شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)، حمید ضیایی پرور گفت: امروزه با آمدن موبایل و شبکه های اجتماعی، افراد با تلویزیون و ماهواره سرگرم نمی شوند بلکه ساعت ها در این شبکه ها وقت خود را صرف می کنند و لذت می برند.

نشست تخصصی رسانه های اجتماعی و اطلاع رسانی شبکه ای با حضور مجید رضاییان مدرس روزنامه نگاری، احسان پوری، معاون دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها و حمید ضیایی پرور، رییس مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان میراث فرهنگی در سومین روز از بیست و یکمین نمایشگاه بین المللی مطبوعات با همکاری دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها برگزار شد.

رضاییان در ابتدای این نشست گفت: بر اساس آن چیزی که نظریه کاستلز است باید بدانیم اطلاع رسانی شبکه ای چقدر حرفه ای است و معایب و مزایای آن چیست. به همین دلیل من موضوع سخنرانی خود را «نسبت بازخوانی اطلاع رسانی شبکه ای با ژونالیسم حرفه ای» از منظر اجتماعی و شبکه ای یعنی ارتباطات سنتی اجتماعی و ارتباطات اجتماعی در فضای در وب یک و دو بررسی کردم و چالش های آن را بیان می کنم.

او گفت: من معتقدم همه ما روزنامه نگاران هرگاه می خواهیم موضوعی را عمقی بررسی کنیم باید از مفهوم آن شروع کنیم. این درست نیست که روزنامه نگاران با مفاهیم آشنا نباشند و این نقدی است که باید به پژوهشگران و ژونالیست های حرفه ای وارد کنند. اولین بحث، بازخوانی نسبت اطلاع رسانی شبکه ای و ژورنالیسم حرفه ای است. در این بحث ضعف مفهوم ارتباطات شبکه ای در مرحله پیش از وب یا به عبارتی در مرحله سنتی مطرح می شود. در این خصوص تحقیقی از پروفسور هال پیدا کرده ام  که در سال ۲۰۱۱ منتشر شده است. در این تحقیق پنج ضعف مفهوم ارتباطات شبکه ای در مرحله پیش از وب را بحث می کند.

وب دو انفجار مغزها است

او ادامه داد: یکی از این ضعف ها، فقدان دسترسی است. ما در ارتباطات سنتی شبکه ای و سنتی پیش از وب یکی از ضعف های که در محافل آکادمیک، ارتباطی و ژورتالیستی بررسی می کنیم این است که پیش از وب، فقدان دسترسی وجود داشت و مفهوم شبکه ای به طور کامل شکل نگرفته بود. ضعف دیگر، کارکرد محدود مفهوم گروه شدگی است. به این معنا که مفهوم گروه شدگی که در فضای پیش از وب اتفاق می افتد، محدود است. بازاریابی های شبکه ای پیش از وب وجود نداشت اما گروه شدگی وجود داشت.

رضاییان از دیگر ضعف های مفهوم ارتباطات شبکه ای در مرحله پیش از وب را فقدان مفهوم به هم پیوستگی اسناد دانست و گفت: من اسم این مفهوم را اطلاعات ترکیبی می گذارم. به این صورت که یک سند در فضای وب دو ترکیبی از اسناد است. از دیگر ضعف ها، کارکرد محدود مفهوم نفوذ است. از این رو، سیاست یعنی قدرت، قدرت یعنی نفوذ. ما باید بدانیم نفوذ در علوم ارتباطات و علوم سیاسی مورد بررسی قرار می گیرد. مفهوم نفوذ میان افکار عمومی و در علوم سیاسی به معنای قدرت است. مفهوم نفوذ پیش از وب دو محدودتر بوده است. همچنین  فقدان سرعت در میان ارتباطات میان فردی و میان گروهی از دیگر این ضعف ها است.

