سید ناصر نعمتی/ شاید رضا شاه خود نیز فکر نمی کرد که رادیویی شدن یادداشت یک روزنامه تا آن جا پیش رود که دولت بریتانیا از او قطع امید کرده و تصمیم بگیرد او را به آفریقایی جنوبی تبعید کند. شهریور ۱۳۲۰ بود که روزنامه اطلاعات از اشغال ایران توسط متفقین انتقاد کرد و در یادداشتی آن را ضربه به منافع ملی دانست. ماجرا اما زمانی بالا گرفت که رادیو تهران این یادداشت را خواند و تکرار چند باره آن، سفیر انگلستان و دولت متبوع او را برآشفت. اقدامی که گفته می شد با چراغ سبز رضا شاه انجام شده و در نهایت در کنار گذاشتن او نیز اثرگذار بود.

 

کارشناسان حوزه ارتباطات بعدها این رویداد را با رویکرد اثرگذاری مدیوم های رسانه ای تحلیل کردند. خواسته یا ناخواسته مبدا اثرگذاری سیاسی رادیو در این لایه از مدیریت سیاسی کشور در همان سال ها در حال شکل گیری بود. رسانه ای که با توجه به بهره مندی  پایین مردم از سواد برای مطالعه رسانه های چاپی، راه ورود تجدد به ایران شده بود و نخستین محک های خود را در سپهر سیاست تجربه می کرد.

 

فراگیری نسبی رادیو در سال های بعد به اثرگذاری آن در حوزه عمومی افزود به گونه ای که در هر دوره ای از تاریخ سیاسی ایران پیام های رادیویی به خصوصی در اذهان ماندگار شده است. کارکرد رادیو در جهت عمومی کردن تفکرات و نظرات باعث شد که گروه های مختلف سیاسی اجتماعی از این رسانه بهره بگیرند تا آن جا که آیت الله طالقانی نیز پیش از انقلاب اسلامی به منظور ارائه گفتارهای مذهبی در استودیوهای رادیویی حضور می یافت. هرچند که در آن دوره به دلیل استفاده از موسیقی، این ابزار مدرن ارتباطی از سوی جامعه مذهبی مطرود بود اما شخصیت هایی چون آیت الله طالقانی نمی توانستند از نقش بی بدیل رسانه شنیداری در آن دوره زمانی چشم پوشی کنند.

 

این نقش همچنان پس از پیروزی انقلاب نیز از آن رادیو بود و اخبار و برنامه های آن نقل گفت و گوهای مردمی. اخبار وقایع انقلاب اسلامی و نهاد های سیاسی، رخدادهای مربوط به درگیری ها و رویدادهای روزمره سیاسی همگی بخشی از صحبت های مردم بودند که به نقل از رادیو گفته می شد. علاقه مندی، پیگیری و حساسیت متاثر از فضای پرالتهاب انقلاب نیز باعث شده بود تا این رسانه عمومی و صاحب نفوذ در میان مردم موقعیت بهتری پیدا کند.

 

قابلیت هایی که از چشم دور مانده است

درکنار تمامی مزیت هایی همچون سهولت دسترسی، هزینه پایین تولید برنامه، ضریب نفود بالا، عدم نیازمخاطب به برخورداری از سواد و دیگر ویژگی هایی که از رادیو سراغ داریم همچنان می توان از آن به عنوان یک رسانه مهم در زمینه عمومی کردن تفکرات، نظرات و ایدئولوژی ها نام برد. رسانه های نوپدید دارای جذابیت ها و امتیازات بیشتری در این باره هستند که امروزه با تکیه بر همین مزیت های رقابتی توانسته اند گوی سبقت را از رسانه هایی چون رادیو بربایند. با این همه رادیو رسانه ای ذهنی است و از همین روی با حوزه های نظری و فکری که مفاهیم آن در قالب زبان انتقال می یابند، تناسب بیشتری دارد. در این میان رسانه های عینی از توفیق کمتری برخوردارند.

 

سیاست هرچند به حوزه نظر محدود نمی شود اما زمانی که پای ایدئولوژی های سیاسی به میان آید و محتوای رسانه ای مورد انتقال از جنس نظری باشد این رادیو است که همچنان پیشتاز خواهد بود. بدیهی است که بنگاه های رسانه ای در گوشه و کنار دنیا با همین رویکرد و آگاهی از مزیت های رادیو است که در جریان توسعه رسانه ای نتوانسته اند از آن چشم پوشی کنند و هنوز می توان امواج رادیوهای بین المللی را در دنیا سراغ گرفت که بر همین اساس به فعالیت خود ادامه می دهند.

 

عناصری مانند صدا، موسیقی و تخیل در کنار هم ماهیت رادیو را تشکیل می دهند. وجود این عناصر هرچند در نگاه اول محدودیت این رسانه را در برابر فرم های دیگر رسانه ای نشان می دهد اما در پس این محدودیت قابلیت هایی نهفته است که امروزه استفاده از آن را برای قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای ضروری ساخته است.

