عنوان كتاب: ارتباطات غير كلامي
نويسنده: علي محمد بيدارمغز
انتشارات: كارگزار روابط عمومي
حروفچين و صفحه ‎آرا: فرانك ايل‎شاهي
ليتوگرافي، چاپ و صحافي: مركز چاپ و انتشارات
نوبت چاپ: اول/ 1392
شمارگان: 1000 جلد
شابك: 4-25-5374-600-978
تلفن پخش: 09121938419-88617576
تعداد صفحات: 249
شماره پيامك: 30007153
وب سايت: www.iranpr.org
پست الكترونيك: info@iranpr.org

فهرست مطالب
پيشگفتار

بخش اول: ارتباطات غيركلامي
تعاريف، كاربردها و آداب آنها
علوم غيركلامي
"علم التقريب" PROXEMICS و حريم ‏هاي اجتماعي انسان
1- انواع حريم ‏ها
2- آداب و قواعد حريم در مراودات اجتماعي
3- حريم در اسلام

بخش دوم: تماس ‎هاي اجتماعي
1- علم َال- لمس/ دانش تماس
2- سطوح تماس در مراودات اجتماعي
3- نگاه شناسي/علم الابصار
4- زمان شناسي /علم الوقت��" كرونميكز
5- زمان و نمايش قدرت در ارتباطات غير كلامي
6- علايم شناسي - سميوتيكز
7- لباس و پوشش به عنوان پيام غير كلامي
8- علم اشارات و حركات و حالات صورت و بدن- زبان بدن كينه سيكز
9-1 زبان بدن؛ فطري، وراثتي يا اكتسابي و فرهنگي
9-2 اهميت اجتماعي اشارات
9-3 مطالعات مربوط به اشارات
9-4 انواع اشارات، حالات و حركات مفهوم
9-5 اشارات چشمي، انواع نگاه و تعابير آنها
9-5-1 طول مدت نگاه و مفاهيم آنها در فرهنگ‏ هاي مختلف
9-5-2 گفتگو با چشمان بسته و نگاه سر بالا
9-5-3 مزيت و مضار نگاه مستقيم
9-6 حالات صورت
9-7 حالات سر
9-8 اشارات دستي
9-8-1 اشارات كف دست و انواع دست دادن
9-8-2 دست دادن از ديد فيزيولوژي و روانشناسي
9-8-3 استفاده از دست ديگر و معاني حالات متفاوت آن
9-9 حالات و اشارات دو دست و دست و بازو و حركات انگشتان
9-9-1 مالش دو دست به يكديگر
9-9-2 مالش شست به انگشتان
9-9-3 قفل كردن انگشتان در يكديگر (برج‏هاي انگشتي)
9-9-4 گرفتن دست، مچ و بازو با دست ديگر
9-9-5 نمايش ‏هاي شست دست و ساير انگشتان
9-9-6 نمايش ‏هاي دست در كنار يا همراه صورت
9-9-7 مالش چشم و گوش با دست يا انگشت
9-9-8 خاراندن گردن و كشيدن يقه با دست
9-9-9 انگشت در دهان بردن
9-10-1 حفاظ يا "گارد" دستي
9-10-2 حفاظ يا گارد پايي
9-10-3 ساير حركات و حالات عامه پسند
9-10-4 وارونه روي صندلي نشستن
9-10-5 پرزگيري خيالي
9-10-6 حالت دست پشت سر و پا روي پا
9-10-7 حالات تهاجمي و شروع به اقدام
9-10-8 حركات افراد عينكي
9-10-9 حالات نمايش مالكيت و محدوده آن
9-10-10 نمايش قدرت با اسباب كار هنگام مراجعه ارباب رجوع
9-10-11 قرينه سازي رفتاري
9-11 توافق و تضاد حالات و حركات با كلمات
9-12 انتخاب جاي بهتر سر ميز مذاكرات
9-13 حالات مختلف ايستادن، نشستن و بهترين آنها
9-13-1 مزايا و ضوابط ايستادن صحيح در مراودات بين ‏المللي
9-14 تعبير و تفسير حالات، حركات، اشارات و اتخاذ حالات عمدي
9-15 فرضيه فريب در زبان بدن
9-16 آداب كسب دانش و كاربرد زبان بدن و اشارات صورت
10- حركات معني‏دار بدن (ادا/ اطوار و شكلك)- ژست
10-1 مقدمه
10-2 تاريخچه و دامنه اداها و ژست‏ ها
10-3 ادا يا ژست چيست؟
10-4 علم الاطوار
10-5 اشكال گوناگون ژست ‏ها
10-6 رمزگشايي از ژست ‏ها
10-7 انواع حركات معني دار بدن- ادا و اطوار، شكلك ��" ژست
10-7-1 ژست‏ هاي ورود، خوشامد و بدرود در ميان ملل و اقوام دنيا
10-7-2 كيفيات و آداب دست دادن در آيين بين ‏المللي‏ كاربردي
10-7-3 استثنائات بر قاعده كلي آيين بين ‏المللي‏ دست دادن
10-7-4 ژست ‏هاي تعظيم در نمايش احترام و عبادت
10-7-5 حالات و ژست‏ هاي شديد نمايش احترام، بخشش، درخواست و عبوديت
10-7-6 ژست‏ هاي سلام با اسلحه سرد و گرم انفرادي
10-7-7 ژست سلام موجودات فضايي و خيالي
10-7-8 ژست‏ هاي سلام نظامي با ادوات، هواپيما و آب
10-8 تعابير ژست‏ ها بر اساس كاربرد اندام و بدن
10-8-1 اداهايي كه با كمك يك دست و انگشتان انجام مي‏ شود
10-8-2 ژست‏ هايي كه با كمك دو دست و انگشتان انجام مي‏ شود
10-8-3 علايمي كه با تركيب دست و بدن انجام مي‏شود
10-8-4 ژست‏ هاي باز و اداهاي بسته
10-8-5 جمع‏بندي مفاهيم كلي ژست‏ هاي مختلف از منظري ديگر
10-8-6 ژست اصلي و برتر
10-8-7 بررسي تطبيقي ژست ‏ها در شرق و غرب عالم
10-8-8 ژست ‏هاي خوب، بد و زشت
10-8-9 ژست و اداهاي قابل درك در ميان همه ملت ‏ها
11- تعامل ارتباطات كلامي و غير كلامي
12- علم الالحان، علم الاصوات و احساسات
12-1مقدمه
12-2 كلمات و زبان
12-2-1 كلام در قرآن كريم
12-2-2 سخن در كلام و در سيره رسول اكرم (ص)
12-2-3 كلام در سخن و سيره امير سخن حضرت علي عليه السلام
12-3- علم الالحان
12-3-1 تكيه
12-4 طنين صدا و كاربرد احساسات در سخن
12-5 لحن و آهنگ صدا، كاربردها و مشكلات آن
12-5-1 كيفيات صداهاي مطلوب
12-6 سخن و كاربرد زبان بدن و ژست: موافق يا مخالف؟
12-7 صدا و احساسات
12-8 جامعه شناسي احساسات و نقش نيروي احساسي
12-9 موسيقي و احساسات
12-10 كاربرد صورتك‏ هاي احساساتي در ارتباطات غير كلامي
12-11 توصيه ‏هايي براي تقويت ارتباطات غير كلامي استادان
12-12 صدا و صوت در قرآن كريم و در فرمايشات رسول مكرم اسلام (ص) و ائمه اطهار (س)
12-13 آداب كاربرد صدا و احساسات در پيام و سخن، در سخنراني و مذاكره
13- توانايي بين المعارفي
13-1 نيازهاي درك فرهنگي
13-2 انواع تفاوت‏ هاي فرهنگي
13-3 ارزيابي توانايي فرهنگي
13-4 قدرت فائقه در ارتباط با مردم و در مذاكرات بين ‏المللي
14- ارتباطات غير ارادي (ناخودآگاه)
15- كاربرد اختصارات در ارتباطات


