شبكه اطلاع رساني روابط عمومي ايران (شارا)- نخستين نشست تخصصيِ رسانه، منابع نامعتبر و اخبار جعلي ظهر امروز سه‌شنبه ۲۳ آبان در دفتر مطالعات و برنامه‌ريزي رسانه‌هاي معاونت امور مطبوعاتي و اطلاع‌رساني وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي واقع در خيابان بهشتي، خيابان پاكستان برگزار شد.
به گزارش شارا، مريم سليمي، مدرس دانشگاه، غلامرضا فلسفي، كارشناس دفتر تاليف كتاب‌هاي درسي ابتدايي و متوسطه نظري سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي و حسين امامي، نايب رئيس انجمن متخصصان روابط عمومي حاضرانِ اين نشست بودند.
سهم كشورها در توليد اخبار جعلي
در ابتداي اين نشست مريم سليمي در بخش اول صحبت‌هاي خود كه براساس پاورپوينت انجام شد با اشاره به نقل‌قولي از چرچيل «تا حقيقت بخواهد شلوار خود را بالا بكشد، دروغ دنيا را فتح كرده است»، از انتخابات ۲۰۱۶ آمريكا شروع كرد. او به نقل قولي از هيلاري كيلينتون، يكي از نامزدهاي اين انتخابات اشاره كرد كه گفته بود «داستان‌سازي و فريبكاري و اخبار جعلي در فيس‌بوك به شكست من در انتخابات كمك كرد» و جواب مارك زاكربرگ كه گفته بود ديوانگي است اگر تصور كنيم در فيس‌بوك مي‌توان اخبار جعلي پيدا كرد اما در نهايت ناچار شد از شركت‌هايي بخواهد كه اقدام به شناسايي اخبار جعليِ فيس‌بوك كنند.
سليمي با اشاره به نقل‌قولي از باراك اوباما كه گفته بود فيس‌بوك، ابر غبارآلودي از محملات است، افزود: «در انتخابات ۲۰۱۶ آمريكا مثلثي را در نظر بگيريد كه يك ضلع آن نامزدها بودند، ضلع ديگرش رسانه‌ها و ضلع سومش توليدكنندگان اخبار جعلي. در خصوص ضلع توليدكنندگان اخبار جعلي، مي‌توان به عنوان نمونه‌اي مشخص از جوانان شهر كوچك ولس در مقدونيه نام برد. يكي از اولين منتشركنندگان اخبار جعلي در ولس در اين خصوص گفته بود ما مي‌خواستيم كسب درآمد كنيم و انتشار خبر جعلي در مورد ترامپ به دليل جذابيتش براي دنبال‌كنندگانش، درآمد خوبي نصيب‌مان كرد.»
او با مطرح كردن اين سوال كه اخبار جعلي از كجا مي‌آيند، با اشاره به پاورپوينتي كه با خود آورده بود گفت: «آمريكا در اين ميان سهمي ۸۱ درصدي، انگليس سهمي چهار درصدي، كانادا سهمي يك درصدي و ساير كشورها سهمي ۱۲ درصدي دارند. البته در اين ميان به سهم روسيه و مقدونيه كه قطعا كم هم نيست اشاره نشده و جزويي از ساير كشورها به حساب آمده‌اند.»
سليمي افزود: «اگرچه ترامپ مي‌گويد مبدع اصطلاح اخبار جعلي بوده است اما سبقه اين واژه بسيار بيش اين است و ۷۰ سال توليد اخبار جعلي در اتحاد جماهير شوروي را بايد بخش مهمي از تاريخچه اخبار جعلي در نظر گرفت.»
ساده شدن مارپيچ بازنشر
با پايان بخش اول صحبت‌هاي سليمي، غلامرضا فلسفي با اشاره به سابقه اخبار جعلي از آيه ۶۰ سوره احزاب ياد كرد كه در آن عين عبارت اخبار جعلي آمده است.
