نظریه روابط‌عمومی‌دکتر نطقی

(مروری بر زندگی‏نامه علمی دکتر حمید نطقی بنیانگذار و پدر روابط‌عمومی‌‌‌ ایران)

مهدی باقریان
رئیس انجمن متخصصان روابط‌عمومی‌

 

مقدمه
دکتر حمید نطقی در ۱۱ شهریور سال ۱۲۹۹ هجری شمسی در تبریز متولد شد. وی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در این شهر با خانواده خویش به شهر آستارا مهاجرت کرد و در مدرسه حکیم نظامی ‌این شهر به ادامه تحصیل پرداخت و در همین مقطع از تحصیل با نیما ‌یوشیج شاعر نوپرداز و بلندپایه ایران نیز آشنا شد.

وی سپس به تهران آمد و در دانشکده حقوق دانشگاه تهران به تحصیل مشغول شد و در سال ۱۳۲۱ با درجه لیسانس از این دانشکده فارغ‌التحصیل و بی‌درنگ ادامه تحصیل در رشته حقوق قضایی، تا مقطع دکترا در دانشگاه استانبول را آغاز کرد. وی به سبب علاقمندی به ادبیات و شعر در این دانشگاه با نشریه‌های ادبی شروع به همکاری نمود و از این طریق راه خود را به‌سوی وسایل ارتباطی و جهان ارتباطات آغاز کرد.

دکتر نطقی پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۲۷، ابتدا به کنسرسیوم نفت و سپس به شرکت نفت ایران و انگلیس پیوست و به‌عنوان مشاور هیات‌مدیره کنسرسیوم و در شاخه ارتباط با مطبوعات اداره اطلاعات و انتشارات شرکت نفت مشغول به‌کار شد.
وی در سال ۱۳۳۰ به مدیریت روابط‌عمومی‌‌‌ شرکت نفت منصوب شد و از آن زمان به بعد فعالیت‌های جدی خود را در زمینه روابط‌عمومی‌ آغاز کرد.

پس از تاسیس موسسه عالی روزنامه‌‏نگاری و روابط‌عمومی‌‌‌ در سال ۱۳۴۶ از دکتر نطقی برای مدیریت گروه روابط‌عمومی‌‌‌ و تدریس دروس تخصصی این رشته دعوت به‌عمل آمد، در نتیجه وی از شرکت ملی نفت ایران جدا و کار خود را به‌طور تمام وقت در این موسسه آغاز کرد و در سال ۱۳۵۰ کتاب "مدیریت و روابط‌عمومی‌‌‌" را تالیف نمود.

دکتر نطقی تا سال ۱۳۵۷، همزمان با پیروزی انقلاب، خود به‌عنوان رییس گروه آموزشی روابط‌عمومی‌‌‌ همچنان باقی ماند.

وی پس از پیروزی انقلاب، با توجه به حذف رشته روابط‌عمومی‌‌‌ از نظام آموزشی کشور همچنان به فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و مشاوره‌ای خود با مدیران واحدهای روابط‌عمومی‌‌‌ کشور و دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی (دانشکده علوم ارتباطات) ادامه داد که در پی تلاش‌های ایشان و دکتر کاظم معتمدنژاد و همکاری و هماهنگی مسئولان آموزش عالی، رشته علوم ارتباطات اجتماعی در سال ۱۳۶۸ مجددا در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی راه‌اندازی شد.

دکتر حمید نطقی به عنوان بنیان‌گذار و پدر روابط‌عمومی‌ نوین ایران در ۲۵ تیرماه سال ۱۳۷۸، بدرود حیات گفت.

عناصر نظریه روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی
عناصر نظریه روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی را می‏‌توان در عوامل زیر خلاصه کرد:
۱- علم و هنر: تکنیک و دانش روابط‌عمومی‌‌‌ لازم و ضروری است و از این‌رو یک روابط‌عمومی‌‌‌ باید سیستماتیک، علمی‌ و از روی دانش و تخصص باشد.

اما در عین حال هنر است. برخی کسانی که علم روابط‌عمومی را ندانسته‏‌اند، توانسته‌‏اند با هنرمندی و ذوق، خطاهای‌شان را در این باره بپوشانند. اصولاً فردی که در روابط‌عمومی‌‌‌ کار می‌کند، باید استعداد داشته و ارتباط‏‌گر ورزیده‏‌ای باشد و با همگان به‌خوبی بجوشد.

۲- عشق: کار روابط‌عمومی‌‌‌؛ کار اداری معمولی و کار آدم‌‏های معمولی نیست. آدم باید عشق و علاقه‌‏ای خاص داشته باشد تا بتواند در این زمینه کار کند.