او به شرایط مفهوم اطلاع رسانی شبکه ای در وب اشاره کرد و گفت: وقتی می گوییم مفهوم اطلاع رسانی شبکه ای یعنی در وب دو دوسویه بودن، تبدیل به چندسویه می شود. اما در وب یک ارتباطات دوسویه است. همچنین، در وب دو و در ارتباطات شبکه ای مفهوم دسترسی تقریبا به اوج خود رسیده است. لذا مفهوم گروه شدگی در نفس آن چیزی که  به عنوان ارتباط شبکه ای می بینیم به طور کامل وجود دارد. شبکه ای بودن و گروه شدگی مفهومی قرین هم هستند اما لزوما یکی نیستند. در گروه شدگی شما تشخص، منزلت، انگیزه دارید و برای گروه خود اسم تعریف می کنید. بنابراین گروه شدگی در فضای شبکه ای است. در اطلاع رسانی شبکه ای فقدان اطلاعات ترکیبی را داریم. اطلاع رسانی شبکه ای مفهوم نفوذ را اجتماعی و آن را گسترده کرد.

او ادامه داد: نقاط عطف وب یک و دو را باید به دست آوریم تا بدانیم در چه عصری واقع شده ایم.  آیا باید بپذبریم شبکه های اجتماعی یک رسانه هستند یا خیر. ما برای وب یک، انفجار اطلاعات را داریم. برای وب دو من عنوان انفجار مغزها را پیشنهاد داده ام. در وب یک، نقطه عطف بلاگرها هستند که وب یک را متفاوت کردند، به این معنا که مفهوم دوسویگی در وب یک تغییر کرد. وقتی بلاگرها حضور پیدا کردند نمی توانید و نمی توانستیم خیلی کامنت را محدود کنیم، پس ارتباط دوسویه در وب یک با وجود بلاگرها متحول شد.

رضاییان ادامه داد: انتقال شبکه های اجتماعی از روی سیستم ها به تلفن های همراه نقطه عطف وب دو است. بنابراین برای وب دو، عنوان «سایه چت بر سر کامنت وارد شد» مطرح می شود. در وب یک، اگر کامنت می گذاشتید و انتظار ارتباط دو سویه داشتید در وب دو، چت می کنیم. نکته بعدی تفاوت یافتن با یافته شدن، سرچ کردن با افزوده شدن است.

او به چگونگی شکل گیری گونه های ارتباطات شبکه ای اشاره کرد و گفت:کاستلز بر مبنای نظریه ای که دارد معتقد است ارتباطات شبکه ای در سه زمینه مطرح می شود که هم قدرت شبکه ای شده است هم در سطح اجتماعی مردم می تواند قدرت پیدا کند. تحقیق دیگری نشان می دهد که یک گونه شناسی شبکه ای ترکیب یافته از آن چیزی است که به نام فناوری می شناسیم. بنابراین این تحقیق اعتقاد بر این است که ارتباطات پیش از آنکه خود شکل بگیرد تکنولوژی ارتباطات  را شکل می دهد.

رضاییان ادامه داد: اما یک سوال از نظریه کاستلز باید از خود بپرسیم و آن اینکه شبکه های اجتماعی رسانه هستند یا رسانه های اجتماعی یا وسیله های ارتباطی هستند. که باید در مورد آن نقد کرد. من با این نظریه موافق نیستم که شبکه های اجتماعی، رسانه هستند، چون رسانه در تولید محتوا مشارکت می کند. وسیله ارتباطی آیا می تواند همه چیز باشد؟ آیا اطلاعاتی که در این شبکه ها هستند صحت دارند؟ آیا عینیتی که در مطبوعات وجود دارد در این وسیله های ارتباطی وجود دارد؟

در شبکه های اجتماعی، مخاطب به منبع تبدیل می شود

این مدرس روزنامه نگاری مزایا و معایب اطلاع رسانی شبکه ای را بیان کرد و گفت: در این شبکه ها مخاطب به منبع تبدیل می شود. ما ژورنالیست ها معتقدیم منبع مهم است اما مخاطب در حال تبدیل شدن به منبع است. نظریه دنیس مک کوئیل در اینجا توسعه پیدا کرده است. همچنین، مخاطب به مولد، رأی دهنده، نظر دهنده و بازتاب دهنده تبدیل شده است. همچنین، مخاطب گروهی به متغیرهای جریان ساز تبدیل شده است. پدیده های پاشایی و دیگر پدیده ها ثابت کرد که شبکه های اجتماعی می تواند به یک متغیر جریان ساز تبدیل شوند و این امر یک واقعیت است  اما  اینکه این واقعیت خوب است یا بد و اینکه چگونه باید با آن برخورد کرد در اینجا جای بحث  آن نیست.

