌های دیگر می‌بینید و بلافاصله وسوسه می‌شوید برای عقب نماندن از قافله و متهم نشدن به خبر خوری از سوی مسوولان رسانه خود آن را منتشر کنید.

ـ ....

اگر تاکنون در هر یک از شرایط بالا قرار گرفته و به سوال‌ها، درخواست‌ها و وسوسه‌های اشاره شده پاسخ مثبت داده‌اید، به طور جدی باید به مرور جایگاه خود به عنوان روزنامه‌نگار علمی بپردازید. همه این درخواست‌ها و وسوسه‌ها از آنجا ناشی می‌شود که بسیاری از مردم جایگاه روزنامه‌نگار علمی را نمی‌شناسند و گاه خود روزنامه‌نگارهای علمی نیز این جایگاه را فراموش می‌کنند.

پس پرسیدن سوال خبرنگار علمی کیست و پاسخ دادن به آن حداقل بخشی از مشکلات ما را رفع می‌کند.

روزنامه‌نگاری علمی شاخه و گرایشی از روزنامه‌نگاری است. روزنامه‌نگار یا ژورنالیست علمی ابتدا یک ژورنالیست است و در این مقام فرقی میان او و یک ژورنالیست عمومی، سیاسی، ورزشی و... وجود ندارد. حوزه‌ای که او پوشش می‌دهد حوزه علوم است که با اندکی تساهل ریاضیات، فناوری، محیط زیست و تحقیقات پزشکی (و نه سلامت به معنی عمومی و تبلیغ رژیم غذایی و مشاوره روانشناسی و آشپزی و...) را دربرمی‌گیرد. درباره این زمینه تخصصی در یادداشت بعدی مفصل‌تر خواهم نوشت، اما در اینجا فقط تاکید می‌کنم که روزنامه‌نگار علمی، روزنامه‌نگار است. از همان شیوه‌ها و روش‌های روزنامه‌نگاری استفاده می‌کند، ابزارهای او با ابزارهای همکارانش یکسان است، در نشریات مکتوب، الکترونیکی، تصویری و صوتی کار می‌کند و بسته به نوع نیاز، محصولات و سرویس‌های مختلفی را به جامعه تحویل می‌دهد. روزنامه نگاری علمی یک کار تمام وقت است و کسی که این کار را انجام می‌دهد یک شغل صاحب احترام به نام روزنامه‌نگاری دارد.

نکته بسیار بسیار مهمی که هم از سوی جامعه علمی و هم از سوی خبرنگاران بارها و بارها فراموش شده و نتیجه‌اش فاجعه‌بار بوده، این است که این جایگاه فراموش می‌شود. گاه یک روزنامه‌نگار علمی، زمانی که مقابل یک دانشمند می‌نشیند، احساس می‌کند در برابر یک پیر و مرشد نشسته است و سوال کردن از او، اصرار بر گرفتن پاسخ و نقد کردن او گناهی کبیره و نشانه بی‌حرمتی است. فراموش نکنید اگر شما یک روزنامه‌نگار علمی باشید (این اگر بسیار مهم است و گاه افرادی بدون آمادگی لازم از این عنوان استفاده می‌کنند) مقابله شما با یک برنده جایزه نوبل علمی، مقابله یک دانش‌آموز و علاقه‌مند با یک استاد و یک ابرقهرمان نیست، بلکه مقابله و ملاقات دو فرد حرفه‌ای از دو دنیای متفاوت است. شما اگر کارتان را درست بلد باشید و یک روزنامه‌نگار حرفه‌ای علمی باشید، در این ملاقات نه تنها خود را در موقعیت پایین‌تر حس نمی‌کنید بلکه اعتماد به نفس برای سوال کردن و پرسیدن را به دست می‌آورید. از سوی دیگر اگر جامعه علمی نیز متوجه شود که خبرنگار علمی مسوول روابط عمومی آنها نیست که هر چیزی را آنها خواستند مطرح کند، می‌فهمد​ نیازش به روزنامه‌نگاری علمی برای تبلیغات نیست. این مساله اینک در بسیاری از نقاط جهان جا افتاده است، اما سوگمندانه هنوز در ایران بسیاری از نهادها و افراد علمی نگاهشان به روزنامه‌نگاران نگاه ابزاری و روابط عمومی است ـ که البته گاه باید بخش عمده تقصیر را به گردن خود روزنامه‌نگارانی انداخت که چهره خود و صنف خود را تخریب می‌کنند. طبیعی است دانشمندی متخصص که مثلا قرار است با او درباره روش‌های جدید درمان ایدز صحبت شود، وقتی​ ابتدای صحبت با این سوال مواجه می‌شود که لطفا دستاورد خود را معرفی کنید، بسادگی درمی‌یابد شخص مقابل او حتی زحمت مطالعه چند خط از آن دستاورد را هم به خود نداده است و در نتیجه کوچک‌ترین اعتمادی به مطلبی که او می‌نویسد نخواهد داشت و می‌خواهد متن را پیش از چاپ بخواند تا اعتبارش از دست نرود.

روزنامه‌نگار علمی قرار نیست دانشمند باشد. این نکته را هیچ وقت فراموش نکنید. ما دانشمند نیستیم و قرار هم نیست دانشمند شویم. آینده ما و موفقیت‌​ و پیشرفت‌های بعدی، ما را به روزنامه‌نگاران علمی موفق‌تری تبدیل می‌کند.