شبكه اطلاع‌رساني روابط‌عمومي يران (شارا)-|| ۲۷ ارديبهشت‌ماه روز جهاني ارتباطات و روابط‌عمومي است. حوزه ارتباطات به مدد فناوري‌هاي نوين و ظهور شبكه‌هاي اجتماعي دچار تحولات زيادي شده و با مسائل و چالش‌هايي همچون «جوامع متحرك»، «اينترنت سياه»، «كلان داده» و … مواجه شده است.
به مناسبت روز جهاني ارتباطات و روابط عمومي مينا راستي، دانشجوي كارشناسي ارشد علوم ارتباطات اجتماعي با دكتر حميد عبداللهيان، عضو هيئت علمي و استاد تمام گروه آموزشي ارتباطات اجتماعي دانشگاه تهران در خصوص حوزه‌هاي جديد اين علم به گفت‌وگو نشسته است كه شرح آن را در ادامه مي‌خوانيد:
دكتر حميد عبداللهيان، در ابتداي گفت‌وگو بر اساس مدل توماس كوهن به توضيح «ايجاد حوزه‌هاي جديد» در علم ارتباطات پرداخت و گفت: زماني كه يك ناهنجاري در علم رخ دهد و دستگاه‌هاي علمي موجود توانايي پاسخ به آن ناهنجاري را نداشته باشند، ديدمان (پارادايم) جديد شكل مي‌گيرد و حوزه‌هاي جديد فرصت ظهور پيدا مي‌كنند؛ چرا كه كوهن معتقد است پيشرفت علمي عبارت از ابداعات و اختراعات نيست، بلكه جايگزيني ديدمان‌هاي (پارادايم‌هاي) غلط با ديدمان‌هاي درست است.
عبداللهيان تصريح كرد: گاهي اوقات تحولاتي در جامعه رخ مي‌دهد كه دستگاه‌هاي ديدمانيِ موجود در يك علم نمي‌توانند به آن تحولات پاسخ داده و يا آن‌ها را تبيين و يا تفسير كنند. در چنين شرايطي ديدمان جديد به وجود مي‌آيد تا به تحولات جديد پاسخ دهد. البته لازم به ذكر است كه ديدمان‌هاي موجود به سرعت جاي خود را به ديدمان‌هاي جديد و درست نداده و مقاومت مي‌كنند.
عضو هيئت علمي دانشگاه تهران با اشاره به اين نكته كه در علوم اجتماعي و علوم انساني ديدمان كاملاً غلط وجود نداشته و تنها شهرت خود را از دست مي‌دهند، يادآور شد: ورود حوزه‌هاي جديد به علم ارتباطات نيز همين گونه است؛ تحولاتي مانند انتقال از جامعه مبتني بر صنعت و تحولات فيزيكي به جامعه متكي بر اطلاعات و نرم‌افزار يا جامعه شبكه‌اي يا جامعه اطلاعاتي بر همين اساس رخ داده است. حوزه‌هايي مانند روزنامه‌نگاري و رسانه‌هاي نوشتاري به تدريج گستردگي و شهرت خود را از دست داده و جاي خود را به فضاي مجازي و اطلاعات موجود در فضاي مجازي داده‌اند.
وي خاطرنشان كرد: به همين دليل برخي از ظرفيت‌هاي ارتباطي كنار گذاشته مي‌شوند. سينما و تلويزيون هم در معرض بروز چنين تغييراتي هستند چرا كه فيلم‌هاي ساخته شده در فيليمو و درگاه‌هاي اينترنتي مشابه به فروش رسيده و تحت تأثير تحولات فضاي ارتباطاتي قرار گرفته‌اند.
استاد تمام گروه آموزشي ارتباطات اجتماعي دانشگاه تهران با اشاره به تحولات ايجاد شده در تعريف علم ارتباطات اذعان كرد: در تعريف علم ارتباطات هم تحولاتي رخ داده است. در گذشته علم ارتباطات به فرآيند توليد پيام، انتقال پيام از طريق رسانه‌ها و رسيدن آن به مخاطب مي‌پرداخت اما اخيراً علم ارتباطات به توليد اجتماعي معنا مي‌پردازد كه شامل حوزه پيشين است.