۳- فلسفه مدیریت نو و روابط‌عمومی‌‌‌: روابط‌عمومی‌‌‌ به‌طورکلی به سه عنصر اصلی خود قابل تجزیه است: هنر، فن (تکنیک) و فلسفه. روابط‌عمومی‌‌‌ به‌صورت هنر مطلق را باید در زیر عنوان "دوران پیش از تاریخ روابط‌عمومی‌‌‌" بررسی کرد. در پایان این دوران طولانی (از ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد تا اندکی پس از جنگ جهانی نخست) اوضاع و شرایط، چنان دگرگون شده بود که جز به دستیاری تکنیک‏‌های خاصی، دشواری‏‌هایی که پدید می‏‌آمد قابل حل نبود. از این‌رو فجر دوران دوم یعنی "دوران تکنیک‏‌ها" یا "روابط‌عمومی‌‌‌ فنی" طلوع کرد.

پس از جنگ دوم جهانی و با انقلاب سایبرنتیک، همه ضوابط پیشین ناکافی گردید و در شرایط پیچیده جدید، بر اساس فلسفه مدیریت جدید، روابط‌عمومی‌‌‌ به‌معنی مدرن کلمه مطرح شد. پس به‌طور خلاصه، روابط‌عمومی‌‌‌ امروز، روابط‌عمومی‌‌‌ است که خود را از کار مشاطگی و اسارت "زیبا کردن تصویر زشت‌‏ها" رهانده، متکی به هزاران سال تاریخ و تجارب تکنیکی قرن بیستم و فلسفه مدیریت نو دوران ماست.

۴- منافع عمومی: در روابط‌عمومی‌‌‌ باید طرف مردم را گرفت. اگر پایه‏‌ روابط‌عمومی احساس وفاداری، مردم‌داری و قدردانی باشد، موفق خواهد شد.

– «روابط‏‌عمومی باید در ارتباط با مردم، مدافع سازمان و در ارتباط با مدیران، نقش مدعی‌‏عموم را به‌خود بگیرد. انگیزه اعمال انسانی، اغلب احساسات است نه منطق؛ بنابراین کارشناس روابط‌عمومی باید پیامدها و واکنش‌ها را درنظر بگیرد و بکوشد تا تفسیرهای مختلف را پیش‌بینی کند».

- هدف فعالیت‌های روابط‌عمومی در یک سازمان باید چنان باشد که کارکنان منافع خود را با سازمان یکی بدانند. به‌عبارت دیگر، معتقد بشوند که ضرر مؤسسه، ضرر آن‌ها و نفع مؤسسه، منفعت آنهاست».

۵- اثرگذاری: اثرگذاری برنامه‌ها و فعالیت‌های روابط‌عمومی‌ با تزریق نوآوری و خلاقیت شروع می‌شود و تا محصول نهایی آن که تولید رضایت و اعتبار و اعتماد است، امتداد می‌یاید.

به این معنا که روابط‌‏عمومی‏‌ها از یک طرف، باید همیشه به‌دنبال راه‌‏های تازه برای اثرگذاری باشند و از اشتباه‌های خود و دیگران درس بگیرند و از طرف دیگر، با کوشش خردمندانه در مردم اعتقادی به‌وجود آورند که همواره به اقدام‌ و فعالیت‌های مؤسسه و مدیران آن خوشبین بوده و اعتماد نمایند.

۶- راست‌گویی: راست‌گویی هیچ‏‌گاه ضرر نمی‏‌رساند. وظیفه روابط‌عمومی‌‌‌ این نیست که تمام ارقام را قشنگ نشان دهد. دکتر نطقی دروغ‏‌گویی و تحریف داده‌‏ها و اطلاعات را کار روابط‌‏عمومی‏‌های "جهنمی" می‌‏دانست.

۷- تبلیغات: نکته مهم این است که نباید کار روابط‌عمومی‌‌‌ را با تبلیغات بازرگانی درهم آمیخت. روابط‌عمومی‌‌‌، اندازه‌‏های حقیقی مسایل و موضوعات را به مردم نشان می‏‌دهد در حالی که هنر تبلیغات بازرگانی، مبالغه است.

روابط‌عمومی‌‌‌ باید حسن‌نیت خود را به مردم نشان دهد و اگر به این هدف نایل آید، کارش از هزار تبلیغ مؤثرتر است. من همیشه در نوشته‏‌هایم گفته‌‏ام خوشا به‌حال آن تبلیغات که روابط‌عمومی‌‌‌ آن را حمایت کند. بدا به‌حال آن روابط‌عمومی‌‌‌ که تبلیغات آن را اداره کند.

۸- نیاز روابط‌عمومی‌‌‌ به روابط‌عمومی‌‌‌: با این‌که روابط‌عمومی‌‌‌ باید بیشتر از بخش‌‏های دیگر به مدیریت نزدیک باشد اما خدماتش پوشیده می‏‌ماند و معمولاً هرجا بخواهند قناعت و صرفه‏‌جویی کنند، از روابط‌عمومی‌‌‌ شروع می‌‏کنند. شاید به‌همین خاطر روابط‌عمومی‌‌‌، خودش به یک روابط‌عمومی‌‌‌ نیاز داشته باشد.

الگوی روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی
در الگوی روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی، شناخت عقلانی و منافع عمومی‌ مقدم بر شناخت غیرعلمی‌(کاذب) و نفع فردی است. دکتر نطقی در تدوین این الگو در نوشته‏‌ها و آثار خود، عناصر و اصولی را عرضه می‌‏دارد که از هر نظر جامع به‌نظر می‌‏رسد.