به تكلم، به خموشي، به تبسم، به نگـــاه
مي ‏توان برد به هر شيوه دل آسان از من
«كليم كاشاني»

پيشگفتار
پس از آن كه آلبرت مهرابيان در اوايل دهه 1970 تركيب و درصد كلام و غير كلام را در ارتباطات بين مردم مطرح كرد، درباره فرضيه او و به طور كلي، نقش اشارات صورت، حركات و حالات بدن هنگام ارسال پيام، باب جديدي در مقوله ارتباطات گشوده شد. اما نكته جالب، كشف اين موضوع نبود. بشر هزاران سال بود كه از اشارات صورت و حركات بدن براي انتقال مقاصد خود استفاده مي ‏كرد، حتي قبل از آن كه صندوقچه صداي او در گلو و زبانش براي توليد صوت به كار آيد. آنچه بحث انگيز شد، ميزان و درصد نقش كلام و غير كلام در انتقال مقصود پيام بود كه مهرابيان مطرح كرده بود. يعني كلمات فقط 7% كل پيام را تشكيل مي ‏داد، آهنگ صدا 38% و اشارات صورت و حالات و اداهاي بدن، 55% بقيه را. ارقام مهرابيان مبين آن بود كه بشر ناطق، هنوز هم مانند پيشينيان صامت خود، بيش از كلام، از اشارات و حركات استفاده مي‏ كند. جالب ‏تر آن كه، او و ساير محققاني كه روي اين فرضيه كار مي‏ كردند و مي‏ كنند، مدعي واقعيتي بودند و هستند كه چالش برانگيز است؛ يعني مي ‏توان، صحت و سقم كلام را با اسباب ارتباطي غير كلامي سنجيد و محك زد. زيرا هنگام ارتباط و انتقال پيام، اين اشارات صورت و حركات بدن هستند كه حقيقت را بيان مي ‏كنند و اگر بين كلام و غير كلام تناقض مشاهده شود، بنا را بايد بر صحت غير كلام نهاد.

