شبكه اطلاع رساني روابط عمومي ايران (شارا)-
مقدمه
متداول‌ترين وسيله بررسي تجربي در جامعه‌شناسي و بسياري از رشته‌هاي مجاور ديگر و همچنين در بخش‌هاي كاربردي، روش مصاحبه است. زيرا گرچه با اين وسيله، رفتار اجتماعي افراد فقط به طور غير مستقيم، بر مبناي عكس‌العمل آنها به سوالات سنجيده مي‌شود و به نظر مي رسد با تكنيك‌هايي چون مشاهده و يا آزمايش ممكن است بتوان رفتار اجتماعي افراد را در گروه هاي كوچك به طور مستقيم و واقعي‌تر بررسي كرد، اما در گروه‌هاي بزرگتر، هنگامي كه مقايسه نسبتاً دقيق رفتار گروه ها با يكديگر مطرح مي شود بايد مقياس‌هاي دقيق، قابل اطمينان و يك‌شكلي براي مقايسه و سنجش افراد با يكديگر يافت كه در مجموع "مصاحبه" در بيشتر موارد به اين هدف ايده‌آل نزديك‌تر است.
انجام مصاحبه عبارتست از هنر پرسيدن پرسش‌هاي درست و به دقت گوش‌دادن به آنچه كه مصاحبه‌شونده مي‌گويد و همچنين چيزهايي كه مصاحبه‌شونده نمي‌گويد.
مصاحبه ارتباطي طراحي شده، هدف‌دار، رودررو و نيازمند به تصميم‌گيري است كه دو طرف در آن حضور دارند و دست‌كم يكي از طرفين با برنامه‌ريزي قبلي در آن شركت مي كند. به عبارتي محقق طي برنامه اي معين به وسيله سوالات مشخص در پي سنجش هدف‌هايي مشخص است. با همين توضيح چنين بر مي آيد كه:
1. در آغاز بايد هدف‌هاي كل (هدف تحقق و بررسي) و هدف‌هاي جزء (هدف از طرح هر سوال) مشخص شده باشند
2. وسيله بررسي و سنجش در اين روش، سوال و يا وسيله هاي شبيه آن (نظير گويه) است.
3. اين وسايل نسبت به موضوع و افراد و شرايط مكاني و زماني مورد مطالعه بايد هر بار با برنامه‌اي دقيق و قابل كنترل، پياده شوند تا امكان مقايسه و نتيجه‌گيري قابل اطمينان وجود داشته باشد.
انواع مصاحبه
براي مصاحبه، انواع مختلفي قائل شده اند كه در شكل گسترده و تفصيلي آن مي توان از مصاحبه شفاهي، كتبي، گسترده (درسطح)، عمقي، مصاحبة هدايت‌شده، مصاحبة آزاد، مصاحبة تفسيري، مصاحبة خبري، مصاحبة باز، مصاحبة بسته، مصاحبة مطبوعاتي، مصاحبه راديويي و تلويزيوني ياد كرد. اين مجموعه از مصاحبه‌ها را مي‌توان در سه طيف (مصاحبة خبري، مصاحبة فردي و مصاحبة گروهي) جمع بندي كرد.
مصاحبة شفاهي همچنان كه از نامش پيداست، مصاحبه اي است كه توسط مصاحبه‌گر به صورت طرح سؤال مستقيم از مصاحبه شونده و گرفتن پاسخهاي مستقيم از او و به صورت شفاهي انجام مي گيرد. مصاحبه شفاهي معمولاً زنده تر، داغ تر و به‌روزتر از مصاحبه كتبي است و غالب مصاحبه‌هاي خبرساز به شكل مصاحبه زنده صورت مي گيرد. در مصاحبه كتبي، مصاحبه شونده ناگزير است به پرسشنامه اي كه به او داده مي شود به صورت كتبي پاسخ دهد و يا اين كه ابتدا ليست سؤالات را به صورت كتبي از مصاحبه گر مي گيرد و پس از مدت زماني (كه غالباً كم و زيادش دست خود اوست) به سؤالات (آن هم سؤالاتي كه خودش مي خواهد) پاسخ مي دهد. در اكثر موارد اين پاسخ ها ناقض و نارسا هستند. در مصاحبه‌هاي شفاهي، هم سؤالات جديد بر حسب مورد قابل طرح است و هم پاسخ ها مستقيم‌تر اند و مصاحبة شونده نمي تواند از پاسخگويي شانه خالي كند، اما در مصاحبه‌هاي كتبي، اختيار كار بيشتر در دست مصاحبه شونده است.