الگوی روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی دارای چهار مشخصه اساسی زیر است:
۱ – مبتنی بر یک دستگاه فکری مستقل است.
۲- متکی بر فرهنگ خودی و آثار نیاکان است.
۳- مبتنی بر «شناخت علمی» است.
۴- متضمن منافع عمومی‌ است.

ارکان الگوی روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی

الگوی روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی بر ارکان دوگانه زیر استوار است:
۱- تحقیق و آگاه‌سازی
هیچ شخص حقیقی یا حقوقی نسبت به محیط خود نمی‏‌تواند بی‌‏اعتنا بماند. رشته‌‏‎های گوناگون ارتباطات همه موجودات را چنان به‌هم پیوند داده است که با ترقی و دگرگونی تکنیک‌‏های ارتباطی، بازتاب حادثه‌‏ای در یک گوشه، در اندک زمانی در همه‌جا فرو می‏‌پیچد و همه‌چیز را کم‌وبیش تحت تأثیر قرار می‏‌دهد. بنابراین بی‌‏شک می‌‏توان گفت که بیش از پیش در تصمیم‌‏گیری مدیران، به نسبت اهمیت سازمانی که مسئولیت اداره آن‏ را به‌عهده گرفته‌‏اند، جمع‌‏آوری اطلاعات و نتیجه‌‏گیری صحیح از آن‏ها ضروری و ناگزیر شده است.

قبل از هر تغییر و بلکه در ضمن اجرای آن و خلاصه در هر مرحله‌‏ای، اجرای تحقیق و پژوهش واجب است. وجود دستگاهی که استادانه به چنین تحقیقی اقدام و به‌طور صحیح نتیجه‌‏گیری کند و با تکیه بر این اطلاعات، مدیران را از نتایج تصمیم‏‌های‌شان آگاه کرده و در صورت لزوم "عامه" علاقمندان را نسبت به کم‌وکیف و دلایل تصمیم‌‏های مدیران آگاه سازد، برای مدیریت نعمتی بزرگ تلقی می‌شود. چنین دستگاهی "روابط‌عمومی‌‌‌" نام دارد.

۲- شفافیت
از دوره‌‏ای که دکتر نطقی تمایل برخی اشخاص را به پنهان‌کاری احساس کرد و دید که فساد، اغلب زیر این پرده آشیانه می‌‏گیرد و تاریکی شب بهترین یار و یاور راهزنان است، به فضایل آنچه بعدها "شفافیت" نام گرفت بسیار اندیشید. هرچند که در عمل کجروی‏‌های زیادی بر آن عارض بود، اما در افزارهای نامی‌ مدیریت، "روابط‌عمومی‌‌‌" را کلید حل این مشکلات شناخت.

روش‌‏شناسی روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی
روش‌‏شناسی روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی مبتنی بر "شناخت علمی" است. شناخت علمی، شناختی است که متکی به واقعیت بوده و منطبق بر معیارهای علمی‌ است. همچنین در این الگو نوعی دیگر شناخت مبتنی بر "ایمان و باورهای سرزمینی" و "فرهنگ بومی" وجود دارد که از اجزای لاینفک روش‏‌شناسی نظریه روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی به‌شمار می‏‌رود و در آن بر آزاداندیشی علمی‌ تأکید می‌شود.

روش‌‏شناسی روابط‌عمومی‌‌‌ از نظر دکتر نطقی مبتنی بر عوامل زیر است:
۱- تکیه‌‏گاه فکری فیلسوفانه: دکتر نطقی در زمینه‌‏های تاریخ، ارتباطات و روابط‌عمومی‌‌‌، علوم سیاسی، ادبیات و شعر (به‌ویژه شعر آذری) دارای اطلاعات جامع و ذوق و قریحه خاص بود و در همه آنها خط‏مشی فکری خاصی را دنبال می‏‌کرد. او سعی می‌‏‎کرد به‌مدد توانایی قریحه و دانش وسیع خود، پایگاهی بسازد که در طی راه آرمان‌‏‎یابی تغییر مسیر ندهد.

۲- مطالعه و تحقیق: همان‏‌طور که بیان شد دکتر نطقی برای تدوین اصول علمی‌ روابط‌عمومی‌‌‌ با اشتیاق خاصی که ویژه خود او بود، به مطالعه کتاب‏‌های روابط‌عمومی‌‌‌ پرداخت و سرانجام موفق شد اولین کتاب روابط‌عمومی‌‌‌ ایران را به نگارش درآورد که امروز یکی از ذخایر گران‏قدر ادبیات روابط‌عمومی‌‌‌ ایران محسوب می‌شود.