 

بدیهی است زمانی که موضوعات سیاسی دارای نمادهای تصویری مناسب برای القای معانی مورد نظر به مخاطب نباشند رادیو با در خدمت گرفتن نمادهای کلامی و آوایی نقش آفرینی بهتری خواهد داشت. همان قدر که رسانه ای مانند تلویزیون برای پوشش درگیری های اوکراین و جنگ داخلی این کشور مناسب است برای پرده برداری از جریان جنگ سرد در این کشور ناتوان خواهد بود. استراتژی های اتحادیه اروپا و آمریکا در برابر روسیه موضوعی است که شاید نتوان برای آن نماد های تصویری مناسبی که مخاطب با آنان ارتباط بصری برقرار کند، یافت. این جاست که نمادهای کلامی موجب ایجاد ارتباط عمیق تری با مخاطب می شوند و عناصر تشکیل دهنده ماهیت رادیو آن را به اوج می رسانند. هرزمان که در این گونه از موضوعات از رسانه های عینی بهره گرفته شده است به دلیل عدم انطباق دقیق نمادهای تصویری با موضوع یا استفاده از چهره های کارشناسان برای این دسته از برنامه های تلویزیونی، موجب اختلال ارتباطی شده است.

 

مارشال مک لوهان یکی از نظریه پردازان ارتباط جمعی از رادیو با عنوان «طبل قبیله ای» یاد می کند. مک لوهان هر وسیله ای در زندگی را در امتداد یک عضو یا حسی از انسان قرار می دهد. خط در امتداد چشم، رادیو در امتداد شنوایی و… . او در زمینه اهمیت وسایل ارتباطی، آن ها را تنها وسیله انتقال محض پیام نمی داند بلکه وسایل ارتباطی مظهر و پیام یک عصر است که با آن دنیایی دیگر و انسان هایی دیگر پدید می آیند. مک لوهان در تایید نظر خود تا بدان جا پیش می رود که معتقد است محتوای واحد در هریک از وسایل ارتباط جمعی می تواند اثری متمایز برجای گذارد.۱

 

بنا بر آن چه گفته شد حدود نیم قرن رسانه اصلی کشورمان رادیو بوده و آموزش و اطلاع رسانی بخش عمده ای از وظایف آن را تشکیل داده است. طبیعی است که ارتباط یک سویه این رسانه با مخاطب در زمینه های اطلاع رسانی و حتی آموزش در شکل دادن به پندارهای افراد از جامعه شان تاثیری جدی داشته است. همین رهیافت باعث اقبال دولت و گروه های مختلف سیاسی برای در اختیار گرفتن آن بوده است.

 

تاثیرات و پیامدهای حاصل از ارتباط مردم با رسانه ای مانند رادیو در سال های اولیه انقلاب اسلامی خمیرمایه شخصیت سیاسی جامعه را شکل می داد. در این برهه از تاریخ کشورمان ماهیت حوزه های گوناگون تحولات عمیقی پیدا کرد و سیاست نیز از آن مستثنا نبود. ناگفته پیداست در خلا وجود سیستم آموزشی مناسب و مطابق با معیارهای انقلاب اسلامی این رسانه ها بودند که به دلیل عمومیت و سهل الوصول بودن در کنار برخورداری از ادبیات عامه در ورز دادن شخصیت سیاسی مردم و رشد و هماهنگ سازی آن نقش عمده را ایفا می کردند. خواه این رسانه از جنس منبر و سخنرانی باشد یا مکتوب و رادیویی! جایگاه هریک از آنان قابل مطالعه است ولی ضریب نفوذ و گستره مخاطبان باعث شده بود رادیو با به کارگیری عناصر بیشتر بتواند نقش بی بدیلی را بازی کند.

 

بازسازی چهره رادیو در مواجهه با شرایط جدید

ظهور و فراگیری تلویزیون و پس از آن اینترنت تاثیری انکار نشدنی در تعداد و اقبال مخاطبان به رادیو داشت. جذابیت های هریک به خاطر ویژگی های اضافه شده به آن ها در سرعت نفوذ این رسانه ها موثر بود. سرعتی که حتی اجازه تفکر را از مخاطب می گرفت و فراوانی اطلاعات به خصوص در اینترنت مخاطب را سطحی بار می آورد.

 

بعد از فراگیر شدن اینترنت، رادیو و تلویزیون به سمت بسته بندی های خبری حرکت کردند که این بسته بندی ها نرم و تحلیلی است.۲ در واقع سرعت بالای انتشار اخبار و مطالب دو کارکرد آموزش و اطلاع رسانی را دارای دگرگونی های بسیاری کرد که تنها با کامل شدن روند این تحول جایگاه رادیو باز یافتنی خواهد بود.

 

تحولی مبتنی بر نقاط قوت، سرعت انتشار محتوا (خبر)، تخصصی شدن شبکه ها و محتوای رسانه ای آن ها و پوشش های مستقیم رویداد ها  و برنامه سازی زنده به جای ساخت برنامه های تولیدی در کنار اقدامات دیگری بر همین اساس، می تواند به بازیابی نقش رسانه ای رادیو کمک کند. به نظر می رسد رادیو زمانی می تواند امکان رقابت با دیگر مدیوم های رسانه ای را برای خود حفظ کند که تکیه گاه اصلی خود را گم نکرده و تاکتیک های تازه ای را براساس ماهیت و مزیت خود اتخاذ کند.

 

  1. امیرپور، مهناز- شفیع بهرامیان – مبانی کلی نظریه های ارتباط جمعی- صفحه ۹۸ – انتشارات جامعه شناسان- تهران ۱۳۹۲

  2. رضاییان، مجید – روزنامه اعتماد – شماره ۲۲۴۹ – هشتم شهریور ماه ۱۳۹۰ – صفحه ۱۲

منبع: هفته نامه سروش+رصد