مصاحبه گسترده نيز (همچنان كه از نامش پيداست) بيشتر "به صورت سطحي" به مسائل مختلف مي پردازد و گرچه ممكن است سؤالات متعددي نيز در آن مطرح شود اما هدف، ريشه‌يابي و بررسي علت و معلول موضوع مورد مصاحبه نيست. در مصاحبه عمقي با وضعيتي برعكس روبرو هتسم. در اين نوع از مصاحبه، ريشه يابي ها و كشف زواياي ناشناخته و پنهان يك موضوع، مدنظر است.
در مصاحبه هدايت شده معمولاً هم سؤال و هم جواب معطوف به زمينه و موضوع خاصي است و سؤالات در جهتي از پيش تعيين‌شده پرسيده مي‌شود و بالطبع پاسخ ها هم به همين ترتيب در اين جهت پيش مي رود. اما در مصاحبه آزاد، پرسشگر مي تواند درباره مسائل و موضوعات مختلف، سؤالات متعددي را مطرح كند و پاسخ هاي لازم را بگيرد. معمول است كه در اين نوع مصاحبه‌ها، از قبل بين مصاحبه گر و مصاحبه شونده معين مي شود كه آيا بايد فقط در زمينه مسئله خاصي سؤال شود يا مي توان مجموعه‌اي از سؤالات را از مسائل مختلفي (كه مصاحبه شونده درباره آن اطلاعاتي دارد) مطرح كرد. اين به خواست مصاحبه كننده، اجابت مصاحبه شونده و اقتضاي خود موضوع بر مي گردد كه چگونه مصاحبه انجام شود، اما غالب مصاحبه شونده ها، مصاحبه هدايت شده را ترجيح مي دهند، زيرا مي توانند از پيش خود را براي آن آماده كنند و حدود سؤالات را حدس بزنند. در مصاحبه آزاد چنين امكاني كمتر وجود دارد. نوع ديگري از مصاحبه هم هست كه مصاحبه بسته خوانده مي شود. مصاحبه بسته، مصاحبه اي است كه پاسخ سؤالاتش فقط "آري يا نه" است و مصاحبه شونده حق و امكان توضيح بيشتر را ندارد و اصلاً چيزي بيشتر از اين از او خواسته نمي شود. اما در مصاحبة باز مصاحبه شونده مختار است كه به سؤالات مطرح شده به هر شكل كه مي خواهد پاسخ دهد.
مصاحبه فردي
در مصاحبه فردي هدف، بيشتر كسب آگاهي و شناساندن افراد (خبرساز يا عادي و غير معروف)، عقايد، افكار و نظرهاي آنان در زمينه هاي سياسي، فرهنگي، مذهبي، اجتماعي، علمي و ... است. تفاوت اين نوع مصاحبه با نوشتن بيوگرافي در اين است كه بيوگرافي در مورد شخص "نوشته مي شود" در حالي كه در مصاحبه فردي، شخص در مورد خودش "سخن مي گويد".
در تهيه مصاحبه فردي بايد به اين نكات توجه كرد:
1. برخلاف مصاحبه خبري كه توصيف محيط مصاحبه و حركات مصاحبه شونده ضروري نيست، در تنظيم مصاحبه فردي چه با افراد معروف و چه افراد عادي اين كار ضروري است.
2. ذكر تكيه كلام مصاحبه شونده يا عبارت هايي كه او در مصاحبه زياد تكرار مي كند، در مصاحبه خبري ضروري نيست؛ در حالي كه در مصاحبه فردي در اكثر مواقع لازم است، زيرا اين گونه مطالب ويژگي هاي فردي شخص را نمايان مي كند؛ اما بايد توجه داشت كه بيان اين‌گونه مطالب نبايد موضوع اصلي مصاحبه را تحت‌الشعاع قرار دهد.
3. به طور كلي در مصاحبه، اشتباه هاي مصاحبه شونده از لحاظ دستور زبان بايد تصحيح شود. فراموش نشود كه در مصاحبه فردي، هدف اصلي شناساندن طرز فكر، عقيده و نظر مصاحبه شونده است و در مصاحبه خبري ارائه اطلاعات جديد در مورد يك رويداد.
مصاحبه گروهي
در مصاحبه گروهي، آگاهي از عقايد، افكار و نظر تعداد زيادي از افراد جامعه مورد توجه و نظر است و خبرنگار اطلاعات خود را از چندين نفر به دست مي آورد. معمولاً موضوع مصاحبه گروهي مطالبي در رابطه با وقايع جاري است كه مستقيماً به مردم مربوط مي شود. تفاوت مصاحبه گروهي با مصاحبه خبري در اين است كه مصاحبه شونده شخص مسئولي نيست، بلكه فردي است كه صرفاً نظر خود را بيان مي كند.