او به چالش های اطلاع رسانی شبکه ای اشاره کرد و گفت: اولین عیب که به عنوان بزرگترین عیب محسوب می شود و حرف ما را در خصوص اینکه شبکه های اجتماعی رسانه نیستد ثابت می کند، چالش صحت و سقم اطلاعات است. در شبکه های اجتماعی اطلاعات صحت و سقم ندارد. چالش دوم، اصل بی طرفی است که در اطلاع رسانی شبکه ای قطعا مخدوش است. چالش سوم، چالش روایت های غیرحرفه ای است. روایت یک عنصر ساختاری است و در ژورنالیسم حرفه ای قانون و قواعد دارد. روایت غیرحرفه ای با نظرات شهروندانی آمیخته است که ژورنالیست نیستند و  ممکن است روایت را از واقعیت آن دور کرده باشند. چالش چهارم، ضعف تک منبعی است. ضعف تک منبعی اساسا برای ساختار یک روایت و بیان یک واقعیت یکی از ضعف های جدی است.

وبلاگ یک رسانه است

در ادامه این نشست، ضیایی پرور گفت: اساسا آن چیزی که ما به عنوان رسانه های اجتماعی می شناسیم، چیست؟ چه ویژگی هایی دارد و از کجا و چگونه به وجود آمده اند؟ وضعیت نفوذ آنها در میان قشرهای مختلف مردم به خصوص در میان ژورنالیست ها و رسانه ها چگونه است و تأثیر رسانه های اجتماعی بر اطلاع رسانی شبکه ای چیست و کارکرد شبکه های اجتماعی در فرآیند اطلاع رسانی در کار ژورنالیستی چیست؟ من در این نشست سعی می کنم به این سوالا ها پاسخ دهم.

او به دوره ظهور اینترنت اشاره کرد و گفت: در ۴۶ سالی که اینترنت به وجود آمده سه دوره تاریخی را برای حیات آن می توان تصور کرد. دوره اول از ۱۹۶۹ تا۱۹۹۰ است که به دوره نهفتگی اینترنت مشهور است. در این دوره اینترنت هنوز ظهور و بروز پیدا نکرده است و کامپیوترها رشد زیادی نکرده بودند. اینترنت به لحاظ فنی و دسترسی در اختیار نظامیان آمریکایی و کشورهای چند ملیتی بود. اما سال ۱۹۹۰ به بعد را می توان به دو دوره اول وب و دوم وب تقسیم کرد. سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ عصر اول وب تلقی می شود. در سال ۲۰۰۴ به بعد بود که فهمیدیم ماهیت وب تغییر کرده است. در این دوره عده ای محتوا را تولید می کردند و در اختیار انبوهی از مخاطبان و مردم می گذاشتند.

او ادامه داد: در سال ۲۰۰۰ با آمدن وبلاگ ها تحولی در ماهیت وب ایجاد شد که مهمترین ویژگی این دوره تعاملی، مشارکتی و چند فرستنده بودن محتوای وب و رسانه های مبتنی بر وب دو بود. عده ای تقسیم بندی دیگری از این دوره ها دارند. ما شاهد بروز پدیده شبکه های اجتماعی و رسانه های ارتباطی هستیم که گاهی این دو مفهوم را به جای هم به کار می بریم و گروهی معتقدند که شبکه ها اصلا رسانه نیستند. از زمانی که وبلاگ ها به وجود آمده اند بین متخصصان ارتباطات دیدگاه های مختلفی وجود داشت که آیا این وبلاگ ها رسانه هستند یا خیر. من از گروه خوش بین ها بوده ام و معقتدم وبلاگ یک رسانه است و در این زمینه چالش های زیادی داشتیم که آیا وبلاگ کارکرد رسانه ای دارد یا خیر.

ضیایی پرور گفت: ویژگی و کارکرد رسانه ها، اطلاع رسانی، نقد و سرگرمی است که هر سه اینها در رسانه های اجتماعی وجود دارد. شاید در رسانه ها، رادیو، تلویزیون و مطبوعات به طور جدی نقد وجود نداشته باشد اما در این شبکه ها به طور جدی نقد وجود دارد.  امروز با آمدن موبایل ها افراد با تلویزیون و ماهواره سرگرم نمی شوند بلکه ساعت ها در این شبکه ها وقت خود را صرف می کنند و لذت می برند. تفریح و لذت نشاط در دل این رسانه ها جای دارد.