پس از آن، محققان ديگر، به توسعه و گسترش مباني و منابع ارتباطات غير كلامي پرداختند. در اين ميان، زبان بدن مركب از اشارات صورت، حركات، حالات و حتي سكنات بدن، به عنوان مهمترين مبحث ارتباطات غير كلامي مطرح و مقالات فراوان و كتب متعدد درباره آن به چاپ رسيد و برخي از آنها نيز توسط مترجمان علاقه‎ مند و كاردان به زبان فارسي ترجمه شد. اما، مسأله آن است كه زبان بدن، همه موضوع نبود كه اولا، اين مطلب، بخشي از ارتباطات غير كلامي است، ثانيا، ارتباطات كلامي در اين 60-50 سال توسعه زيادي يافته است و اين تحول در ترجمه ‏هاي موجود منعكس نشده است. مثلاً؛ امروزه مباحث متعددي از جمله، دانش زمان، دانش تماس، اداها و اطوارها، حريم ‏هاي اجتماعي، آهنگ و تطور صدا، علايم شناسي، زبان شمايل و نقش فرهنگ ‏ها در ارتباطات غيركلامي مطرح شده است كه مطالب زيادي درباره آنها در زبان فارسي نمي ‏توان يافت.

در اين ميان، اما مردم ما بيشتر با زبان بدن آشنا شده ‏اند، زيرا اولا اين جذاب ترين قسمت ارتباطات غير كلامي است و ثانيا به دليل مقالات و سخنراني ‏هاي متعددي كه در همه سطوح برگزار شده است، عموماً اطلاعات بيشتري درباره آن دارند و ثالثا، آن را مطلوبتر و كاربردي‏ تر يافته ‏اند. به علاوه، در سخنراني ‏ها و ترجمه ‏ها، چنين تبليغ مي ‏شود كه استادان با سلطه بر تفسير زبان بدن؛ مي ‏توانند با دانشجويان خود بهتر ارتباط برقرار كنند و به نحو بهتري بازخورد سخنان خود را در آنها تفسير كنند. ديپلمات‏ ها با تفسير اشارات و حركات طرف ملاقات و گفتگو، خواهند توانست با حفظ شئون خود، پاسخ مثبت و منفي آنان را نسبت به حرف‏ هاي خود دريابند. بازاريابان قادرند به نحو مؤثرتري مشتريان بالقوه خود را تحت تأثير قرار دهند و از اشارات صورت و حركات بدن آنها و بدون نياز به سخن پردازي و سؤال و جواب، بفهمند كه آيا آنان قصد خريد دارند يا خير؟ و عشاق؛ خواهند توانست بدون كلام با هم سخن گويند كه يك اشاره و لبخند، هزاران كلام نهفته دارد و بسيار لطيف تر، احساسات درون را نمايش مي ‏دهد.

امروزه به مدد مطالعات انجام شده در زمينه ارتباطات غير كلامي، مشخص شده است لغات به تنهايي نمي‏ تواند مقاصد شفاهي را به نحو مطلوب انتقال دهد و نيز بدون تفسير اشارات و حركات بدن ديگران، نمي ‏توان به طور كامل مفاهيم كلمات آنها را دريافت. جالب آن كه انسان‏ ها حتي وقتي كه حرف هم نمي ‏زنند، به ارسال پيام مشغول هستند. بي‏ دليل نيست كه ملاقات‏ هاي چهره به چهره، درياي بي ‏انتهايي از امكان بررسي و ارزيابي طرفين ديدار و گفتگو را فراهم مي‏ سازد كه تأييد استواري بر اين ضرب المثل معروف است كه "شنيدن كي بود مانند ديدن!"