در تهيه مصاحبه گروهي بايد به نكات زير توجه داشت:
1. گرچه يافتن افراد براي مصاحبه گروهي كار مشكلي نيست، ولي بايد توجه داشت كه انتخاب افراد بايد با موضوع مصاحبه منطبق باشد، مثلاً اگر موضوع مصاحبه در زمينه مسايل كارگري است، مصاحبه شونده را بايد از ميان كارگران كارخانه ها انتخاب كرد و نه مردم كوچه و بازار.
2. تعداد مصاحبه شوندگان اندازه معيني ندارد، در اكثر موارد تعداد بين 10 تا 20 نفر كافي است ولي بايد توجه داشت كه اين گونه مصاحبه‌ها را هيچ گاه نمي توان به عنوان تحقيق علمي تلقي كرد مگر اينكه تعداد و روش انتخاب افراد با اصول آمار و روش هاي سنجش افكار منطبق باشد. در مصاحبه گروهي نبايد اطلاعات جمع آوري شده را به كل جامعه و حتي گروه خاص تعميم داد.
3. در اين گونه مصاحبه‌ها براي اينكه پاسخ ها را بتوان با يكديگر تركيب كرد، براي همه مصاحبه شوندگان بايد سوال يكسان باشد. اگر در زمينه يك موضوع سوال ها به گونه هاي مختلف طرح شود، تركيب يا تجزيه و تحليل پاسخ ها امكان پذير نخواهد بود.
4. پرسش بايد ساده و روشن طرح شود تا مصاحبه شونده بتواند مفهوم مطلب را به سرعت دريابد. بنابراين نبايد پرسش هاي طولاني و پيچيده را در مصاحبه گروهي مطرح كرد. همچنين پرسش ها نبايد جهت دار باشند؛ زيرا در چنين مواردي پاسخ ها حاوي تاثير مصاحبه كننده بر روي مصاحبه شونده خواهد بود.
مصاحبه خبري
مصاحبه خبري گزارش و حاصلي است از فراگرد ارتباط ميان دو سوي ارتباط، به منظور دستيابي به واقعيتي كه داراي يك يا چند ارزش خبري است. اين گزارش ضمن آنكه تحت تاثير ويژگي هاي دو سوي اين فراگرد ارتباطي است، احتمالاً از عوامل درون سازماني و برون سازماني نيز تاثير مي پذيرد.
بخش قابل توجهي از اخبار رسانه ها را مصاحبه خبري تشكيل مي دهد و مطالب تازه ديدني و شنيدني در خلال آنها به مخاطبان ارائه مي شود. از اين رو خبرنگاران هميشه به دنبال تهيه مصاحبه‌هاي جذاب و پرطرفدار و داراي بار و ارزش خبري هستند و از اين رهگذر به بخشي از نيازهاي مخاطبان رسانه پاسخ مي گويند.
اهميت مصاحبه خبري
در اين نوع مصاحبه:
* مطالب ناگفته كه تا قبل از مصاحبه انتشار نيافته، به مخاطبان ارائه مي شود.
* مخاطب مطالب را به طور مستقيم از منبع مسئول دريافت مي كند.
* مخاطبان با منابع خبري آشنا و به توانايي هاي آنان آگاه مي شوند.
* مخاطب با گرفتن اطلاعات مصاحبه شونده به ارزيابي روند امور مي پردازد.
مصاحبه در صورتي موثر است كه در آن از مجريان مجرب و مصاحبه‌شوندگان توانا استفاده شود و موضوع نيز بااهميت و مهم باشد. تعيين موضوع و هدف در مصاحبه خبري بسيار مهم است؛ تعيين اينكه در مصاحبه چه اهدافي پيگيري مي شود؛ چنين شرايطي مخاطب را در فهم مطالب بسيار ياري مي‌دهد و جذابيت مصاحبه را افزايش مي دهد.
طبقه‌بندي مصاحبه‌هاي رسانه‌اي
مصاحبه با هدف گردآورنده اطلاعات: مقصود اصلي از اين نوع مصاحبه به دست آوردن واقعيت‌ها يا روشنگري درباره موضوعي است و مي توان آن را به صورت مستقيم يا ضبط شده پخش كرد و شامل مصاحبه با متخصصان، سخنگويان رسمي يا شاهدان عيني است. بايد اطمينان حاصل كنيد كه با مطلع ترين فرد در دسترس گفتگو مي كنيد و بايد وقت كافي صرف كنيد براي اينكه به تمام سوالاتي كه احتمالاً قرار است بپرسيد، برسيد تا مطمئن شويد كه تمام مبحث را به روالي روشن و منطقي پوشش داده ايد.