۳- اخلاق حرفه‌‏ای: اخلاق حرفه‌ای دکتر نطقی در دو زمینه نمود عینی داشت؛ یکی در کلاس درس و برخورد با شاگردانش و دیگری در صحنه عمل سازمانی و اجتماعی که بسیار حائز اهمیت است. به عبارت دیگر، توام کردن "اخلاق نظری" (قواعد و مقررات) و توصیه آن به اطرافیان که در حقیقت، شامل در نظر گرفتن حقوق مخاطبان و دانشجویان می‌شود به‌همراه "تعهد" که در قالب پایبندی و رعایت قواعد و مقررات مذکور (اخلاق عملی) شکل می‌‏گیرد، از مشخصه‌‏های بارز الگوی روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی است. او با اخلاق سوداگرانه میانه خوبی نداشت و قواعد کلی رفتار او متمایل به منافع عمومی ‌بود.

دکتر مهدی محسنیان‌راد اظهار می‌‏دارد که «دکتر نطقی، مردی بسیار شاد و مؤدب بود و همیشه لبخند بر لب داشت. وی از غرب‌‏زدگان تقلید نمی‌‏کرد. از سوی دیگر رسوم سنگین دانشگاه‌‏های آن زمان را نیز برنمی‌‏تافت».

شادروان کاظم متولی ضمن تعریف خاطره‌ای از ایشان در کلاس "مدیریت و روابط‌عمومی" چنین می‌نویسد: «دکتر نطقی قامت متوسط داشت و ریش به‌اصطلاح پروفسوری، صورت گشاده و چهره متبسم او را به‌خوبی زینت داده بود. او صبور، آرام و متین بود و با لهجه‌ای شیرین سخن می‌گفت و هر از گاه هم از لطیفه‌گویی و طنزپردازی دریغ نمی‌کرد».

دکتر نطقی، «نماد مهرورزی، مردم‌داری و ارتباط دوستانه با دانشجویان نیز شمرده می‏‌شد. هرگز اثری از خشم، بر چهره او ندیدم و هرگز به گوش خود نشنیدم که او با صدایی بلند با دانشجویان سخن بگوید. همیشه بحث‏‌های داغ و فراگیر با دکتر نطقی در راهروهای دانشکده جریان داشت.» (مینو بدیعی)

به‌هرحال دکتر نطقی، از یک‌طرف به برانگیختن مشارکت آزادانه و از روی میل افراد توجه داشت و از طرف دیگر، با جدیت مدافع حقوق دانشجویان و مخاطبان و افراد جامعه بود. او در عرصه زندگی حرفه‌ای، اجتماعی و سازمانی بسیار اخلاقی بود. در صدد بود تعهد اخلاقی را از سیطره سود، ترس و جهل برهاند و نجات دهد.

دکتر نطقی در تلاش بود اصولی بنا نهد که در آن از قیود بی‌‏هنجاری، خودسانسوری و نفع فردی، خودخواهی، پارتی‌بازی، ترجیح کار نزدیکان و آشنایان به سایر مردم و زیرپا گذاشتن حقوق دیگران خبری نباشد. تمامی ‌این شواهد و اشاره‌‏ها بیانگر تعهد اخلاقی دکتر نطقی است.

۴- تدوین اصول علمی ‌روابط‌عمومی‌‌‌ متکی بر فرهنگ بومی: دکتر نطقی در تدوین اصول علمی‌ روابط‌عمومی‌‌‌ به آثار نیاکان و نامداران این مرز و بوم توجه خاصی مبذول داشت. او در یکی از خاطرات خود در این باره چنین می‏‌‌نویسد: «... با این اندیشه در هفت- هشت سازمان خارجی بزرگ که به مطالعه و مداقه آن دست یافتیم، عزم جزم کردم و در جستجوی راه‌حلی برای تدریس و تعمیم روابط‌عمومی‌‌‌ سالم و پاسخگوی نیازهای جامعه و متکی به فرهنگ خودی از پای ننشستم.»

۵- آموزش: دکتر نطقی معتقد بود با توجه به شرایط اجتماعی و سازمانی و فرهنگی، برنامه آموزش روابط‌عمومی‌‌‌ نمی‌‏تواند ثابت باشد، بلکه باید در حال تغییر و دگرگونی باشد. به‌باور او، اگر آموزش روابط‌عمومی‌‌‌ منطبق بر نیازهای جدید نباشد و دربست برگرفته از الگوهای غربی باشد، طبیعی است که جواب نمی‌‏دهد.

یکی از فعالیت‌‏های قابل توجه دکتر نطقی در زمینه روابط‌عمومی‌‌‌، ارزیابی کامل انطباق برنامه‏‌های آموزشی روابط‌عمومی‌‌‌ با نیاز روز و شرایط جامعه است که در کتاب "مدیریت و روابط‌عمومی‌‌‌" وی تبلور یافته است.

بنابراین دکتر نطقی «روابط‌عمومی‌‌‌ را با نگرش علمی، روان‏شناختی و جامعه‌‏شناسانه به عموم مردم شناساند؛ به‌طوری که به تربیت نیروهای جوان، خوش‌‏فکر و مردم‌‏دوست، برای آموزش روابط‌عمومی‌‌‌ همت گماشت».