دكتر حميد عبداللهيان با بيان تغييرات موجود در حوزه‌هاي ارتباطي گفت: در حوزه‌هاي ارتباطات هم تغييراتي مشاهده مي‌شود. علم ارتباطات به معناي سنتي خود نمي‌تواند به پيشرفت‌ها و تحولات اخير پاسخ بدهد. بلكه در تركيب با ساير حوزه‌ها كه اكنون تحت عنوان NBICS (نانو، زيست‌شناسي، اطلاعات، علوم شناختي و علوم اجتماعي) شناخته مي‌شود، به اين پيشرفت‌ها مي‌پردازند. همچنين اين تغييرات را در proxemics (تحليل فضاي اجتماعي و رابطه انسان و فضاهاي موجود) و تحليل جوامع متحرك مي‌بينيم. اين قالب‌هاي جديد قادرند به حل مسائل و پاسخگويي درست به تحولات حوزه ارتباطات و حتي فراتر از آن بپردازند.
عبداللهيان ادامه داد: نكته ديگر مربوط به تحولات وب است. وب ايستاي يك، اطلاعات را در اختيار مخاطب قرار مي‌داد و امكان تعامل وجود نداشت. وب ۲ به شكل‌گيري شبكه‌هاي اجتماعي كمك كرد و وب ۳ نيز وظيفه برقراري زمينه براي ارتباط بين تمامي دستگاه‌هاي الكترونيكي را ايجاد كرده است. به عبارت ديگر، نه تنها مهار همه دستگاه‌ها امكان‌پذير شده است بلكه در وب ۳ رايانه‌ها توانايي توليد داده‌هاي خام را نيز بر عهده دارند.
عضو هيئت علمي دانشگاه تهران با بيان اين نكته كه تحولات كليدي از زاويه فرد و فناوري در حال رخ دادن است، يادآور شد: امروزه اينترنت ماهواره‌اي يا اينترنت استارلينك در حال گسترش بوده و ديگر در اختيار دولت‌ها نخواهد بود. البته طراحان اين حوزه معتقدند كه با پيشروي در اين فناوري به حوزه اختيارات دولت‌ها و قوانين كشورها احترام مي‌گذارند. اما در نهايت امكان استفاده از اينترنت ماهواره‌اي يا اينترنت استارلينك شرايطي را براي تمام مردم فراهم كرده و مجموعه‌اي از مفاهيم جديد را به جامعه معرفي خواهد كرد. مانند مفهوم «حكمراني» كه به مرور زمان معناي خود را از دست داده و ديگر در قالب مرزهاي جغرافيايي معنايي نخواهد داشت.
وي تصريح كرد: بنابراين ما با مجموعه‌اي از اتفاقات در حوزه ارتباطات مواجه هستيم. در گذشته رشته جامعه‌شناسي پيشگام علوم انساني بود، دانش لازم را توليد كرده و ساير علوم از آن استفاده مي‌كردند اما با تحولات كنوني، رشتۀ چند رشته‌اي ارتباطات در اين حوزه پيشگام است. ارتباطات در قالب رشتۀ واحد علوم انساني مطرح نخواهد شد، بلكه چند رشته‌اي بوده و از ساير علوم و رشته‌ها براي پيشبرد آن استفاده خواهد شد.
استاد تمام گروه آموزشي ارتباطات اجتماعي دانشگاه تهران با تأكيد بر دانشگاه‌هاي نسل سوم و چهارم گفت: دانشگاه‌هاي نسل سوم بايد مهارت‌زا و دانشگاه‌هاي نسل چهارم بايد ثروت آفرين باشند. اگر رشته‌هاي دانشگاهي نتوانند در قالب فعاليت‌هاي دانشگاهي هر جامعه، به توليد ثروت بپردازند، نمي‌توانند رويه آموزشي مطلوب را محقق كنند. بر اين اساس، رشته ارتباطات بايد به سمت تربيت دانشجويان و نيروهاي متخصصي حركت كند كه بتوانند با مهارت خويش به توليد ثروت بپردازند.