او ادامه داد: «در تعريف اخبار جعلي مي‌توان گفت اخباري است بر پايه اطلاعات جعلي كه مغرضانه و به منظور جهت دادن به افكار عمومي در جهت كسب منافعي خاص، به واسطه رسانه‌هاي فردي و ارتباط جمعي توليد و منتشر مي‌شود.»
فلسفي افزود: «سنگيني بار اخبار جعلي بيش از هر چيز بر دوش رسانه‌هاي يارانه‌مبنا و اجتماعي است. ابعاد مختلف اخبار جعلي مي‌تواند شامل سه مورد باشد. بُعدِ سياسي كه اتفاقا بيشترين توجه را هم به خود جلب مي‌كند. بُعدِ اقتصادي و آورده‌هاي مالي ناشي از افزايش كليك و بُعدِ فردي كه از جمله مصاديقش مي‌توان از جوانانِ ولسي مورد اشاره دكتر سليمي نام برد. اين‌ها نيز اگرچه نگاهشان كسب درآمد بوده است اما اين جا اقتصاد خُرد مطرح است و نه اقتصاد كلان. همه اين‌ها قطعا مصاديق بومي هم دارد اما براي ايجاد نكردن حساسيت به آن‌ها اشاره نمي‌كنم.»
فلسفي افزود: «يكي از دلايل رشد اخبار جعلي ساده شدن مارپيچ بازنشر است. در شبكه‌هاي اجتماعي لايك كردن و بازنشر كردن منجر به افزايش اعتماد به نفس مي‌شود و اين برعكس مارپيچ سكوت است يعني زماني كه فرد در مقابل اظهارنظرهاي يكسان گروهي انبوه، به حاشيه رانده مي‌شود. ترس ما از اين است كه در آينده‌اي نزديك محتاج حضور مفسراني شويم كه اخبار جعلي را برايمان تفسير كنند.»
او در پايان بخش نخست صحبت‌هاي خود گفت: «لطفا حتما زماني كه به خبري اعتماد نداريد از بازنشر آن بپرهيزيد.»
توليدكنندگان اخبار جعلي
در ادامه حسين امامي بخش اول صحبت‌هاي خود را با اشاره به اپتي كوانت، يك موسسه مستقل در حوزه تحقيقات پيرامون روانشناسي آنلاين شروع كرد و گفت: «اين موسسه نتايج تحقيقي را منتشر كرد كه مدعي بود طي آن با ۱۰۰ هزار كاربر گفت‌وگو كرده و بر مبناي آن كساني كه از اينترنت اكسپلورر استفاده مي‌كنند از ضريب هوشي كمتري برخورداند و برعكس كاربران فايرفاكس و موزيلا باهوش‌ترند! اين خبر در سال ۲۰۱۰ منتشر شد و همه رسانه‌هاي معتبر از جمله BBC و CCN و سپس شبكه خبر خودمان هم منتشرش كردند. در اين ميان عده‌اي روزنامه‌نگار پيگير شدند كه اين تحقيق چطور انجام شده است و در نهايت فهميدند همه چيز زير سر برنامه‌نويسي كانادايي بوده كه از مايكروسافت و اينترنت اكسپلورر نفرت داشته!»
او توضيح داد: «سه اصل اوليه خبرنويسي عبارتند از روشني خبر يعني زباني ساده و رسا، جامعيت خبر يعني پاسخگويي به هر سوالي كه در خصوص خبر در ذهن مخاطب شكل مي‌گيرد و صحت و درستي خبر يعني دغدغه‌اي كه منجر به دور هم جمع شدن ما شده است.»
او ادامه داد: «در حوزه سياسي يكي از مسائلي كه منجر به افزايش اخبار جعلي مي‌شود كيفيت صحبت‌هاي سياستمدار است و نمونه‌اش ترامپ است كه شيوه صحبت كردنش منجر به افزايش درصد اخبار جعلي از آن مي‌گردد. اخبار جعلي كه روز به روز گسترده‌تر مي‌شوند مي‌توانند به آزادي بيان لطمه بزنند و حتي حجم بالاي اخبار جعلي به عنوان حملات سايبري تلقي مي‌شود. پدافند غيرعامل سازمان‌ها يكي از وظايفشان پيگيري همين اخبار جعلي است.»