۶- بازدیدها، ملاقات‏‌ها و گفت‌وگوهای مستقیم با پیشگامان روابط‌عمومی‌‌‌ جهان: دکتر نطقی برای پایه‌‏گذاری روابط‌عمومی‌‌‌ در ایران، بازدیدهای مختلفی از مؤسسه‌ها و سازمان‏‌های بزرگ آمریکا به‌عمل آورد و از نزدیک با عملکرد روابط‏‌عمومی‌‏های این سازمان‏‌ها آشنا شد. برای دکتر نطقی، سفر به آمریکا و پژوهش در چند دانشگاه معتبر آن کشور و صحبت با استادان مشهور از جمله ادوارد برنایز پدر ثانی روابط‌عمومی‌ در خانه‌‏اش در جوار دانشگاه‌ هاروارد و همسر او "خواهر زیگموند فروید معروف"، فرصتی سودمند و پرخاطره بود.

ویژگی‌‏های الگوی روابط‌عمومی‌‌‌ دکتر نطقی
۱- مدیریت
در بحث مدیریت روابط‌عمومی‌‌‌، اولین پرسش اساسی‌‏ که به ذهن هر متخصص روابط‌عمومی‌‌‌ خطور می‌کند این است که چرا نخستین کتاب روابط‌عمومی‌‌‌ پیرامون دانش «مدیریت» به‌نگارش درآمده است؟ آیا دکتر نطقی آگاهانه دست به تالیف و نگارش این کتاب زد؟ یا از روی تصادف و اتفاق بوده است؟ البته پاسخ این سؤال روشن است. با این‌حال باید اعتراف کرد دکتر نطقی با آگاهی از این مسئله که روابط‌عمومی‌‌‌ "عمل مدیریت" است عزم را جزم کرد تا کتابی تالیف کند که از هر نظر جامع و کامل باشد.

وی در این کتاب، پس از بررسی سیر تاریخی تکامل فنون مدیریت، پیدایش تفکر روابط‌عمومی‌‌‌ را از دوران مدیریت مورد مطالعه قرار داد. دکتر نطقی مسئله ارتباط مدیریت با روابط‌عمومی‌‌‌ را در زمینه بسیار گسترده‌‏ای مطرح می‌‏‎کند که امروزه در راس همه چالش‌‏های روابط‌عمومی‌‌‌ ایران قرار دارد و آن تعیین چگونگی روش اداره روابط‌عمومی‌‌‌ و سازمان به موازات اصل مهم "پاسداری از منافع عمومی" و "راست‌گویی" است. او نشان داد روابط‌عمومی‌‌‌ علم مدیریت و آموزنده تعقل و پاسدار شخصیت و شرف انسان در مقابل کجروی‌ها و اجحاف‌هاست.

"برتراند کانفلید" یکی از مؤلفان معروف روابط‌عمومی‌‌‌ در آمریکا در کتاب خود به‌نام "روابط‌عمومی‌‌‌، اصول، موارد و مشکلات آن" تعریفی از روابط‌عمومی‌‌‌ ارایه کرده که ذکر آن در اینجا برای نشان دادن تأثیرپذیری دکتر نطقی بسیار مناسب است.

کانفلید می‏‌نویسد: «روابط‌عمومی‌‌‌ فلسفه اجتماعی مدیریت است. مدیران مسئولیت‌‏شناس این فلسفه را با کمال صراحت در مقررات و خط‏مشی موسسه خود بیان می‏‌کنند و همه اقدام‌های خود را با فلسفه اجتماعی خود منطبق می‏‌سازند. آن‏گاه همه اقدام‌ها و فعالیت‌های موسسه را که ناشی از فلسفه اجتماعی مدیریت بوده به اطلاع مردم مورد ارتباط خود می‌‏رسانند تا حسن‌نیت و تفاهم مردم را جلب نمایند».

نشریه "اخبار روابط‌عمومی‌‌‌" تعریفی از روابط‌عمومی‌‌‌ به‌شرح زیر ارایه کرده که از سوی غالب نویسندگان روابط‌عمومی‌‌‌ نقل شده است: «روابط‌عمومی‌‌‌ عمل مدیریت است که به‌وسیله آن افراد جامعه مورد سنجش قرار می‏‌گیرند و روش کار و طرز عمل یک فرد یا یک مؤسسه با مصلحت عمومی‌ منطبق می‌‏گردد و برنامه‌‏ای برای جلب تفاهم و مقبولیت عامه به‌موقع اجرا گذاشته می‌شود».

دکتر "رضا امینی" مولف کتاب ارزشمند "روابط‌عمومی‌‌‌" در این‌باره چنین می‌‏نویسد: اولین عنصر اساسی یک برنامه محکم و متین روابط‌عمومی‌‌‌، فلسفه اجتماعی مدیران است. مدیران در صورتی که چنین فلسفه اجتماعی برای خود برگزینند باید در همه فعالیت‏‌های مربوط به سازمان خود ابتدا خیر و مصلحت مردم را در نظر بگیرند. زیرا این فلسفه اجتماعی بر این فرض استوار است که هر سازمان یا موسسه‏‌ای که در یک جامعه پدید می‏‌آید برای خدمت به مردم و رفع نیاز از جامعه است، خواه این نیاز مادی باشد یا روحی و معنوی. بنابراین توجه به مصلحت مردم و قصد و نیت صادقانه برای خدمت به مردم پایه و اساس روابط‌عمومی‌‌‌ جدید را تشکیل می‏‌دهد.

