خلاصه مقاله

شارا- به منظور بررسی ابعاد مختلف کارکردهای آموزشی رسانه بر گسترش فرهنگ وقف نخست بصورت فهرست و اجمالی اشاره ای به کارکردها و آثار اجتماعی رسانه ها داشته ایم آنگاه به نقش آموزش دینی از طریق رسانه ها را در سلامت فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار داده و به آثار معنوی و از جمله نظریه رضایتمندی و خرسندی و احساس آرامش روانی ناشی از این آموزه ها و ارزشهای دینی از جمله موضوع وقف پرداختیم در ادامه بعنوان یک حرکت اجتماعی مردم گرا و با نیت قرب الهی و پاسخ به بخشی از نیازهای اساسی جامعه از طریق اشاعه این ارزش والای الهی از طریق وسایل ارتباط جمعی و بحث گردیده است در نهایت ایجاد نوعی آرامش روانی و احساس لذت معنوی توسط خیراندیشان اجتماعی و افراد واقف مورد گفتگو قرار گرفته است.

 کارکردهای رسانه ای

کوشش های زیادی به منظور سیستمتیک کردن کارکردهای اساسی رسانه ها در گذشته به عمل آمده است که با کار «هارولد لاسول» آغاز شده وی عمده ترین کارکردهای ارتباط را بدین شکل خلاصه نمود : نظارت بر محیط، مربوط کردن بخشهای مختلف جامعه به یکدیگر در جهت عکس العمل به محیط و انتقال میراث فرهنگی

این سه کارکرد به ترتیب موضوعات زیر را در بر می گیرند:

1-    عنصر اطلاعات، ارائه مطلب و تفسیر به منظور درک قطعات پراکنده اطلاعات و ارتباط دادن آنها به یکدیگر

2-    شکل دادن به وفاق

3-    بیان ارزش ها و نمادهای فرهنگی که برای تداوم و هویت جامعه اساسی به شمار می روند.

رایت در سال 1960 به کارکرد «سرگرمی» به عنوان چهارمین کارکرد اساسی رسانه ها اشاره نمود. از نظر رایت کارکرد سرگرمی نیاز محیط را به تشویق تمدد اعصاب، تخفیف اضطراب و نظایر آنها را برطرف ساخته و با تطبیق بیشتر افراد با شرایط واقعی زندگی مانع فروپاشی جامعه می شود. [1]

مک کویل نیز در نوشته های خود کارکرد دیگری تحت عنوان « بسیج اجتماعی»به مجموعه کارکردها افزوده است[2].  از نظر وی از رسانه ها انتظار می رود که پیش برنده منافع ملی و پیش تاز بعضی از ارزشهای کلیدی و الگوی اقتصادی در جامعه باشند. در نظام های جهان سومی و بعضی از نظام های بسته در اروپا چنین کارکردی را به رسانه ها واگذار می کنند برای درک بیشتر کارکردها در بخش زیر درباره بعضی از کارکردهای عمده رسانه ها در جامعه توضیح بیشتری داده می شود :

کارکرد نظارت

رسانه ها در انجام این وظیفه غالباً ما را از خطرات پیش بینی شده مانند شرایط فوق العاده خطرناک جوی و یا وضع تهدیدکننده نظامی آگاه می سازند. کارکرد نظارت، همچنین شامل اطلاعات و یا خبرهایی می شود که از دیدگاه رسانه ها، همه آنها برای جامعه اساسی شمرده می شود مانند گزارش های مربوط به اوضاع بازار و بورس سهام، وضع ترافیک، وضع هوا و مواردی مشابه آن، کارکرد نظارت ممکن است سبب بعضی سوءکارکردها شود مثلاً ایجاد وحشت و اضطراب عمومی که ممکن است به واسطه تاکید بیش از اندازه و مبالغه آمیز درباره خطرات یک واقعه یا حادثه باشد. یا موضوعی که برای جامعه بیش از حد تهدیدکننده و خطرناک تعبیر و تصویر شود[3].

کارکرد ارتباط دهنده

یکی دیگر از کارکردهای اجتماعی رسانه ها کارکرد ارتباط دادن است رسانه ها به انتخاب مسائل و به تعبیر اطلاعات می پردازند که از محیط جامعه دریافت می کنند. رسانه های همگانی معمولاً به نقد و ارزیابی و حتی انتقاد می پردازند و گاهی نیز پیشنهادات آنان جنبه آمرانه دارد مانند اینکه شخص چگونه باید در برابر حوادث از خود عکس العمل نشان دهد. این کارکرد از یک طرف از طریق افشاکردن انحرافات سبب تقویت هنجارهای اجتماعی و وفاق می شود و از طرف دیگر با انتخاب افراد و بزرگ جلوه دادن آنها به منزلت اجتماعی و در عین حال بعنوان یک عامل کنترل کننده بر اعمال دولت عمل می کند.