دكتر حميد عبداللهيان با اشاره به كمبود حس مسئوليت پذيري نيروهاي دانشگاهي در علوم انساني، علوم اجتماعي و ارتباطات، تأكيد كرد: در دوران همه‌گيري كرونا، بخش آموزش دانشگاهي ضربه‌هاي زيادي را متحمل شده و گمان مي‌كنم كه در آينده با افت تحصيلي مواجه خواهيم بود. به عبارت ديگر چنين شرايطي هم به هدف مهارت‌آفريني و هم ثروت آفريني لطمه مي‌زند. اين در حاليست كه كشوري مانند ايران به نيروهاي متخصص، درس‌خوان و وطن‌پرست نياز دارد.
عبداللهيان تصريح كرد: البته در بخش‌هايي از كشور نيروهاي متخصص، درس‌خوان و وطن‌پرست وجود دارند و در شركت‌هاي دانش‌بنيان و صنايع مختلف به فعاليت‌هاي گوناگون و برجسته‌اي مشغول هستند اما حوزه علوم انساني نيازمند تقويت و ايجاد سطح مطلوب است. در حوزه ارتباطات نيز تغيير رويكرد به سوي پرورش نيروهايي حس مي‌شود كه بتوانند وارد حوزه‌هاي جديد شده و در آن بدرخشند.
عضو هيئت علمي دانشگاه تهران همچنين بر لزوم وجود متخصصاني در حوزه‌هاي «رسانه‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي»، «رابطه انسان و فضا»، «مطالعه جوامع متحرك»، «مطالعات فناوري‌هاي ارتباطات و اطلاعات (جمع‌آوري داده‌هاي كلان)»، «اينترنت سياه»، «اينترنت عميق» و «مطالعات مربوط به توسعه وب ۳» تأكيد كرد.
وي با اشاره به اين نكته كه حل مسائل و مشكلات جديد جوامع در گرو هم‌گرايي ميان علوم مختلف است، يادآور شد: برقراري ارتباط، تعامل و هم‌افزايي ميان علوم مختلف منجر به پيشرفت جوامع به ويژه ايران خواهد شد. به همين دليل بر لزوم برگزاري وبينارهاي مختلف و مشترك ميان دانشگاه‌ها و دانشكده‌هايي مانند علوم اجتماعي، فني، اقتصاد، جغرافيا، علوم و فنون نوين، علوم و رياضيات و… تأكيد مي‌شود. تنها در گرو اين هم‌گرايي است كه امكان راه اندازي رشته تحليل شبكه‌ها فراهم مي‌شود.
استاد تمام گروه آموزشي ارتباطات اجتماعي دانشگاه تهران ادامه داد: ايران كشوري است كه به لحاظ مسائل نظامي، امنيتي و ژئوپلتيك در معرض چالش‌هاي فراوان قرار دارد. به همين دليل بايد رشته‌هاي چند رشته‌اي تأسيس شوند تا به نيازهاي امنيتي و ملي پاسخ داده شده و توليدات راهبردي داشته باشند و مسائل ملي را حل كنند. به عبارت ديگر بايد سامانه‌هاي جديدي تعبيه شوند تا كشور را رصد كرده و از مشكلات و موانع موجود در حوزه جغرافيا، اقتصاد، محيط زيست، نظامي و… آگاهي ايجاد شود. دستيابي به اين موارد نيازمند آگاهي و تلاش روزافزون است كه به تنهايي ميسر نشده و از طريق هم‌افزايي علوم مختلف رخ مي‌دهد.
دكتر حميد عبداللهيان با اشاره بر وابستگي اقتصاد و رفاه عمومي به نظام‌هاي ارتباطاتي و اطلاعاتي خاطرنشان كرد: يكي از نقاط آسيب پذير جامعه ما تجارت و اقتصاد بوده و بخش عظيمي از اين اقتصاد و تجارت به فضاي مجازي منتقل شده است. حال اين سوال مطرح مي‌شود كه ما از فضاي مجازي براي توليد ثروت چه استفاده‌اي مي‌كنيم؟ در اين شرايط نابرابري‌هايي در دسترسي به اينترنت و فضاي مجازي وجود دارد كه در پرتو هم‌گرايي رشته‌ها، اين نابرابري‌ها كمتر مي‌شود.