مصاحبه هاي بيانگر عقيده يا تشريح كننده: همين كه مطالب در دسترس قرار گيرد به فردي نياز داريد كه آنها را براي شما و مخاطبان تعبير و تفسير كند. بنابراين مجدداً با متخصص آشنايتان درباره اين موضوع، يا سخنگوي رسمي از سازماني براي واكنش به آنها تماس مي گيريد. ممكن است تصويري فوري از عقيده عموم نيز بخواهيد؛ اين قسمت از مصاحبه معمولاً در قالب صداي توده يا تلفني است.
مصاحبه هاي پاسخگومحور: هدف از اين نوع مصاحبه آن است كه از فردي كه در قبال اتخاذ تصميم و ارائه طرحي مسئول بوده بخواهد كه دلايل خود را براي مبادرت ورزيدن به رشته اي از اقدامات اظهار و توجيه كند. ممكن است شما در مقام مصاحبه‌گر درباره اين اقدامات به جدل بپردازيد، يا نظر مصاحبه شونده ديگري را بخواهيد كه با اين اقدامات مخالفت مي كند يا دست كم موافق نيست.
مصاحبه‌هاي عاطفي يا احساسي: اين نوع مصاحبه براي بسياري از خبرنگارها مشكل ترين نوع است. سوال رايج كه معمولاً مي پرسند اين است: "درباره ... چه احساسي داريد؟" اين قالب قابل درك است چون خبرنگاران مي كوشند وضع دروني مصاحبه شونده را كشف كنند. موضوع هر چه باشد، مصاحبه‌هايي كه پاسخ هيجاني توليد كنند به پرسش هايي با احساس و غيرمداخله‌جويانه نياز دارند. در مقدمه چيني براي ورود به چنين مصاحبه‌هايي بايد دقت مضاعف داشت. توصيه مي شود:
الف) تا از مصاحبه شونده مدنظر اجازه دريافت نكرده ايد،
ب) و در وضعي كه به نظر مي رسد فرد در حالت ضربه روحي است،
مصاحبه را اجرا نكنيد. اين مصاحبه بايد آنچه را كه روي داده توصيف كند يا توضيح دهد، يا حاوي اطلاعاتي باشد كه ديگران را از حوادث مشابه در آينده بر حذر دارد.
عواملي وجود دارند كه يك مصاحبه معمولي را به مصاحبه به ياد ماندني تبديل مي كنند اين عوامل عبارتند از:
ارتباط زنده ميان مصاحبه گر و مصاحبه شونده
افشاي غيرمنتظره قضيه اي از سوي مصاحبه شونده
نگاه افشاگرانه به يك موقعيت يا شخصيت
عرضه اطلاعات تازه.
اصول مصاحبه
اولين مرحله در فرايند مصاحبه ايجاد انگيزه در پاسخگو براي مصاحبه و ارائه اطلاعات است. در بر انگيختن پاسخ دهنده به همكاري سه عامل زير كمك مي كند:
- پاسخگويان بايد احساس كنند كه گفتگو با مصاحبه گر موفقيت آميز و رضايت بخش خواهد بود. مصاحبه گران بايد خود را همدل و هم‌صحبت نشان دهند.
- مصاحبه شونده بايد احساس كند كه مصاحبه ارزشمند است. نه تنها بايد احساس كند كه اين مصاحبه براي او مفيد است، بلكه بايد بداند كه با موضوع مهمي سروكار دارد و مشاركت وي بسيار حائز اهميت است. مصاحبه كننده بايد با ذكر اهميت مطالعه، پاسخگويان را به مشاركت در اين امر علاقه‌مند كند.
- بايد بر موانع ذهني پاسخ گويان فائق آمد. مصاحبه كنندگان بايد سوءبرداشتها را اصلاح كنند. بعضي از پاسخ گويان ممكن است با ترديد به مصاحبه‌گران بنگرند و آنان را فروشندگان يا نمايندگان دولت بدانند. مصاحبه گران بايد اهميت مطالعه، شيوه انتخاب پاسخگويان و ماهيت محرمانه بودن مصاحبه را دوستانه توضيح دهند.
موسسه پژوهش هاي اجتماعي دانشگاه ميشيگان در مورد اينكه چگونه مصاحبه كننده بايد خود را به پاسخگو معرفي كند، نكات زير را عنوان كرده است:
خود را به پاسخگو معرفي كنيد و بگوييد از طرف چه كسي آمده ايد.
به پاسخگو به شيوه اي كه براي او ايجاد انگيزه كند بگوييد چه كاري انجام مي دهيد.
به پاسخگو شيوه انتخاب او را بگوييد.