کارکرد منتقل کننده فرهنگ

یکی دیگر از کارکردهای رسانه ها ، انتقال اطلاعات، ارزش ها و هنجارها از یک نسل به نسل دیگر است. بدین وسیله رسانه ها به یگانگی و انسجام اجتماعی و گسترش آن کمک می کنند و اساس تجربیات مشترک را توسعه می دهند رسانه ها همچنین به یکپارچه کردن افراد یا جامعه کمک می رسانند و جامعه پذیری آنها پس از آموزش رسمی و سالهای قبل از آن نقش مهمی بازی می کنند.[4]

کارکرد سرگرمی

شاید بیشترین بخش از محتوای رسانه ها را سرگرمی تشکیل می دهد در انواع رسانه های مشاهده می شود. برنامه های سرگرمی رسانه ها خوراک لازم را برای مسائل روزانه فراهم می کنند و اوقات فراغت را پر می کنند. رسانه ها روزانه میلیون ها انسان را در معرض فرهنگ هنر و موسیقی        قرار می دهند. بسیاری از اینکه رسانه ها ذائقه ها، سلیقه ها و تمایلات عمومی را ارضا می کنند راضی بنظر می رسند متقابلاً بسیاری نیز این بحث را مطرح می کنند که رسانه سبب دور شدن مردم از واقعیت می شوند، هنرهای اصیل وظریف را فاسد می کنند. سلایق عمومی و کیفیت آنرا پایین می آورند و از رشد و شکوفایی هنرها می کاهند[5].

رسانه ها و ایدئولوژی

لاسول معتقد است که یکی از جدی ترین تهدیدها برای برقراری یک ارتباط کارآمد در جامعه به ارزش هایی چون قدرت، ثروت و احترام مربوط می شود یکی از موثرترین موارد اعمال قدرت که می تواند در انعکاس واقعیت اخلال کند. زمانی صورت می گیرد که محتوای ارتباط متناسب با ایدئولوژی صاحب قدرت یا متناسب با ایدئولوژی مخالف دستکاری می شود. با توجه به عامل ثروت، اخلال در انعکاس واقعیت زمانی واقع می شود که برای تاثیرگذاری بر بازار فروش اقداماتی به عمل آید به عبارت دیگر واقعیت می تواند تحت تاثیر منافع اقتصادی قرار گرفته و مخدوش گردد و با توجه به کارآمد نبودن ارتباط در رابطه با عامل احترام (که به طبقه اجتماعی مربوط می شود) واقعیت ها زمانی مخدوش می شوند که شخصی که وابسته به طبقه یا گروه اجتماعی بالاتر است تنها با چنین اعضایی به نشست و برخاست و تبادل نظر بپردازند و درصدد ایجاد ارتباط با اعضای سایر طبقات و گروهها برنیاید و کوششی نیز در جهت اصلاح این گرایش خویش به عمل نیاورد.

کارکرد رسانه ها برای افراد

نتیجه تحقیقات نشان گر آنستکه کارکرد رسانه ها برای افراد در زمینه لذایذ، ارضا و انواع استفاده ها از رسانه ها است که براساس آنها می توان الگوهای منظم رفتاری را در استفاده از رسانه ها تشخیص داد و چنین رفتارهایی را پیش بینی کرد. آنچه که در زیر مطرح می شود نوعی گونه شناسی در این زمینه است که توسط دنیس مک کوئیل و همکاران او پیشنهاد شده است[6].

1-   اطلاعات :

-         جستجو درباره وقایع مورد نظر و اطلاع پیدا کردن از محیط اطراف جامعه و جهان

-         رایزنی خواستن درباره مسائل علمی یا نظریات یا تصمیمات

-         ارضاء کنجکاوی و منافع کلی

-         یادگیری، خودآموزی

-         به دست آوردن احساسی از امنیت از طریق دانش و اطلاعات

2-   هویت شخصی :

-         تقویت ارزشهای شخصی

-         پیداکردن الگوهای رفتاری

-         احساس یگانگی با افراد ارزشمند ( در رسانه ها)

-         خودیابی و درون بینی

3-   یکپارچگی و تعامل اجتماعی :

