شعبان هشتمين ماه در گاه‌شماري هجري قمري است. ماه‌هاي رجب، شعبان و رمضان در ميان مسلمانان اهميّت زيادي دارند. از پيامبر اسلام چنين نقل شده‌است كه شعبان «ماه من» است.[۹]
سال تولد امام دوازدهم شيعيان را سال ۲۵۵ يا ۲۵۶ هجري نقل كرده‌اند.[۱۰] علت اختلاف شايد اين بوده‌است كه در سابق، تاريخ را با حروف ابجد مي‌نوشتند و درباره سال تولد حجت بن حسن بين واژه‌هاي «نور» و «نهر» اختلاف است كه اين اختلاف ناشي از رسم الخط ناقلين مي‌باشد.[۱۱]
در روايات و احاديث امامان شيعه شب نيمه شعبان از جمله پر فضيلت ترين شب‌ها براي احيا و شب زنده داري، دعا و عبادت است.[۱۲][۱۳]
در روايتي از امام اول شيعيان درباره خواندن دعاي كميل در اين شب آمده‌است:
"قسم به كسي كه جان علي در دست اوست همه امور نيك و بدي كه بر بندگان جاري مي شود، از شب نيمه شعبان تا پايان سال، در اين شب تقسيم مي شود. هيچ بنده اي نيست كه اين شب را احياء دارد و در آن دعاي خضر بخواند، مگر آن كه دعاي او اجابت شود..... بنشين اي كميل هنگامي كه اين دعا را حفظ كردي خدا را در هر شب جمعه، يا در هر ماه يك شب، يا يك بار در سال يا حداقل يك بار در طول عمرت، با آن بخوان، كه خدا تو را ياري و كفايت مي كند و تو را روزي مي دهد، و از آمرزش او برخوردار مي شوي، اي كميل به خاطر زمان طولاني كه تو با ما همراه بوده اي بر ما لازم است كه درخواست تو را به بهترين شكل پاسخ دهيم، آنگاه دعا را چنين انشاء فرمود...
همچنين، شيعيان معتقدند خدا در اين شب به تعداد موها و پشم‌هاي چهارپايان بندگانش را از آتش جهنم آزاد مي‌كند و زمان‌هاي مرگ را ثبت و روزي‌هاي يك سال را تقسيم مي‌كند و همه آنچه را كه در طول سال واقع مي‌شود نازل مي‌سازد.[۱۴]
اكثريت علما، محدثين و مورخين اهل سنت قائل به ولادت حجت بن حسن هستند؛ حمد فتلاوي در اين زمينه مي‌نويسد: «جمعي زيادي از علماي اهل سنت كه تعدادشان به ۱۳۰ نفر مي‌رسد، به ولادت حجت بن حسن در سال ۲۵۵ هجري قمري به عنوان فرزند حسن عسكري و از نسل حسين بن علي، گفته‌اند.»[۱۵]
وي هم چنين ۲۶ نفر را نام مي‌برد كه معترف به ولادت حجت بن حسن در نيمه شعبان هستند.[۱۵]
ابن حجر هيتمي در الصواعق المحرقه مي‌نويسد:‹‹ ابو القاسم محمد حجت هنگام وفات پدرش ۵ سال داشت و خداوند او را در همان كودكي حكمت آموخت او قائم منتظر ناميده مي‌شود ››[۱۶] ابن صباغ در فصول المهمه مي‌گويد:‹‹ ابوالقاسم محمد حجت پسر حسن خالص در سامرا در نيمه شعبان سا ل ۲۵۵هجري قمري به دنيا آمد. ››[۱۷]
ابن خلكان در وفيات الاعيان چنين نگاشته‌است: ‹‹ابو القاسم محمد فرزند حسن عسكري فرزند علي بن محمد فرزند محمد بن علي دوازدهمين امام از ائمه دوازده‌گانه‌است بر حسب اعتقاد اماميه و ولادت او در روز جمعه نيمه شعبان سال ۲۵۵ هجري قمري بود و هنگامي كه پدرش در گذشت او ۵سال سن داشت. ››[۱۸]
و ذهبي در سير اعلام النبلا و ابن اثير در الكامل في التاريخ نيز ولادت حجت بن حسن را ذكر كرده‌اند.[۱۹][۲۰]
برگزاري مراسم نيمه شعبان فقط مختص به ايران نيست. از ديگر كشورهايي كه چنين مراسمي آن هم به شكل وسيع برپا مي‌كنند، مي‌توان به كشورهاي عراق،لبنان، مصر، بحرين، يمن و آذربايجان اشاره كرد. همچنين كشورهايي مانند هند، پاكستان، امارات متحده عربي، تونس و مراكش كه در آنها شيعيان در اقليتند نيز مراسم وسيعي به همين مناسبت برگزار مي‌شود. حقيقت امر اين است كه آنچه كه بيش از همه برگزاري مراسم نيمه شعبان را آسان‌تر مي‌كند، اعتقاد برخي از فرقه‌هاي مهم اهل تسنن به حجت بن حسن و ظهور اوست.