چنین فلسفه اجتماعی در واقع یک اندیشه انقلابی است و مدیران با اتخاذ چنین فلسفه‌‏ای نشان می‏‌دهند که هدف اولیه موسسه آنها تنها تامین منافع صاحبان یا سهام‏داران نیست، بلکه قصد دارند خیر و صلاح مصرف‏‌کنندگان یا طبقات دیگر مردم را نیز رعایت نمایند.

حکومت‌‏هایی که این اصل را مبنای اقدامات و اعمال خود قرار داده‌‏اند حکومت‌‏های مردم برای مردم و به‌وسیله مردم لقب یافته‌‏اند. خوشبختانه امروز در بسیاری از کشورها مدیران موسسات اقتصادی، حرفه‏‌ای، کارگری، آموزشی و رفاه اجتماعی نیز این فلسفه را قبول کرده و طبق آن عمل می‌‏کنند.

دکتر نطقی در کتاب "مدیریت و روابط‌عمومی‌‌‌" تصریح می‌کند: «حق ارتباط انسانی به‌عنوان یکی از مهم‌‏ترین و بنیادی‏‌ترین نکات و عوامل موثر در مدیریت پیشرفته و پویا، تنها در چند سال اخیر در نظام‌‏های رهبری به‌وجود نیامده، بلکه با نگاهی پیوستگی و تداوم مبحث ارتباطات اجتماعی و سازمانی به‌روشنی دیده می‌شود. افزون بر این‏که، دانش نوین، تاکید و طبقه‏‌بندی و نمادسازی علمی‌ را بر آن وارد کرده است.

"گوئیل کهن" در کتاب ارزشمند "مردم‌داری" خود چنین می‏‌نویسد: «ارتباط درست و آزاد و (مسئول)، شرط بنیادی یک سیستم دموکراسی است. مدیریت نوین، مدیریت جبری یا زورگویی را نمی‌‏پسندد و انسان می‌‏تواند در هر رده قابل هدایت و پیشرو باشد».

به اعتقاد دکتر نطقی، «روابط‌عمومی‌‌‌ آن دسته از اعمال مدیریت است که مدیر به دست‌یاری آن، برخورد و رفتار عامه را می‌‏سنجد و در نتیجه خط‏مشی‏‌ها و طرز کار فرد یا موسسه را به‌صورتی که متضمن منافع عامه و فرد یا سازمان باشد تعیین و برنامه عمل و فعالیت ارتباطی خود را به‌منظور حصول حسن تفاهم و پذیرش جامعه طرح می‌کند.»

در این رابطه ذکر دو نکته ضروری است:
الف) اهمیت مدیریت در روابط‌عمومی‌‌‌: امروز تجربه ثابت کرده است که روابط‌عمومی‌‌‌ یکی از ارکان اصلی هر موسسه است و به‌طور طبیعی مدیریت آن، باید واجد شرایط خاص باشد. با توجه به طبیعت و ماهیت فعالیت‌‏های روابط‌عمومی‌‌‌ مدیر باید در عرصه مدیریت و فرهنگ و سازمان و اجتماع، فردی توانمند و آگاه به مبانی ارتباطات، دارای تجربه عملی و علمی، توانایی در اندیشه و شم حرفه‌‏ای باشد و بتواند با برنامه‌‏ریزی و افق‏‌سازی، پاسخگوی نیازها و خواسته‌‏های تازه عصر خود باشد.

از این دیدگاه، حداقل چیزی که می‌‏توان برای یک مدیر روابط‌عمومی‌‌‌ انتظار داشت این است که "ته ذوقی" برای مدیریت داشته باشد. بر همین اساس دکتر نطقی اعتقاد داشت که «روابط‌عمومی‌‌‌ در متن است نه در حاشیه. ضرورت است نه لوکس. در خود مدیریت است و نه در بیرون آن. پس حق داریم بگوییم هر مدیریتی سزاوار روابط‌‏عمومی‌‏ای است که دارد».

ب) مدیریت؛ چالش اصلی روابط‌عمومی‌‌‌ امروز ایران: جالب است بدانیم اینک پس از ۴۸ سال از تالیف نخستین کتاب روابط‌عمومی‌‌‌ در ایران از سوی دکتر نطقی، هنوز چالش اصلی روابط‌عمومی‌‌‌ ایران، مدیریتی است که توجه به نیروی انسانی فرهیخته و خردورز و احترام به شان تخصصی و کارشناسی افراد را لازمه اصلی توسعه پایدار بداند.

از این‌رو «گردآوری سرمایه انسانی فرهیخته و مدیر کارآمد، آن‌قدر دشوار نیست که نگهداری و ایجاد فضای مناسب برای تولید مطلوب آن‏ها مشکل است؛ زیرا به‌کاربستن اندیشه‌‏های تازه، راه‏‌کارهای جدید، ره‌یافت‏‌های نو و بهبود سیستم روابط‌عمومی‌‌‌ در سایه وجود امنیت و احترام شغلی و توجه به جایگاه و کرامت انسانی و محترم شمردن قراردادهای اجتماعی و نظام‌‏مند» مقدور است.