-         توجه کردن به شرایط دیگران : همدردی اجتماعی

-         با دیگران احساس یگانگی کردن و احساس تعلق پیداکردن

-         بدست آوردن بهانه ای برای گفتگو و تعامل اجتماعی

-         دست یابی به مصاحبت و جانشین کردن آن به جای زندگی واقعی

-         کمک کردن در انجام نقش مالی اجتماعی

-         کمک کردن به افراد در ایجاد ارتباط با خانواده، دوستان و جامعه

4-   تفریح و سرگرمی[7] :

-         فرار از مشکلات و منحرف شدن از انها

-         بدست آوردن آرامش

-         کسب لذت فرهنگی و زیباشناسی

-         کشتن وقت

-         تخلیه کردن احساسات

-         تحریکات جنسی

نظریه استفاده و خشنودی

این نظریه علت اصلی استفاده مردم از یک رسانه را با دلایل کارکردی از قبیل داشتن نیاز توضیح می دهد و معتقد است که مردم غالباً شیوه رفتاری خود را نسبت به رسانه ها با توجه به استفاده ای که رسانه ها برای آنها در بردارند بیان می کنند چنین استفاده هایی را می توان در موراد آموزشی، یادگیری، تنش، هویت شخصی، ارتباطات اجتماعی، فرار از واقعیت و سرگرمی و پرکردن اوقات فراغت و ... مشاهده کرد. هر چند عکس العمل ها با توجه به انواع محتوای رسانه ها به مقدار قابل توجهی در بین مخاطبان متفاوت است. رویکرد بهره وری و خرسندی از جمله رویکردهایی است که برای مطالعه جذابیت رسانه های الکترونیکی جدید و حتی برای مطالعه کاربردی تلفن به کار برده شده است. دلبستگی نسبی مخاطبان به رسانه های متعدد هم، به تفاوت های موجود بین خواسته ها و خرسندی های مورد انتظار آنها مرتبط دانسته شده است.[8]

نقش آموزش های دینی در سلامت فردی و اجتماعی

وجود دین برای تکامل مادی و معنوی انسان ضروری است و فرد و اجتماع هر دو به اجرای مقررات و احکام دین که به منظور هدایت بندگان به سوی سعادت حقیقی تشریح گردیده است نیازمند هستند. دین در اصلاح فرد و جامعه تاثیر عمیق دارد و موجب توسعه دید و فکر انسانها است. عقل رشد می کند و منجر به ظهور صفات زیبای اخلاقی و امتیازات انسانی می شود.

اسلام علاوه بر اینکه منشاء خدمات بسیار ارزنده ای در زمینه های گوناگون زندگی بشر شده است رهنمودهای لازم برای رسیدن به آرامش روح و روان را نیز ارائه کرده است. انسان فطرتاً موجودی است خداجو برنامه ها و دستورهای دینی نیز جملگی براساس نیازهای فطری، سلامت جسم، بهداشت فردی و اجتماعی و رشد و تعالی شخصیت انسان استوار است. در طول چند دهه سلامتی براساس ابعاد خاص سلامت جسمی، سلامت روانی و سلامت اجتماعی تحلیل شده است تعالیم اسلام همه پیروان خود را موظف به نگهبانی دقیق از جسم و بدن و تعالی روح و پیوستن انسان به نورانیت رهنمون شده است.[9]

دین:

مجموعه تعالیم و دستورهایی است از جانب خداوند که نگرش و بینش انسان را برای تنظیم وظایف و روابط او با نظام هستی اعم از طبیعت، خود ، خانواده و دیگران را شکل می دهد و او را در ایفای آنچه در زندگی دنیوی و اخروی بایسته و شایسته است یاری می رساند. لذا دین ناظر به همه شئون زندگی انسان است (محمدیان : 1384) بعبارت دیگر دین مجموعه حقایق و ارزش هایی است که از طریق وحی یا الهام یا هر طریق قطعی دیگر به ارمغان می آید و هدایت و سعادت انسان را تامین می کند.