شبکه های اجتماعی مانند کندوی عسل هستند

او عنوان کرد: علت اصلی گرایش به این شبکه ها قابلیت سرگرمی آنها است و علت اصلی اینکه در تلگرام مخاطبان از صفر به بیست میلیون نفر به بالا می رسد همین جذابیت و سرگرمی است. ما در تعاریف کلاسیک، رسانه های صنعتی مانند خبرگزاری ها و مطبوعات را داریم که به صورت حرفه ای تولید می شوند. در کنار این رسانه ها ما مدلی از رسانه هایی داریم که به آنها رسانه های اجتماعی می گوییم که مبنای تولید و محتوای آنها را تک تک مردم بر عهده دارند. بنابراین به این دلیل رسانه هستند که قابلیت های یک رسانه را دارند و به این دلیل رسانه اجتماعی هستند که محتوای آن را شهروندان تولید می کنند.

رییس مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان میراث فرهنگی به تفاوت بین شبکه اجتماعی و رسانه اجتماعی اشاره کرد و گفت: شبکه های اجتماعی ارتباط بین افراد را فراهم می کنند و در یک محیط بسته سیر می کنند.  از این جهت مانند کندوی عسل است. در کندوی زنبور عسل یک زنبور قرمز نمی تواند وارد شود چون محیط آن بسته است و همه همدیگر را می شناسند. اما در این شبکه ها بخش هایی هستند که تبدیل به رسانه شده اند مانند کانال های تلگرام، یوتیوب و …که بدون دعوت و اجازه می توانید وارد آنها شوید. بنابراین از منظر من فیس بوک یک شبکه اجتماعی است و تبدیل به رسانه اجتماعی نشده است.

او ادامه داد: در چند سال اخیر عده ای شبکه های اجتماعی مبتنی بر موبایل را اپلیکیشن یا پیام رسان می دانند اما وقتی وارد موبایل می شویم متوجه می شویم که ده ها اپلیکشین وجود دارد که ما فقط یکی از آنها را شبکه های اجتماعی می دانیم. در شبکه های اجتماعی مبتنی بر موبایل، اپلیکیشن، اینترنت پرسرعت، گوشی هوشمند سه ابزار مورد نیاز است. مصادیق این شبکه ها بسیار زیاد است اما دو نمونه آن که بیشترین کاربرد را دارد اینستاگرام و تلگرام است. اینستاگرام به عنوان بزرگترین شبکه مبتنی بر عکس نام برده می شود که بالای ۱۰۰ میلیون کاربر دارد. تلگرام ابتدا به صورت شبکه اما در روزهای اخیر به صورت کانال هایی ایجاد شده است که باعث شد از حالت شبکه ای خارج و به رسانه تبدیل شود. که این امر برای آن دردسر ایجاد کرد و بحث های  فیلترینگ را پیش کشید. اما من معتقدم مشکل اصلی در ایران در خصوص تلگرام بیشتر مباحث سیاسی و اجتماعی است و مسائل اخلاقی مطرح نیست.

کارکرد سرگرمی در رسانه ما فراموش شده است

ضیایی پرور به علت های جذابیت شبکه های اجتماعی اشاره کرد و گفت: این شبکه ها برای کاربردهای تلفن همراه جایگزین شدند.  از این جهت که هزینه کاربرد تلفن همراه در ایران بسیار زیاد است. بنابراین بسیاری از اپراتورها در مورد این موضوع بسیار نگران هستند. امکان به اشتراک گذاری اطلاعات، امکان مکان یابی، قدرت سرگرمی به خصوص در کشورهایی که کارکرد و سرگرمی در رسانه ها فراموش شده است، از دیگر جذابیت های این شبکه ها است. چرا برنامه خندوانه برنامه ای پربیننده در رسانه ما شناخته شده است؟ به این علت که کارکرد سرگرمی در رسانه ما فراموش شده است. مردم ما نیاز به شادی دارند. همچنین این شبکه ها  محیط چند رسانه ای هستند که دسترسی به سایت ها، منابع و… را فراهم می کنند. سادگی دسترسی و مقرون به صرفه بودن  از دیگر جذابیت های این شبکه ها است.