راهكار خود را با موقعيت تطبيق دهيد.
سعي كنيد رابطه اي اطمينان بخش و حاكي از تفاهم بين خود و پاسخگو به وجود آوريد.
پس از اين مقدمات مصاحبه كننده براي شروع مصاحبه آماده است. فنون ويژه اي كه مصاحبه گر مي تواند در اين فرايند استفاده كند، عبارتند از:
پرسشها بايد مطابق با پرسشنامه پرسيده شود، اما مي توان به صورت غير رسمي سوال كرد.
مصاحبه بايد در فضايي غيررسمي و آرام انجام شود و مصاحبه كننده بايد از ايجاد اين ذهنيت كه آنچه انجام مي شود يك امتحان است، خودداري كند.
هر سوال را به آرامي و با تامل بخوانيد. مطالعات نشان داده اند كه سرعت روخواني ايده آل بايد دو كلمه در ثانيه باشد. سرعت كند و آرام به مصاحبه كنندگان اين امكان را مي دهد كه منظورشان را واضح تر كنند و به پاسخ دهندگان نيز اين فرصت را مي دهد كه سوال را درك كنند و جواب خود را آماده كنند.
پرسشها بايد به همان ترتيب پرسشنامه پرسيده شود. پژوهشگر ترتيب پرسشها را به نحوي پيوسته طراحي كرده كه اين اطمينان را به وجود آورد پاسخهاي پاسخگويان تحت تاثير پاسخ شان به سوال هاي ديگر قرار نگيرد. علاوه بر آن براي استاندارد كردن مصاحبه، هر مصاحبه‌گر بايد از همان ترتيبي تبعيت كند كه پژوهشگر معين كرده است.
هر سوال را كه در پرسشنامه آورده شده است مطرح كنيد. بعضي اوقات پاسخ دهندگان پيش از آنكه از آنان سوال شود جواب‌ها را مي دهند. هنگامي كه چنين امري رخ مي دهد، مصاحبه‌كننده بايد كماكان به موقع سوال مزبور را مطرح كند اما پاسخ قبلي پاسخ دهنده را نيز تاييد كند، به عنوان مثال بگويد: مي دانم كه قبلاً به اين سوال پاسخ داده ايد اما ...
پرسش‌هايي را كه به اشتباه تفسير يا درك مي شوند بايد تكرار و روشن كرد. در بيشتر مواقع پاسخگويان هيچ مشكلي در تفسير يا درك ندارند. حداكثر، بعضي از افراد پيش از پاسخ به يك پرسش به خصوص به زمان بيشتري نياز دارند. كاهش اوقات پاسخگوياني كه مشكل شنوايي يا گويايي دارند، در درك پرسش مشكل ايجاد مي كند؛ بنابراين مصاحبه گر بايد آن پرسش را تكرار كند. به ندرت پيش مي آيد كه مصاحبه گر پرسش را با عبارت ديگري بيان كند و تنها زماني كه متقاعد شد پاسخگو پرسش را اشتباه تفسير كرده، بايد به اين كار مبادرت ورزد.
اهداف مصاحبه ها
مصاحبه ها اهداف گوناگوني دارند. ممكن است انجام مصاحبه به منظور جمع آوري اطلاعات، ارزيابي طرف مقابل، اقناع و تغيير عقيده شخص، راهنمايي و توضيح برخي مسائل و يا جهت استخدام باشد. بدين ترتيب براي دستيابي به هر يك از اهداف ذكر شده، برنامه ريزي متفاوتي جهت انجام مصاحبه مورد نياز خواهد بود.
الف- مصاحبه براي جمع آوري اطلاعات
هدف از چنين مصاحبه اي، جمع آوري اطلاعات، اخبار يا عقايد در مورد يك موضوع يا شخص است. تنظيم سؤالات در اين نوع مصاحبه بايد به نحوي باشد كه اهداف مصاحبه گر را تأمين كند و به اطلاعات او در مورد موضوع بيفزايد. سؤالات بايد به نحوي طراحي و مطرح شوند كه نظرات، ادراكات، موضع و برداشت هاي مصاحبه‌شونده در مورد موضوع خاص دريافت شود. در اين نوع مصاحبه ها معمولاً از اشخاصي سؤال مي شود كه داراي تخصص، صلاحيت و موقعيت شغلي متناسب با موضوع مصاحبه باشند.