سلامت :

سلامت با همه جوانب آن از جمله حقوق اولیه انسانی و شاخص های عدالت در جامعه می باشد حق سلامت به معنی برخورداری از یک زندگی سالم و مولد با کیفیت ، توام با طول عمر قابل قبول و عاری از بیماری و ناتوانی است هدف اولیه نظام سلامت در هر کشور نیز تامین حفظ و ارتقاء سلامت و کیفیت زندگی آحاد جامعه است برای تحقق این امر فراهم سازی امکانات و تسهیلات مناسب جهت تامین سلامت جسمی ، روانی ، اجتماعی در کلیه مراحل زندگی از جمله حقوق طبیعی و نیازهای اولیه انسان به شمار می رود که در مکتب روح بخش اسلام مورد تاکید قرار گرفته است (احمدی و همکاران 1386)

سلامت جسمی :

اهمیت سلامت از آن جهت است که برای یک زندگی شاد و با کیفیت باید سالم بود. سلامت جسم برای فراهم آوردن انواع کمالات روحی و فکری موثر بوده و عقل سالم در جسم سالم است دین و معنویات با سلامت جسمی بهتر و طول عمر بیشتر در ارتباط است. اعتقادات دینی بر عملکرد سیستم ایمنی بدن موثر است تاثیر دینداری بر سلامت را می توان در رفتارهای سالم و بهداشتی افراد دیندار مشاهده نمود عموماً افرادی که دل مشغولی دینی دارند سالم تر از کسانی اند که چنین نیستند به نظر می رسد در افرادی که التزام دینی بیشتری دارند مرگ و میر نیز کمتر است. افراد مذهبی سبک های زندگی سالم تری دارند و همچنین نیاز کمتری به خدمات سلامتی جسمی دارند. امام علی (ع) فرمود : پرهیزکاری سر شفای جسم شما است (خطبه 198)

سلامت روانی :

آفرینش انسان به گونه ای است که جز با ایمان و یاد خدا آرامش نمی یابد. ایمان خداوند تنها راه رهایی انسان از اندوه و اضطراب است خداوند می فرماید «هم اوست که آرامش را در دلهای مومنان جای داد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزاید »[10](مسجد جامعی 1384)

آدم با ایمان روحی مطمئن تر و اعصابی آرام تر و قلبی سالم تر دارد. سازمان جهانی بهداشت در زمینه نقش مذهب بر سلامت روان بطور رسمی اعلام کرد «باید از توانمندی ها و پتانسیل باورهای دینی و اعتقادی افراد در ارتقای سلامت روانی آنان بهره گرفت » (بیان زاده 1379)

جیمز معتقد است که «مؤثرترین داروی شفابخش نگرانی همانا ایمان و اعتقاد مذهبی است، ایمان یکی از قوایی است که بشر به مدد آن زندگی می کند و فقدان کامل آن در حکم سقوط بشر است » (انجمن اولیاء و مربیان 1379) تندرستی یکی از نعمتهای بزرگ در زندگی انسان است و نمی توان منکر آن شد که سلامتی روانی در زمره بالاترین نعمتها است بنابراین تنها در پرتو یاد خدا است که انسان به آرامش می رسد و مانع افتادن انسان به دام بیماری های روحی و روانی و عامل کاهش نابهنجاری ها و ارتکاب جرایم است.[11]

سلامت اجتماعی :

دین در واقع مهمترین عامل تاثیرگذار محسوب می گردد. دین بهترین و عالی ترین روشی است که می تواند اجتماع بشر را منظم ساخته و بیش از هر روش دیگر مردم را به رعایت قوانین اجتماعی وادار نماید. نیاز به دین در متن زندگی بشر قرار دارد و دارای نقش حیاتی در ابعاد فردی و اجتماعی جامعه انسانی است. ایجاد امنیت در جوامع همه در گرو دین است . دین قوی ترین عامل در جهت حفظ اجتماع صالح بشری است. یک جامعه مذهبی می تواند نیرو و قدرتی مهم در پیشگیری از موقعیت های را داشته باشد و منبع مؤثری در سازگاری مردم شناخته شود. انسان موجودی اجتماعی است اصولی برای زندگی بهتر ابداع کرده و بر اجتماع عرصه می دارد و با عمل به آنها در جهت سلامت جسمی و روانی خود حرکت می کند.