او به کارکردهای اطلاع رسانی شبکه ها اشاره کرد و گفت: این شبکه ها به عنوان رسانه های جایگزین در برابر رسانه های جریان اصلی هستند. در  شرایطی که جریان های اصلی رسانه ها نتوانستند اطلاع رسانی کنند یا ملاحظاتی برای اطلاع رسانی داشتند رسانه های اجتماعی تبدیل به رسانه های جایگزین  می شوند. همچنین این رسانه ها سرمنشاء سوژه های ژورنالیست ها شدند. این شبکه ها باعث ارتباط مستقیم با مخاطب می شوند  به طوری که به طور مستقیم از طریق کانال می توانیم با مخاطبان ارتباط برقرار کنیم. از این رو،  سایت ها، روزنامه ها و خبرگزاری ها برای خود رسانه های اجتماعی دارند چون برای ارتباط با مخاطبان ناگزیر به استفاده از آنها هستند.

رییس مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان میراث فرهنگی ادامه داد: در این شبکه ها ما با سرعت اطلاع رسانی به علت مبتنی بودن بر موبایل رو به رو هستیم. در دولت کنونی به علت افزایش سرعت اینترنت دسترسی مردم به اطلاعات زیاد شده و افراد و گروه  ها برای اطلاع یابی از این شبکه ها استفاده می کنند. همچنین در این شبکه ها  فقدان دروازه بانی خبر وجود دارد. در محیط بسته ای مانند ایران، رسانه های اجتماعی با حذف فیلترهایی به ابزارهای مستقیم اطلاع رسانی تبدیل شده اند که ما آنها را فرصت می دانیم. اما تهدید آن اینجاست که افراد ناآشنا و کاربران صفر کیلومتر وارد این فضاها شده اند و شاهد کاربرانی هستیم که دست آنها به صفحه کلید کامپیوتر نخورده است. این افراد سواد رسانه ای و سواد دیجیتالی لازم برای بارگذاری اطلاعات ندارند. این شبکه ها باعث بمباران اطلاعاتی شده اند. به طوری که به قدری حجم اطلاعات زیاد شده است که فرصت پالایش و مطالعه آنها را پیدا نمی کنیم.

او  گفت: در این شبکه ها همه ما احساس فرستنده بودن داریم. بنابراین در این محیط هر کس می تواند اطلاعات را ارسال و دریافت کند که این امر می تواند خوب و بد باشد. همچنین این شبکه ها رسانه مردمی  هستند به خصوص در  کشوری که برای انتشار هر رسانه ای نیاز به مجوز است.

استفاده درست از شبکه های اجتماعی نیاز به فرهنگ سازی دارد

در ادامه این نشست، پوری گفت: تکنولوژی های ارتباطی وابسته به چهار مؤلفه نیروی انسانی، زیرساخت، موانع حقوقی و فرهنگ سازی هستند. به نظر می رسد در نیروی انسانی و زیرساخت مشکلی نداشته باشیم بلکه مشکل اصلی در فرهنگ سازی است. در کشورهای پیشرفته قبل از اینکه تکنولوژی مورد استفاده قرار گیرد، بررسی حقوقی آن انجام می شود، اما در کشور ما برعکس است.

معاون دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها گفت: همه ما زمان زیادی از وقت خود را در شبکه های اجتماعی می گذرانیم و از این شبکه ها بیشتر از مطبوعات و حتی تلویزیون و ماهواره استفاده می کنیم.  اما با این حال هنوز نمی دانیم که آیا  استفاده از این شبکه ها قانونی است یا خیر؟

او در پایان گفت: اطلاع رسانی شبکه ها، فضای رسانه ای کشور ما را چه در فعالیت های مدنی و اجتماعی، چه در فعالیت های ژورنالیستی تحت تأثیر قرار داده است. لزوم برگزاری نشست هایی مانند نشست امروز این است که اطلاع رسانی شبکه ای و تأثیر آن را بر مردم و اجتماع مورد بررسی قرار دهیم.

منبع: شفقنا