ب- مصاحبه جهت ارزشيابي
در اين‌گونه مصاحبه، معمولاً شخصي كه داراي موقعيت شغلي بالاتري است براي مقام پايين تر از خود سؤالاتي را مطرح مي كند تا از پاسخ هاي دريافت‌شده به موارد مرتبط بكار ببرد. اطلاعاتي نظير، چگونگي انجام كار، كيفيت و شرايط فعلي، امكان انجام بهتر كار و اينكه شخص مصاحبه شونده چه كاري را بهتر مي تواند انجام دهد. در طي چنين مصاحبه هايي، روحيات و انتظارات شخص بهتر ارزيابي مي شود و مصاحبه گر از نقطه نظرات ديگران نسبت به كارشان و نسبت به خودشان آگاهي مي يابد.
ج- مصاحبه اقناعي
در اين نوع مصاحبه، مصاحبه گر قصد دارد، نظر، عقيده، رفتار و يا برخورد مصاحبه شونده را نسبت به موضوعي تغيير دهد. همراه پيشرفت مراحل مصاحبه اين انتظار وجود دارد كه مصاحبه شونده به هدف يا اهداف مصاحبه گر نزديك‌تر شود و عكس العمل متناسب نشان دهد. اين‌گونه مصاحبه ها معمولاً در موارد بازرگاني و فروش محصولات ميان خريدار و فروشنده انجام مي شود.
د- مصاحبه جهت راهنمايي و مشاوره
در چنين مصاحبه هايي، معمولاً مصاحبه گر از نظر روانشناختي، شخص آگاهي است و قصد دارد با ارائه سؤالات و دريافت واكنش ها، شخص مصاحبه‌شونده را راهنمايي كند و به هدف خاصي برساند. در اين‌گونه مصاحبه ها، مصاحبه شونده براي حل مشكلات و مقابله با مسائل، كار مثمرثمر، برخورد مناسب با ديگران، كسب توانايي در ايجاد ارتباط با سايرين و در كل براي برقراري ارتباط صحيح و موفقيت آميز در زندگي روزمره راهنمايي مي شود.
ه- مصاحبه توديعي
اين مصاحبه معمولاً زماني انجام مي شود كه كارمندي قصد خروج از سازماني را دارد. در اين مصاحبه سعي مي شود علت هاي مختلف عدم مطابقت و علل اختلاف ميان كارمند و كارفرما كه موجب خروج كارمند شده است، كشف شود. اطلاعاتي كه از اين نوع مصاحبه بهدست مي آيد در مورد اشخاص ديگر و كساني كه قصد استخدام دارند به كار گرفته مي‌شود. بدينوسيله موارد اختلاف كمتري در روابط شغلي ايجاد مي شود. در نتيجه، انجام كارها با رضايت بيشتر طرفين و برخورد كمتر صورت مي گيرد.
ر- مصاحبه استخدامي
مصاحبه جهت استخدام يا پذيرش، كاربردترين و معمول ترين نوع مصاحبه است كه هر شخصي به احتمال زياد در طول زندگي در آن شركت مي كند. نتيجه چنين مصاحبه اي اين است كه شخص براي انجام كاري يا پذيرش مسئوليتي مناسب يا غيرقابل قبول معرفي مي شود. در چنين مصاحبه اي بايد ارتباطي مفهومدار ميان مصاحبه گر و مصاحبه شونده ايجاد شود. ماحصل كار تعيين مي كند كه آيا امكان به وجود آمدن همكاري متقابل و سازنده وجود خواهد داشت يا خير. در مصاحبه استخدامي، مصاحبه گر اين امكان را به وجود مي آورد تا مصاحبه شونده نيز سؤالاتي را در مورد شغل آينده مطرح و پاسخ هايي دريافت كند. بنابراين در اين مصاحبه پرسش و پاسخ، دوطرفه خواهد بود.
فرايند مصاحبه
مصاحبه تنها يكي از مراحل تحقيق است و خود يك فرايند كامل نيست. اكثر مصاحبه هاي موفق از نظم خاصي پيروي ميكنند. به طور خلاصه هر مصاحبه اي داراي يك مقدمه، يك بخش اصلي و يك انتهاست.
الف) مقدمه يا گشايش مصاحبه در حقيقت راهگشاي ورود به مرحله اصلي است.
ب) بخش اصلي مصاحبه در برگيرنده بيشترين بحث انجام شده و شامل گفت وگوهاي دو جانبه طرفين است.
ج) در انتها نيز ضمن يك نتيجه گيري كلي از خلاصه گفتوگو، مصاحبه به پايان ميرسد.