مراسم نيمه شعبان در ايران نسبت به كشورهاي ديگر پر رونق‌تر است.[نيازمند منبع] تداركات ويژه‌اي كه دولت و مردم براي اين روز مي‌بينند، بسيار وسيع است. چراغاني‌هاي وسيع، برگزاري جشن، مولودي‌خواني‌هاي عمومي و پخش شربت و شيريني كه بسياري از آنها از سوي مردم و هيات‌هاي مردمي انجام مي‌شود، براي يادبود اين روز برگزار مي‌شود.[نيازمند منبع] اين روز در ايران، روز جهاني مستضعفان ناميده مي‌شود.[۲۱]
از آنجا كه بر اساس احاديث شيعيان، زيارت حسين بن علي اهميت زيادي دارد[۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶] از اين رو جشن نيمه شعبان را در اين شهر و در كنار حرم حسين بن علي برگزار مي‌كنند.[۲۷][۲۸] بسياري از اين زائران پياده به كربلا مي‌روند.[۲۸][۲۷] قرباني كردن، چراغاني، غذا دادن به فقرا، عيدي دادن و ديدوبازديد هم در اين روز انجام مي‌شود.[۲۸]
در مصر علاوه بر شيعيان، سني‌ها نيز اين روز را جشن مي‌گيرند. مولودي‌خواني مهمترين برنامهٔ جشن نيمه شعبان در مصر است.[۲۸]
اين روز در تقويم رسمي كشور تعطيل نيست،[۲۹] اما بحرين در اين روز به صورت نيمه تعطيل است.[۲۸] عيدي دادن، دعا و مولودي‌خواني در مسجدها و خوردن شام ويژه اين شب از كارهايي است كه بحريني‌ها انجام مي‌دهند.[۲۸]
در يمن مردم در خيابان به جشن گرفتن اين روز مي‌پردازند و رقص خنجر انجام مي‌دهند.[۲۸]*[۳۰]
مسلمانان هند بر اين باورند كه خدا آيندهٔ تمام مردان را با احتساب تمام اعمال گذشته آنها در شب برات (نيمهٔ شعبان) رقم مي‌زند. در واقع شب برات به معني شب بخشش يا روز كفاره است. شيعيان آن را به عنوان شبي كه دوازدهمين و آخرين امام شان، امام ابو محمد قاسم (حضرت مهدي) متولد شده‌است، جشن مي‌گيرند. مردم دعا و نماز مي‌خوانند و تمام شب قرآن مقدس را تلاوت مي‌كنند به اين اميد كه خداوند اعمال آنها را ببخشد. مسلمان در اوايل صبح به گورستان‌ها سر مي‌زنند و گل مي‌برند و فاتحه مي‌خوانند براي آرامش نزديكان درگذشته‌شان.
اين جشنواره در روز سيزده و يا چهاردهم ماه شعبان در تقويم اسلامي و يا پانزده روز قبل از شروع ماه مبارك رمضان برگزار مي‌شود. "شب برات يك كلمه فارسي است كه متشكل از دو كلمه متمايز، 'شب' كه به معني شب و" برات" كه به معني " شب پرداخت و يا انتساب" است. در زبان عربي كه روزي كه به عنوان ليالي برات شناخته مي‌شود، به معني شب آزادي است.
در اين شب، پيامبر به هر خانه سر مي‌زند و مشكلات و درد و رنج بشريت را آسان مي‌كند. با توجه به افسانه‌اي در ارتباط با شب برات يك درخت در بهشت است كه نام همه مردم در برگ ها نوشته شده و اگر در اين شب يك برگ با نام يك شخص مي‌افتد، به شدت اعتقاد بر اين است كه آن شخص در سال جاري خواهد مرد.
همچنين گفته شده كه اين شب گرامي داشته مي‌شود چون پيامبر به شهر مقدس مكه وارد شدند. جشن همهٔ مساجد با رشته‌اي از لامپ‌ها و كاغذهاي رنگي، روشن مي‌شود. مساجد پر از جمعيت مي‌شود كه نماز و دعا مي‌خوانند. كراكرها، مثل ستاره‌ها افزايش زيبايي آسمان تاريك مي‌شوند. هزاران شمع و رشته لامپ الكتريكي خانه‌ها و خيابان‌ها را روشن مي‌كنند و در نتيجه يك محيط شاد ايجاد مي‌شود.
قرآن كريم خوانده شود و آهنگ‌هاي معنوي در تمام طول شب برات خوانده مي‌شود. مردم پول دار سخاوتمندانه پول، لباس و چيزهاي به نام درگذشته گانشان و به نيت آرامش روح آنها، به نيازمندان اهدا كنند. به طور كلي اعتقاد بر اين است كه اگر شخص قاطع تمام شب را دعا بخواند و طلب آمرزش كند، بخشيده خواهد شد. برخي از مسلمان رزه مي‌گيرند و نمازهاي مستحبي مي‌خوانند.[۳۱]