امامي تصريح كرد: «من توليدكنندگان اخبار جعلي را دو گروه مي‌دانم. يكي گروهي كه اين كار را عامدانه انجام مي‌دهند و ديگري گروهي كه كارشان غيرعامدانه است و برخلاف تعريف دوستانم گمان نمي‌كنم اين كار مغرضانه باشد. كساني كه اين كار را عامدانه انجام مي‌دهند يا در پي بهره‌برداري سياسي‌اند يا بهره‌برداري اقتصادي يا طنز و سرگرمي. آن بخش كه غيرعامدانه است نيز يا در اثر اشتباه رسانه شكل مي‌گيرد يا اشتباه خبرنگار.»
او ادامه داد: «در كشور خودمان توليد اخبار جعلي امري ريشه‌دار است و به فرهنگ‌مان برمي‌گردد. ساختن شايعه در تاكسي و صف نانوايي براي ما چيز غريبي نيست. به اعتقاد من شبكه‌هاي مجازي هم در اين ميان تقصيري ندارند. وقتي منبع اصلي به موقع و دقيق اصلاع‌رساني نمي‌كند، بر واژه به موقع تاكيد مي‌كنم، مردم به دنبال اخبار غيررسمي مي‌روند.»
امامي افزود: «تكذيب اخبار جعلي نيز كار بسيار سختي است و دروغ هر چه بزرگتر باشد، باورپذيري‌اش بيشتر است و در اين ميان كار روابط عمومي‌هاي سازمان‌ها براي تكذيب اخبار جعلي سخت و سختر مي‌شود. ما در شبكه‌هاي اجتماعي دروازه‌باني خبر نداريم. برخلاف رسانه‌هاي رسمي كه در آن‌ها هر خبر از لايه‌هاي مختلفي عبور مي‌كند تا به مرحله انتشار برسد. همچنين هويت‌هاي جعلي در شبكه‌هاي اجتماعي بسيار مرسوم است. سرعت بالاي انتشار خبر نيز در افزايش حجم شايعه و اخبار جعلي موثر است.»
او در پايان بخش اول صحبت‌هاي خود گفت: «در بخش دوم مي‌خواهم به راهكارها و وظايف مردم، دولت و رسانه‌ها در قبال اخبار جعلي بپردازم اما در پايان اين قسمت مي‌خواهم به پليتي فكت هم اشاره كنم كه از سال ۲۰۰۱ تاسيس شد و براي مقابله با اخبار جعلي به سراغ راستي‌آزمايي رفت. سايت پليتي فكت توسط نشريه تايمز راه‌اندازي شد و واردش كه مي‌شويد، نشانگري مانند نشان‌دهنده درجه بنزين دارد كه راست بودن، دروغ بودن يا شايعه بودن خبر را نشان مي‌دهد. اين سايت كه در سال ۲۰۰۹ موفق به كسب جايزه پوليتزر شد هر سال بزرگترين دروغ سال را هم معرفي مي‌كند و سال گذشته شخص ترامپ را به عنوان دروغ سال معرفي كرد.»
او در ادامه گفت: «نكته آخر اين كه مخاطبان بايد خود را در خلسه خبري قرار دهند، يعني اگر تلويزيون مي‌بينند، ماهواره هم ببينند، اگر روزنامه راستي مي‌خوانند، روزنامه چپي هم بخوانند و خودشان را در معرض اخبار قرار دهند. همچنين راستي‌آزمايي را بر عهده ساير كاربران نگذارند و خودشان به دنبالش بروند. همچنين به تعداد اشتراك‌گذاري‌ها و لايك‌ها اعتماد نكنند و فكر نكنند كه هر چقدر تعداد بازديدها از يك مطلب بيشتر باشد يعني درست‌تر است.»