در شروع مصاحبه، يك معارفه صميمانه مي تواند احساس اعتماد و دوستي را بين طرفين حاكم سازد و شرايطي را ايجاد كند كه هر دو طرف قادر به برقراري ارتباط صحيح با يكديگر باشند. در اين مرحله احساس ترس از طرف مقابل از بين مي رود و به جاي آن احساس اطمينان و حس همكاري جايگزين مي شود. برقراري چنين حالتي به منزله كليدي براي ورود به بحث اصلي مصاحبه است. معمولاً گفت وگو از آب و هوا، وضعيت خيابان ها، اخبار روز و مسائلي از اين دست باعث مي شود كه مصاحبه شونده، ترس از مصاحبه گر را از خود دور مي سازد و آرامش بيشتري بيابد.
كانل و كان (Cannell & Kahn)، كل فرايند مصاحبه را به مراحل چند گانه زير تقسيم كرده اند:
- تنظيم يا انتخاب برنامه مصاحبه (مجموع پرسش ها، اظهارات، تصاوير، يا ديگر محرك‌هايي كه موجب بيان پاسخ مي شوند) و يك مجموعه قواعد يا رويدادهاي خاص براي استفاده از برنامه.
- اجراي مصاحبه (سعي در دريافت پاسخ ها يا بروز وقايعي كه بايد طبقه بندي شوند)
- ثبت پاسخ ها (توسط يادداشت برداري، تجهيزات الكترونيكي يا وسايل ديگر)
- تهيه رمزهاي عددي (مقياس يا ديگر نظام هاي عددي كه پاسخ هاي ثبت شده به آنها تبديل شوند و نيز مجموعه قواعد تبديل آنها)
- رمزگرداني پاسخ هاي مصاحبه.
انواع سوالات مصاحبه
سوالات به دو دسته كلي و جزئي تقسيم بندي مي شوند:
- سوالات كلي: كه پاسخهاي كلي را به دنبال دارند؛ پاسخ كلي موجب طولاني شدن مدت مصاحبه مي شود و باعث مي شود كه كنترل مصاحبه در دست مصاحبه شونده باشد و طرح سوالات كلي محيط مصاحبه را گرم و صميمي مي كند.
- سوالات جزئي: در آن مصاحبه شونده مجبور مي شود كه با سوال به صورت مستقيم مواجه شود؛ مدت مصاحبه كوتاه مي شود و كنترل مصاحبه در دست مصاحبه كننده خواهد بود.
مسايل زباني
اولين نكته اي را كه در هنگام طرح سوال بايد بدان توجه داشت، مسايل زباني است. بدين معني كه هسته اساسي روش مصاحبه را "زبان" تشكيل مي دهد و از آنجا كه واژه ها و قواعد زبانها نسبت به فرهنگ‌ها و ارزش هاي حاكم بر آنها با يكديگر متفاوتند، نمي توان سوالي را كه در جامعه مطرح مي شود، هميشه به همان صورت در جوامع ديگر نيز به كار برد. اين تفاوتها فقط در بين دو جامعه وجود ندارد، بلكه در داخل يك جامعه نيز هر يك از گروه هاي اجتماعي داراي هنجارها، ارزش ها و معيارهاي گوناگوني هستند كه در زبان خاص آن گروه متجلي مي شود.
مسايل رواني
با مطرح ساختن اصل تفهيم صحيح و سريع و امكان تغيير قواعد دستوري يك سوال در واقع ما از مسايل زباني فراتر رفته و مسايل رواني را نيز پيش كشيده ايم. عوامل رواني بر روي آمادگي و تمايل پاسخگو به واقعيت گوئي عموماً به دو گونه تاثير مي گذارند:
هنگامي كه پاسخگو هيچ‌گونه جبهه گيري خاصي در مقابل سوالات و مطالب ندارد، اما محقق و پرسشگر، آگاهانه (مثلاً مغرضانه) و يا ناآگاهانه (در اثر اشتباه) موانعي در راه ارائه پاسخ‌ها ايجاد كرده، به افكار پاسخگو جهت داده و موجب جبهه گيري او مي شوند.
وقتي كه پاسخگو تمايلي به پاسخ دادن و گفتن مطالب و واقعيت ها ندارد و در ذهن او موانعي براي گفتن واقعيت ها وجود دارد.
در هنگام طرح سوال بايد كوشش شود كه اين عوامل را خنثي كرد.
مسائل موجود در طرح يك مطالعه مبتني بر مصاحبه
ويچ و بنزمن (Vich and Benzman)، انواع خطاهاي با اهميت و منابع اطلاعات گمراه كننده در يك مصاحبه را مشخص كردند. فهرست آنها شامل موارد زير بود:
- خطاهايي كه ناشي از قصد عمدي پاسخ گو در فريب دادن يا گمراه كردن هستند
- مشكلاتي كه به طور موقتي با پاسخگو پيوند دارند
- خطاهايي كه به موقعيت رواني پاسخ گو مربوط هستند
- خطاهاي غيرعمدي پيرامون موارد بالا.