مشارکت دینی :

مشارکت دینی زیر عنوان کلی تر بعد از اجتماعی دینداری قرار دارد مشارکت دینی به عنان نشانه ای از دین داری به عهده گرفتن نقش و قبول مسئولیت در فعالیتهای دینی و سهیم شدن در هزینه های آن است و بر خلاف تکالیف شرعی جمعی داوطلبانه می باشد. زندگی ما در جمع معنی پیدا می کند و در اجتماع به تکامل می رسد ما ناگزیریم با دیگران در زندگی اجتماعی خود مشارکت داشته باشیم. خانواده، اولین و مهم ترین و پربرکت ترین نهاد اجتماعی در تاریخ فرهنگ و تمدن انسانی است کانونی که در آن ارزشهای اخلاقی، باورهای دینی و معیارهای اجتماعی از نسلی به نسل دیگر جهت گیری اصلی آموزه های دینی بر نیازها و تمایلات آدمی متمرکز است. برای سوق دادن تعلیم و تربیت در جهت رفع نیازها و سازوکارهایی لازم است که از مهم ترین آنها وجود برنامه درسی معنوی در نظام آموزش است. تعالیم دینی در برگیرنده همه ابعاد وجود انسان و تنظیم کننده روابط فردی و اجتماعی او در تمام زمینه ها می باشد. آموزه های راستین دین برای ساختن انسان والا و با کرامت برنامه ویژه و روش مخصوصی دارد. به جهت ضرورت پیشگیری و مهار انسان از افتادن به غرقاب انحراف و کجی ها و به منظور رشد و ترقی او و رسانیدنش به کمال معنوی و آسمانی مورد توجه بوده است و همچنین تقویت ایمان و باورهای دینی به مثابه یک ملاک برای کارآمدی و ارزیابی راهبردی آموزشی و در موضوعات درسی و برنامه ریزی آموزشی بایستی مورد توجه قرار گیرد[12]. وقف هم یکی از این اموزه های ارزشمند دینی است.

وقف و آثار فردی و اجتماعی آن بعنوان یک آموزه دینی

در این بخش از مقاله نخست به تعریف وقف و انواع و بعضی شرایط آن به لحاظ فقهی و حقوقی می پردازیم آنگاه به بررسی آثار فردی آن در پاسخگویی به نیاز معنوی و احساس آرامش درونی آن در واقف خواهیم پرداخت و در ادامه به آثار اجتماعی وقف بعنوان عاملی برای توزیع ثروت و برقراری عدالت اجتماعی در جامعه اشاره خواهیم کرد، و از آنجاییکه رضامندی و پاسخ به نیاز مخاطب یکی از نظریه های مهم ارتباطی در جهت مقبولیت اجتماعی و اثرگذاری بیشتر رسانه است به بحث و تجزیه و تحلیل آثار و تبعات پیام های رسانه ای در توسعه وقف بعنوان یک پدیده ارزشمند اجتماعی به بحث و تجزیه و تحلیل خواهیم پرداخت.

تعریف وقف :

از ماده 55 لغایت ماده 91 قانون مدنی به بحث در مورد وقف و آثار حقوقی و شرایط آن بحث گردیده است لازم به ذکر است که قانون مدنی براساس فقه شیعه تنظیم و تقویم گردیده و به تصویب رسیده است ذیلاً تا آنجا که به موضوع بحث ما مرتبط است به بعضی از مواد قانون مدنی در خصوص وقف اشاره ای اجمالی می نمائیم.

ماده 55 قانون مدنی وقف را این چنین تعریف می کند :

«وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل گردد» بدین معنی که اصل مال موقوفه قابل نقل و انتقال نیست مگر در شرایط خاص اما منفعت و درآمد آن فی سبیل اله یعنی در راه خدا صرف کارهای نیک و اجتماعی می شود.

ماده 66 : وقف بر مقاصد غیر مشروع باطل است بنابراین وقف بایستی در جهت فعالیتهای اجتماعی و عام المنفعه و حلال مصرف شود در غیر اینصورت وقف باطل است.

ماده 73 : وقف بر اولاد و اقوام و خدمه و واردین و امثال آن صحیح است. در ماده فوق الذکر به وقف خاص اشاره شده است.

ماده 74 : در وقف بر مصالح عامه اگر خود واقف نیز مصداق موقوف علیهم واقع شود می تواند منتفع شود.

در این ماده به وقف عام اشاره دارد و اگر خود واقف هم مصداق مورد وقف باشد بلامانع است که خود او نیز از آن منتفع شود.

اما همانطور که اشاره شد وقف از جمله عقود و آموزه های اسلامی است که سبب می شود به لحاظ آثار فردی وقف کننده از احساس ارضای معنوی و احساس امنیت و آرامش درونی برخوردار باشد و با اطاعت از پروردگار در خدمت به بندگان خدا لذت عبودیت را بخوبی بچشد و بمصداق " علی به ذکر اله تطمئن القلوب " از احساس امنیت و آرامش درونی و روانی برخوردار باشد و از خود باقیات و صالحات بجای بگذارد تا علاوه بر احساس آرامش روانی در دنیا در آخرت هم از الطاف و بخشش حضرت باریتعالی برخوردار باشد.