بنابراين، آشنايي با ارتباطات غير كلامي و از جمله زبان بدن، نه يك امر تفنني كه براي كساني كه كار اصلي آنها ملاقات، مذاكره، تدريس و گفتگو و چانه زني حضوري است، درك و فهم مقاصد ديگران يك ضرورت انكارناپذير است. مهارت در اين رشته، به آنها كمك خواهد كرد تا از سيل اطلاعاتي كه با اشارات و حركات صورت و بدن دريافت مي ‏كنند، مقصود طرف مخاطب يا متكلم را بهتر دريابند، بفهمند ديگران موقع شنيدن و حرف زدن چه احساسي دارند و حتي با كمك اشارات و حركات آنها، صحت و سقم پيام شفاهي آنان را محك زنند و مهمتر از همه، خود چگونه كلام شان را در لفافه احساسات بپيچند و با بهترين يا مطلوبترين اشارات چهره و حركات بدن ارسال نمايند.

به علاوه زبان شفاهي، حاوي كلمات و افكار است و حال آنكه؛ زبان بدن، احساسات را انتقال مي‏ دهد و اين به اصطلاح "چاشني" احساسات است كه كلام را شيرين و گوش نواز و شنيدن آن را دلچسب و لذت بخش مي‏ سازد و انسان وابسته به احساسات را اقناع مي‏ سازد.

زبان بدن چندان قوي است كه هر نوع كلامي را مي‏ توان با احساس يا اشارتي مشخص درآميخت و پيام فرستاد و مقصود را هرچه باشد، تعقيب كرد. مي‏ گويند يكي از رؤساي جمهور كه در اين رشته مهارت داشت، شبي تصميم گرفت كه موقع دست دادن با همكاران خود، در حالي كه لبخند به لب دارد و حالات چهره‏ اش بسيار خوشايند است، همراه با سلام و احوالپرسي، خبر ناخوشايندي را به آنان بگويد، شبيه اين جملات: " عصر بخير! من بسيار خوبم، من امروز يكي از اقوام خود را به قتل رساندم!" جالب آن كه هيچ كدام از همكاران رييس جمهور به جمله آخر او عكس العملي نشان ندادند! شايد هم متوجه نشدند! يا شنيدند و جدي نگرفتند. زيرا همان گونه كه گفته شد، مردم در مكالمات رو در رو، بيشتر به اشارات صورت و حركات بدن توجه دارند تا به كلام و اگر بين كلام و اشارات و حركات، تناقض باشد، به كلام توجه نمي‏ كنند.

محققان، همچنين دريافته ‏اند كه زبان بدن، حركات ناخودآگاه است و مردم آن را به عنوان بهترين عامل ارتباط بين خود و ديگران مي ‏شناسند. مثلاً مردمك چشم، بدون آن كه متوجه باشيم در مواجهه با خبر خوش و رؤيت چيز زيبا و جذاب، بازتر مي‏شود و به اصطلاح برق مي ‏زند.

در مقوله زبان بدن، نه تنها اشارات صورت و حركات بدن، كه ايستادن، رفتن و نشستن درست و زيبا نيز مطرح است. مثلاً در هنر سينما، به هنرپيشگان و ستارگان مي‏آموزند كه هنگام بازي فيلم ‏هاي عاشقانه و قهرمانانه؛ با قد افراشته بايستند، زيبا گام بردارند و با حالت مقبول بنشينند و از خميده ايستادن رفتن و نشستن ناموزون پرهيز كنند تا تماشاچيان كه به دنبال الگوبرداري هستند، آنها را بهتر ببينند و مشاهده كنند، كه ايستادن ناصاف، حركات سرد و نشستن غمگينانه، در مواردي كاربرد دارد كه هنرپيشگان نقش انسان‏ هاي بيمار، در حال احتضار و خسته و مانده را بازي مي‏ كنند.

كارشناسان نه تنها بر تأثير نحوه ايستادن، گام برداشتن و نشستن درست بر ديگران تأكيد دارند كه به نظر آنها، نوع آرايش موي سر، نحوه لباس پوشيدن و كاربرد عطريات و تجملات (حلال)، علاوه بر آن كه در نظر ديگران مقبول و خوشايند است كه بر خود انسان هم، تأثير گذار است، زيرا حالات دروني او را دگرگون مي ‏سازد. نوع انسان، براي كار و زندگي خود به انرژي نياز دارد، نيرويي كه موتور فعاليت او را به اصطلاح "شارژ كند" و اشتياق كار و تلاش را در او پديد آورد و تشديد نمايد. به همين دليل، مي‏ گويند كسي كه حال و حوصله كافي ندارد، تا حد مطلوب به خود به ظاهر و لباس خود برسد تا نه تنها در خويش كه در مخاطب نيز ايجاد انرژي نمايد.