افزايش تاثيرپذيري اخبار جعلي
در ادامه سليمي با شروع بخش دوم صحبت‌هاي خود از توليدكنندگان اخبار جعلي گفت و از تروريست‌ها، ربات‌ها، صاحبان قدرت، احزاب و هواداران آن، روزنامه‌نگاران و آگاهان بر چگونگي تاثيرگذاري بر افكار عمومي و... نام برد. همچنين از مواردي چون پروپاگاندا، طنز و سرگرمي، جانبداري، نفع و سود، تحريك، هجو، روزنامه‌نگاري ضعيف، هواداري و قدرت و سياست به عنوان عوامل تحريك توليد اخبار جعلي نام برد.
او همچنين در خصوص دلايل افزايش تاثير اخبار جعلي گفت: «بصري كردن اخبار جعلي بر افزايش پذيرش آن اثر مي‌گذارد. به عنوان مثال مقاله‌اي جعلي اما همراه با نمودار، بسيار بيش از مقاله‌اي جعلي اما بدون نمودار قابل قبول خواهدبود. تصويري شدن، باورپذيري را افزايش مي‌دهد. ارسال هماهنگ و مكرر اخبار جعلي نيز سهم مهمي در افزايش پذيرش آن دارد. چون ذهن مخاطب را خسته و وادار به پذيرش مي‌كند. انتخاب تصاوير عجيب و دستكاري شده عامل ديگري است كه مخاطب را وادار به پذيرش مي‌كند.»
پنج پرسش كه بايد پيش از بازنشر اخبار از خود بپرسيد
فلسفي نيز در بخش دوم صحبت‌هاي خود گفت: «آسمان‌خراش اخبار جعلي بر پايه اطلاعات جعلي استوار است. اطلاعات جعلي دو دسته‌اند، يكي اطلاعات غلط miss information و اطلاعات گمراه‌كننده diss information . مورد اول مربوط مي‌شود به منابع محدود، مانند جوانان ولس و مورد دوم مربوط است به دولت‌ها.»
او ادامه داد: «من رسانه‌هاي اجتماعي را مقصر نمي‌دانم و اگر ميزان اخبار جعلي در آن زياد است به دليل حضور كم نخبگان در آن است و نبود دروازه‌باني. ما به دنبال مقصر نيستيم و آن‌چه به آن اشاره كردم بخشي از ماهيت شبكه‌هاي اجتماعي است.»
او به مطرح كردن پنج پرسش به عنوان راهكارهايي براي جلوگيري از بازنشر اخبار جعلي اشاره كرد و گفت: «مخاطب بايد پيش از بازنشر از خود بپرسد چه كسي اين خبر را توليد كرده است؟ چگونه آن را توليد كرده است؟ چرا آن را توليد كرده است؟ چه زماني آن را توليد كرده است؟ چه كاستي‌هايي دارد؟ و پس از مطلع شدن از آن چه بايد كرد؟»
مخاطب بايد با ديده ترديد به خبرها بنگرد
امامي نيز در آخرين بخش از صحبت‌هاي خود گفت: «مخاطبي كه سواد رسانه‌اي دارد بلاي جان رسانه است. مخاطب بايد بتواند فعالانه برخورد كند. تفكر انتقادي داشته باشد و با ديده ترديد به خبرها بنگرد.»
او افزود: «اتحاديه اروپا در فلاند مركزي دارد با عنوان اخبار جعلي كه كارش شناسايي اخبار جعلي است. در ايران شايد مردم، حرف نهادي رسمي را چندان نپذيرند اما در عوض NGOها مي‌توانند در اين زمينه فعال شوند و نهادي براي فكت‌چك يا راستي‌آزمايي راه بيندازند. دانشگاه‌ها و شركت‌هاي دانش‌بنيان مي‌توانند در اين زمينه فعال شوند و از روش‌هاي راستي‌آزمايي خلاقانه بهره ببرند. ما بايد به سطحي از سواد رسانه‌اي برسيم كه بدانيم نيازي به فيلترينگ نداريم، مردم‌مان بدانند فضاي مجازي فقط براي تفريح و سرگرمي نيست و متوجه شوند كه زندگي‌شان با فضاي مجازي در هم گره خورده است.»
منبع: خبرآنلاين