اين دو محقق در مقاله خود بيان كرده‌اند كه هر يك از عوامل زير مي تواند موجب كسب اطلاعات نادرست گردد:
- اطلاعات سودار يا تحريف شده كه در نتيجه قصد پاسخ گو براي اثر گذاشتن بر نتيجه تحقيق ارائه مي گردد. اين سوداري ها را مي توان از كارگزاران جامعه كه مايلند تصوير خوبي را از شهرشان ارائه دهند، انتظار داشت.
- اطلاعات نمايشي كه به منظور افزايش لطف و جاذبه اطلاع دهنده و اجتماع، طرح ريزي شده است.
- اطلاعات اغراق آميز كه توسط اصلاح طلبان و به قصد استفاده از تحقيق براي نمايش و اصلاح اجتماع ارائه مي شود
- جلوگيري از كوشش‌هايي كه به منظور كسب اطلاعات در مورد مسائل خاصي مانند پديده جنسي، قدرت و طبقه اجتماعي به عمل مي آيد
- دليل تراشي براي رفتارهايي كه مورد پذيرش جامعه نيستند
- اطلاعاتي كه به دليل جاه طلبي هاي شخصي، خود بزرگ‌نمايي، حمايت از خود يا حل و فصل عداوت هاي شخصي تحريف مي‌شوند
- از پيش آماده كردن پاسخ ها بر اساس شايعات و ديگر انواع ارتباط در مورد تحقيق كه منجر به ارائه پاسخ هايي با سبك يكسان و كليشه اي مي‌شوند.
زمان و مكان مصاحبه
مصاحبه بايد در وقتي انجام شود كه پاسخگو با طيب خاطر بتواند در مصاحبه شركت كند. مثلاً تحقيقات در روستاها زماني مناسب است كه فعاليت‌هاي زراعي پايان يافته اند و يا در اوج خود نيستند.
محلي كه براي مصاحبه در نظر گرفته مي شود بايد حتي الامكان طوري باشد كه:
- پاسخگو بتواند خود را بر روي سوالات متمركز كند و حواسش در پي كارهاي ضروري ديگر نباشد.
- پرسشگر بتواند با پاسخگو تنها باشد تا شخص ديگري به طور مستقيم يا غيرمستقيم در مصاحبه شركت نكند. زيرا براي پرسشگر يا محقق فقط نظر اين پاسخگو را (كه در نمونه آماري او انتخاب شده است) حائز اهميت است (هر چند كه اطلاعات او نسبت به ديگران كمتر و يا ناقص باشد).
مدت مصاحبه
در بسياري از مواقع طولاني شدن زمان مصاحبه نه فقط موجب خستگي و بي حوصلگي پرسشگران و اشتباهات ناشي از آن مي شود، بلكه علاوه بر آن تاثير مشابهي بر روي پاسخگو خواهد داشت. لذا تا آنجا كه به پرسشگران مربوط مي شود، خصوصاً در تحقيقات طولاني و چندين روزه بهتر است كه پرسشگران روزانه بيش از چهار ساعت (وقت خالص) مصاحبه نكنند و بين مصاحبه‌ها آنقدر فاصله بگذارند تا بتوانند مصاحبه‌هاي بعدي را با آمادگي، تمركز و اشتياق بيشتري انجام دهند و بقيه اوقات را به مسايل ديگر تحقيقي مانند اصلاح و تصحيح يادداشت هاي خود در پرسشنامه هاي پر شده، مشاهده محيط تحقيق و توصيف مسايل و عوامل جانبي و غيره بپردازند. در گذشته تصور بر اين بود كه مدت هر مصاحبه نبايد از حدود 30 تا 35 دقيقه تجاوز كند اما تجربياتي كه در اين مورد به وسيله پرسشگران مختلف كسب شده است، نشان مي دهد كه پاسخگويان مي توانند حتي حدود يك ساعت تا يك ساعت و نيم نيز به طور فعال و مشتاقانه در مصاحبه شركت كنند، مشروط بر اينكه موضوع مورد مطالعه و يا سوالات و محتواي پرسشنامه جالب و جاذب بوده و شرايط مصاحبه (زمان و مكان و عوامل ديگر) بر روي پاسخگو تاثير منفي نداشته باشد.
تنظيم مصاحبه ها
در مصاحبه هاي خبري بهترين روش براي تنظيم مصاحبه سبك هرم وارونه است.
در تنظيم مصاحبه هاي فردي-گروهي،تفسيري و عمقي بهترين سبك تنظيم سبك تاريخي همراه با ليد است.
منبع: http://researchpr.blogfa.com