۲- مردم‌داری و صداقت
دکتر نطقی، چنان‌که از نوشته‌‏هایش برمی‌‏آید و نیز شارحان احوالش گواهی می‌‏دهند، متفکری "مردم‏‌دار" بود، ولی مردم‌داری او مترادف با "طرف مردم را گرفتن" بود. دکتر نطقی معتقد بود ما در روابط‌عمومی‌‌‌ باید طرف مردم را بگیریم.

به‌گفته دکتر نطقی، هدف کاری که او و همکارانش سال‌‏ها انجام دادند این بوده که آن روابط‌عمومی‌‌‌ جهنمی که وظیفه‌‏ای جز "وارونه نشان دادن حقایق" ندارد در ایران وجود نداشته باشد. او بر این باور بود که کمی ‌راست‌گویی به هیچ‌جا ضرر نمی‌‏رساند.
آنجا که دکتر نطقی از صداقت و مردم‌داری و راست‌گویی و منافع عمومی‌ سخن می‌‏گوید تفکر و سخنش به ایوی‌لی شباهت بسیار دارد. ایوی‌لی در "بیانیه اصول" خود تصریح می‌‏کند که امروز باید مردم را نسبت به همه امور موسسه و سازمان آگاه کرد.

یک قسمت از بیانیه یا اعلامیه اصول ایوی‌‌لی که آن زمان برای سردبیرها ارسال شد به این مضمون بود: «دفتر مطبوعات ما یک دفتر سری نیست. همه کارهای ما آشکارا و علنی صورت می‌‏گیرد. هدف ما این است که اخبار موثق و معتبر در اختیار مردم بگذاریم… خلاصه کار ما این است که اطلاعات و مطالب صحیح و دقیقی درباره‏ موسسه خودمان که برای مردم و مطبوعات دارای ارزش و جالب می‌‏باشد در اختیار مردم و مطبوعات بگذاریم و همچنین عقاید و نظرات و طرز فکر مردم را برای موسسه خود روشن کنیم.»

نتیجه این که، دکتر نطقی با تاکید بر اصول اساسی "مردم‌سالاری" و "مردم‌داری"، پیمودن راهی را در روابط‌عمومی‌‌‌ ایران آغاز کرد که قبل از آن بزرگانی چون ایوی‌لی آن راه را طی کرده بودند. البته دکتر نطقی به‌خاطر آشنایی و ملاقات‏‌های حضوری با برخی از پیشگامان روابط‌عمومی‌‌‌ جهان، تحت تأثیر افکار آن‌‌ها از جمله "برنایز" قرار داشت.

بنیان‏‌گذاری روابط‌عمومی‌‌‌ در ایران
دکتر حمید نطقی به سبب تدوین و تالیف مقاله‌های نخستین این رشته به زبان فارسی، تعریف و تبیین تعاریف و مفاهیم آن، تدریس دوره‌‏های نخستین روابط‌عمومی‌‌‌ در کشور، سخنرانی در نخستین سمینارهای روابط‌عمومی‌‌‌ در آغاز کار، برگزاری سمینارهای روابط‌عمومی‌‌‌ در آغاز کار، پذیرش ریاست نخستین گروه آموزشی روابط‌عمومی‌‌‌ کشور و تالیف کتاب معتبر "مدیریت و روابط‌عمومی‌‌‌" به عنوان پدر روابط‌عمومی‌‌‌ ایران شناخته می‌شود.

استاد "میرسعید قاضی" در یکی از یادداشت‌‏های خود ضمن بیان مطلب فوق، چنین می‏‌نویسد: «قطعاً این از اقبال بلند رشته روابط‌عمومی‌‌‌ ایران بود که آموزش علمی، منظم و دانشگاهی آن به‌همت دکتر نطقی انسانی والا، استادی دانشمند و متخصصی کم‌‏نظیر آغاز شد. اگرچه برای شروع روابط‌عمومی‌‌‌ نوین در کشور کمی‌ دیر شده بود، ولی هدایت و فرمان حرکت آن در دست‌های مردی قرار گرفت که با تکیه بر خصلت انسانی، مطالعات وسیع و همه‌‌جانبه و تجارب علمی‌ و عملی فراوان در رشته روابط‌عمومی‌‌‌، عقب‏‌ماندگی‏‌ها را به‌سرعت جبران کرد.»

حمید نطقی پدر روابط‌عمومی ایران در سن 78 سالگی در پاسخ به این سوال خبرنگار روابط‌عمومی "روزنامه ایران" که چطور شد به فکر تاسیس روابط‌عمومی در ایران افتادید، گفت: «درست بعد از اتمام تحصیلاتم بود و تازه به ایران آمده بودم که متوجه شدم، شرکت نفت، آگهی استخدام نیرو داده است. می‏‌خواست با جذب فارغ‌التحصیلان نویسندگی، حقوق و ادبیات، در این سوی دنیا روابط‌عمومی راه بیندازد. تا آن تاریخ، کسی از وظایف چنین واحدی در ایران خبر نداشت. به استخدام شرکت نفت درآمدم و با کسانی چون ابوالقاسم حالت (شاعر) و مهرداد مهرین (نویسنده) و چند تن دیگر آشنا شدم.