علاوه بر زبان بدن ��" كه به طور ناخودآگاه صورت مي ‏گيرد- مردم در زندگي روزمره، انواع ژست‏ هاي هوشيارانه و آگاهانه را هم نشان مي ‏دهند و به نمايش مي‏ گذارند. به عبارت ديگر، انسان‏ ها بايد بياموزند كه چيزي بيش از آنچه هنرپيشگان به كار مي‏ برند، بايد انجام دهند كه زندگي فراتر و حقيقي ‎تر از صحنه تئاتر و سينماست. به همين دليل، هرچه فيلم و نمايش به زندگي واقعي نزديك تر باشد، جذاب تر است و به هر ميزان كه هنرپيشگان طبيعي تر بازي كنند، نقش خود را بهتر ايفا خواهند كرد. ناگفته نماند كه توسل به ژست ‏ها و نمايش اطوار مطلوب، مكالمه و مراوده را جذاب مي‏ سازد و سلطه بر تفسير آنها مي ‏تواند مفاهيم بسياري از كلمات و الفاظ متكلمان را تقويت يا تناقض آنها را افشا نمايد. گاه مردم به جاي حرف زدن، فقط با نمايش يك ژست، مقصود خود را بيان مي‏ كنند. نكته مهم ديگر آن است كه برخي از اداها و اطوار، به تنهايي مفهوم نيست و بايد مجموعه ‏اي از آنها را با هم مورد بررسي و ارزيابي قرار داد. به علاوه، معلوم شده است كه هر ملتي به مقتضاي ضروريات فرهنگ خود، ژست‏ هاي متفاوتي دارد. مقوله‏ اي كه برخي از كارشناسان مطالعات تطبيقي را به خود معطوف ساخته است. مطالعاتي كه نتيجه آنها براي ديپلمات‏ ها، مديران عامل و ارشد شركت‏ هاي بين ‏المللي‏ و كساني كه به سفر خارج مي ‏روند يا در داخل كشور، ميزبان خارجيان هستند، اهميت فراوان دارد.

با اين مقدمه مختصر، نيازي به گفتن نيست كه آشنايي با انواع ارتباطات غير كلامي و به ويژه زبان بدن، يك ضرورت ترديد ناپذير است و سلطه بر تفسير و تعبير آنها، به صاحبان اين مهارت، كمك خواهد كرد تا در ارتباطات خود با ديگران، از يكسو هنرمندانه ‎تر رفتار كنند و از سوي ديگر، مقاصد آشكار و پنهان ديگران را بهتر دريابند و با بهره ‎برداري از اين مهارت، بهتر پاسخ دهند و عكس العمل نشان دهند.

اما آنچه اين مجموعه را تقريباً از همه مقالات و كتب موجود متمايز مي‏ سازد، اول، شرح و بسط ويژگي‏ هاي صدا شامل آهنگ و درجات آن و نيز تعريف مختصري از احساسات و تأثير آن بر صداست. در بسياري از كتب مربوط به زبان بدن، موضوع و نقش صدا مطرح نيست و حال آن كه در تقسيم ‏بندي مهرابيان، در انتقال پيام، آهنگ صدا، 38% نقش دارد و اين ميزان چندان است كه قطعاً بايد مورد توجه قرارگيرد تا پيام به طور كامل و بر اساس نيت و مقصودي كه متكلم دارد، ارسال شود. دوم، مؤلف، آداب و ترتيبات متعدد و مرتبط با هر مقوله از جمله حريم ‏ها، زبان بدن و كاربرد احساسات را بر اساس اصول آموزش تشريفات كاربردي بين ‏المللي و تجارب شخصي حدود ربع قرن كار و زندگي در ميان ملل متعدد دنيا، فروتنانه و با افتخار بر اين مجموعه افزوده است. سوم، از آن جا كه انسان بدون ارتباط با ديگران نمي ‎تواند، و درست ارتباط برقرار كردن يك مهارت ضروري است، چون قسمت اعظم ارتباطات انساني غير كلامي است، طبعاً آشنايي و سلطه بر ظرايف آن در برقراري ارتباط درست و بهره‎ گيري از آن‎ها در ارتقاي مراودات اجتماعي، به توفيق هر چه بيشتر خواهد انجاميد.

اميد كه مورد قبول خوانندگان علاقه ‎مند به كاربرد ظرايف ارتباطات انساني واقع شود. انشاءالله.

علاقمندان براي تهيه اين كتاب با شماره تلفن هاي 88617577 و 88617576 تماس حاصل فرمايند.