اما آثار و تبعات اجتماعی وقف در آنستکه بخشی از نیازمندیهای اجتماعی از طریق منافع وقف پاسخ داده می شود و از طریق ساختن مدرسه – بیمارستان، مسجد و سایر خدمات اجتماعی که از نظر واقف حائز اهمیت است واقف نقشی ارزنده در رشد و اعتلای آموزشی، سلامتی جسم و روان و تعالی جامع و پرداختن دیگر افراد به معنویت و توسعه آن در جامعه داشته باشد و از سوی دیگر از تکاثر و تمرکز ثروت در دست افراد جلوگیری می نماید و با توجه به اهداف وقف که اغلب در جهت تامین منافع جامعه است سبب ایجاد عدالت اجتماعی و پر شدن فاصله طبقاتی در جامعه می گردد و از بین رفتن یا کاهش فاصله طبقاتی فرد سبب تألیف قلوب و انسجام اجتماعی بین آحاد جامعه می گردد بنابراین خیر و برکات متعدد و متنوع اجتماعی حاصل وقف این آموزه ارزشمند دینی است.

اما از آنجا که رسانه های ارتباطی برای تحت تاثیر قرار دادن و جذب مخاطبان از طریق تقویت آموزه های مذهبی و معنوی و نظزیه های رضامندی دنبال ایجاد رضامندی در مخاطبین خود هستند از طریق پیام های جاذب با تاکید بر نیازهای معنوی و فطری انسان ها و کشش مخاطبان برای دریافت پیام های متناسب بر نیازشان که خود زمینه لازم جهت تاثیرپذیری دارند رسانه ها می توانند در فرهنگ سازی جهت گسترش وقف نقش تعیین کنننده ی در این زمینه داشته باشند. همانطوریکه در ضمن بحث از آموزه های مذهبی نیز اشاره شد نگارنده پیشنهاد می کند علاوه بر آنکه از رسانه ها جدید و سنتی  مانند منبر در فرهنگ سازی و توسعه وقف استفاده شود. در کتابهای درسی دوره ابتدایی و متوسطه که ضمن آن بخش قابل ملاحظه ای از اجتماعی شدن و جامعه پذیری جوانان و نوجوانان طی فراشد های آموزشی و تربیتی شکل می گیرد مطالبی در زمینه ارزش والای وقف بعنوان یک آموزه گرانسنگ دینی مطرح و بطور مستقیم و غیر مستقیم آموزش داده شود.

منابع و مأخذ

فارسی

1-    ورنر سورین – جیمز تانکارد- نظریه های ارتباطات ترجمه دکتر علیرضا دهقان انتشارات دانشگاه تهران 1381 چاپ اول

2-    مهرداد دکتر هرمز – مقدمه ای بر نظریات و مفاهیم ارتباط جمعی مؤسسه فرهنگی – پژوهشی فاران 1379

3-    فرقانی دکتر محمد مهدی – درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران – مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها 1382

4-    نادر پور محمد رضا – احساس امنیت مردم و اعتماد به تلویزیون – رساله دکتری علوم ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامخ طباطبائی تیرماه 1390

5-    محمد حسن میرزا محمدی و دیگران بررسی نقش آموزش های دینی در سلامت فردی و اجتماعی، فرهنگ در دانشگاه اسلامی سال پانزدهم شماره 2 تابستان 1390

6-    جهانگیر منصور – قانون مدنی جلد اول – دوم و سوم در بیان اموال و مالکیت مبحث دوم – وقف انتشارات دیدار چاپ پانزدهم 1382

7-    احمدی، بتول و سایر – سیمای سلامت زنان تهران – انتشارات روابط عمومی شورای فرهنگی اجتماعی زنان 1386

8-    مسجد جامعی، علیرضا –« ایمان و معرفت فطریات، انسانیت» تهران انتشارت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 1384

9-   بیان زاده اکبر – ضرورت نگاه به ارزش های دینی در مشاوره و روان درمانی ، ماهنامه روانشناسی دین شماره اول 1379

10- انجمن اولیا و مربیان – نماز در سیمای خانواده تهران انتشارات سازمان انجمن اولیا و مربیان 1379

منابع انگلیسی

1)WRIGHT .CR COMMUNICATION OF IDEAS NEW YORK HARPER 1948

2)MCQUAIL.D MASS CIMMUNICATION THEORY 1993 ,P.16

3)N.Y. ORENTICE HALL 1961