ابتدا که مشغول کار شده بودیم، هنر روابط‌عمومی تعریف‌شده نبود. به‌تدریج شکل گرفت و در آن زمان به این کارها عنوان "روابط‌عمومی" نداده بودند. برخی جاها از آن تعبیر روابط تجاری کرده بودند. در ایران هم اسم استخبارات را گذاشته بودند که مردم دید خوبی نسبت به آن نداشتند. چون عمده کار آن انتشاراتی بود، بر این اساس آن را انتشارات نامیدند.

به‌این‌ترتیب، پس از سفری مطالعاتی به اروپا و آگاهی از چگونگی کار و پیشرفت کشورهای اروپایی در روابط‌عمومی از جمله در انگلیس، به ایران بازگشتم و پس از تطبیق آن با شرایط و عادات محلی و با تکیه بر بنیه ایرانی، طرح نخستین واحد روابط‌عمومی را در ایران (در آبادان) به‌اجرا درآوردم.

وی در پاسخ این سوال که پس واژه "روابط‌عمومی" را شما برگزیدید، گفت: بله. در آن زمان وقتی از من خواسته شد، ظرف کمتر از چند ساعت برای این واحد تازه تاسیس اسم تعیین کنم، جلسه‌‏ای تشکیل دادم که متاسفانه به نتیجه نرسید و هرکس نظر متناقضی مطرح می‌‏کرد.

در واقع روابط‌عمومی ترجمه تحت‌اللفظی Public Relations است. عرب‏‌ها برای این اصطلاح وارداتی ترجمه "العلاقات العامه" را برگزیده‌اند که از ترجمه روابط‌عمومی ما رساتر است و به معنای روابط عامه است.

بعدها به تهران آمدم و یک واحد روابط‌عمومی تحت همین اسم در شرکت نفت دایر کردم و به کارهای انتشاراتی پرداختم.» (ایران، 27 دی‌ماه 1377)

حرف آخر
همان‌‏طور که از آثار و دست‌نوشته‌‏های دکتر نطقی استنباط می‌شود، لزوم تدوین و تنظیم معارف و اصول روابط‌عمومی‌‌‌ مبتنی بر عنصر "مدیریت" از اولویت خاصی در نزد او برخوردار بوده و ضرورت پیوستگی این دو دانش را به‌خوبی احساس می‌‏کرده است.

«روابط‌عمومی‌از مدیریت جدا نیست و با آنچه که به‌عنوان چرخ پنجم ارابه به تنه برخی موسسه‌ها می‌‏چسبانند، فرق بسیار دارد».

وی در این عرصه با نگارش کتاب "مدیریت و روابط‌عمومی‌‌‌"، به مسایل آموزشی و تخصصی روابط‌عمومی‌‌‌ توجه خاصی مبذول داشت و با تکیه بر علم مدیریت، اصول حرفه‌ای روابط‌عمومی‌‌‌ ایران را به سبک نوینی اساس‌‏گذاری و پی‌‏ریزی کرد.

بالاخره دکتر نطقی به لحاظ اهمیت نقش مدیریت و پیوستگی آن با روابط‌عمومی‌‌‌ در جستجوی راه‌حلی برای تدریس و تعمیم روابط‌عمومی‌‌‌ سالم و پاسخگوی نیازهای جامعه و متکی به فرهنگ خودی بود.

منابع
– نطقی، حمید. (۱۳۵۰) مدیریت و روابط‌عمومی. تهران: انتشارات دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی.
– امینی، رضا. (۱۳۵۰) روابط‌عمومی. تهران: انتشارات دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی.
– کهن، گوئیل. (۱۳۵۸) مردم‌داری (روابط‌عمومی). تهران: انتشارات دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی.
- باقریان، مهدی، کمرئی، هادی و حمدان عدنان، محمد. (1398) مدیریت روابط‌عمومی دولتی. تهران: انتشارات کارگزار روابط‌عمومی.
– میرسعیدقاضی، علی. (۱۳۷۷) تاریخ روابط‌عمومی در ایران و پیشکسوتان و پیشگامان آن. تهران: کتاب سال روابط‌عمومی (انجمن متخصصان روابط‌عمومی).
– نطقی، حمید. (۱۳۷۷) مرا معلم حسن تو عاشقی آموخت. تهران: کتاب سال روابط‌عمومی (انجمن متخصصان روابط‌عمومی)
– سرداری‌نیا، صمد. (۱۳۷۸) میرحمید نطقی. وارلیق. (فصلنامه فرهنگی، ادبی، هنری). صحیفه ۱۲۴۸.
- رییسی، همایون (1377) نزد مدیر؛ مدعی‌العموم نزد مردم؛ مدافع سازمان. روزنامه ایران، 27 دی‌ماه، 6
-در تهیه و تنظیم مقاله فوق از نشریه‌ها و روزنامه‌های روابط‌عمومی، هنرهشتم، انتخاب، ایران، نشاط، جوان و خرداد نیز استفاده شده است.