عبداللهيان افزود: اگر دسترسي به فضاي مجازي وجود داشته باشد، مي‌توان از مهارت‌هاي موجود در فضاي واقعي استفاده كرد تا در فضاي مجازي توليد ثروت رخ دهد. به عبارت ديگر مهارت‌ها در فضاي واقعي به فضاي مجازي وارد خواهند شد كه برون‌داد آن رفاه و ثروت اجتماعي خواهد بود. بنابراين اقتصاد و رفاه عمومي هم به نظام‌هاي ارتباطات و اطلاعات نوين وابسته شده است.
عضو هيئت علمي دانشگاه تهران با اشاره به ايجاد رشته‌هاي جديد در حوزه ارتباطات عنوان كرد: در برخي از حوزه‌هاي جديد ارتباطات مانند ارتباطات سلامت ورود كرده و اين رشته را در دانشگاه تهران تأسيس كرده‌ايم. اما تأسيس ساير حوزه‌ها مانند ارتباطات محيط زيست كمي زود است چراكه براي راه اندازي آن نياز به ارتباط و هم‌افزايي با نهادهاي مختلف وجود دارد. اگر اين رشته‌ها راه اندازي شوند، در آينده مي‌توان از تجارب ساير دانشكده‌ها براي تأسيس رشته‌هاي چند رشته‌اي نيز استفاده كرد.
وي ادامه داد: جامعه ايران در دوران گذار قرار داشته و به همين دليل نمي‌توان به طور دقيق توضيح داد كه ارتباطات و رشته ارتباطات چه معنايي دارد. چراكه در هم تنيدگي‌اي از رشته‌ها و حوزه‌هاي مختلف در حال رخ دادن است و ارتباطات با حوزه‌هايي مانند علوم كامپيوتر، اقتصاد، جغرافيا و… پيوند دارد. به عبارت ديگر تنها ارتباطات بين انسان‌ها مطرح نيست. در دانشگاه تهران در حوزه‌هايي مانند رسانه‌ها، افكار عمومي و نظريه‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي به خوبي كار شده و نمايي از معرفي رشته ارتباطات را براي همگان فراهم كرده است.
استاد تمام گروه آموزشي ارتباطات اجتماعي دانشگاه تهران با اشاره به فراز و فرودهاي جامعه ايران تأكيد كرد: جامعه ايران، جامعه‌اي همراه و همدل است چراكه توانسته از تمام فراز و فرودهاي تاريخي عبور كرده و خود را به قرن ۱۵ خورشيدي (۲۱ ميلادي) برساند. ايران جامعه‌اي است كه بقاياي انساني و تاريخي آن به ۶۰ هزار سال پيش بازمي‌گردد و به تأييد متفكران ايران‌شناس، حداقل هفت هزار سال قبل از ميلاد به شكل جامعه جمعي‌گرا به وجود آمده است.
دكتر حميد عبداللهيان تصريح كرد: جامعه ايران به همت از خودگذشتگي افراد، به جايي رسيده كه مي‌تواند مجدداً در حوزه‌هاي گوناگون پيشتاز باشد. لازم به ذكر است كه در حوزه‌هاي گوناگوني مانند صنايع هسته‌اي، نظامي، راداري، پهباد و… به خوبي پيشرفت كرده است. در حوزه‌هاي كليدي مانند ارتباطات هنوز دستاورد برجسته‌اي ديده نمي‌شود كه بايد رخ بدهد.
عبداللهيان در پايان گفت‌وگو تأكيد كرد: من به آينده رشته ارتباطات اميدوار و خوش‌بين هستم. گمان مي‌كنم كه نسل‌هاي آتي، نيروها و قهرمانان وطن پرستي را خواهند داشت كه كشور و رشته ارتباطات را جلو برده و بيش از پيش با مقتضيات اجتماعي، راهبردي، سياسي و نظامي همراه شوند. كما اينكه جامعه هم به خودي خود تغييرات و نيازها را حس كرده و با تجارب موجود، كشور را به سوي پيشرفت سوق خواهد داد. در حوزه ارتباطات اگر نيروهاي خوبي تربيت شود، به نوعي ثروت آفريني نيز ايجاد خواهد شد.