شبكه اطلاع رساني روابط عمومي ايران (شارا)- مصاحبه و گفتو گو يكي از انواع تاكتيكهاي گفتاري است كه خبرنگاران از طريق آن عقايد و افكار شخصيتهاي مهم جامعه ، دستاوردها و خدمات يك سازمان را در مورد مسايل مختلف جامعه به دست آورده و در اختيار جامعه قرار ميدهند.
مصاحبه، امروزه يكي از روشهاي خبرگيري است و كاربردهاي زيادي در عرصه مطبوعات و رسانهها دارد.
با اين حال خبرنگاران در هنگام انجام مصاحبه، روشها و اسلوبهاي خاصي را بهكار ميگيرند كه مصاحبه شونده بايد نسبت به آن روشها آگاهي داشته باشد تا غافل گير نشده و بتواند مصاحبهاي مناسب را ارايه نمايد.
از آنجا كه مديران ارشد سازمانها همواره مورد توجه خبرنگاران حرفه اي هستند و خبرنگاران از هر فرصتي براي گرفتن اطلاعات از آنها استفاده ميكنند، بايد مهارت، تجربه، تسلط و اطلاعات وسيع داشته تا در رويارويي با خبرنگاران و قرار گرفتن در مقابل دوربين تلويزيون و يا ضبط صوت روزنامهها دچار اضطراب و تشويش نگرديده و با هدايت كردن مصاحبه، اطلاعات مفيد و ضروري را در اختيار رسانهها قرار دهند.
كارشناسان ارتباطات معتقدند چگونگي روبرو شدن با خبرنگاران و قرار گرفتن در مقابل دوربين تلويزيون و … تنها نيمي از كار محسوب ميشود و اگر اين امر با موفقيت انجام شود همراه با ارايه مطلوب اطلاعات ، شما در حقيقت به تمام اهداف خود در مصاحبه دست يافته ايد.
آنچه در اين مقاله به آن اشاره ميشود چگونگي حضور در مقابل تلويزيون، شركت در كنفرانس مطبوعاتي و شگردهاي خبرنگاران است كه ميبايست مديران ارشد سازمانها نسبت به آنها آگاهي و اشراف لازم داشته باشند.
چگونگي حضور در مقابل تلويزيون
مصاحبه تلويزيوني يكي از مصاحبههاي متداول و مؤثر در جهان امروز است. تلويزيون يگانه رسانه پيشتاز و پرمخاطب است كه مورد توجه و اقبال بسياري از آحاد جامعه قرار دارد. اين رسانه تأثير بسيار زيادي بر افكار عمومي جامعه دارد و جمع زيادي را در برابر صفحه جادويي خود ميخكوب مينمايد.
اين رسانه باتوجه به ارايه تصوير و صحنههاي زيبا و متنوع همراه با نمايش دكوراسيونهاي رنگارنگ ارتباط بسيار خوبي را با بيننده برقرار ميكند و امروزه حاكم بلامنازع عرصههاي اطلاع رساني جهان محسوب ميشود.
مصاحبه با يك چنين رسانه أي فرصتي طلايي و استثنايي است كه مصاحبه شوندگان مطلع و آگاه به راحتي از كنار آن نميگذرند و تلاش ميكنند تا با ارايه مطالب مفيد و جذاب همراه با تسلط و احاطه كامل به مطلب، ذهن بينندگان را متوجه سازمان خود نمايند.
با اين حال از آنجا كه مصاحبه شونده احساس ميكند در مقابل چشم ميليونها مخاطب قرار گرفته است، بعضاً دچار تشويش، دلهره، رنگ پريدگي و خشكي دهان ميگردد و فرصتهاي طلايي و استثنايي را در مقابل دوربين به هدر ميدهد.
به همين لحاظ به مديران و افراد مصاحبه شونده توصيه ميشود براي كسب تسلط و قرار گرفتن در مقابل دوربين تلويزيون تمرين نموده و يا از فرد ديگري بخواهند با ايفاي نقش خبرنگار سؤالاتي كه به نظرش ميرسد در جلسات تمريني مطرح كند و با پرسش سؤالات ابتدايي آمادگي لازم را در شخص ايجاد نمايد.
در مجموع باتوجه به اينكه تلويزيون قيافه حقيقي شخص را نشان داده و صداي او را پخش ميكند و حالات مصاحبه شونده تأمل ، ترديد ، شادي ، گرفتگي ، درهمي عضلات و … در صفحه تلويزيون ديده ميشود . بايد فرد از پيش خود را آماده كند و لباس مرتب بپوشد.
در نهايت كارشناسان و صاحبنظرانن موارد زير را جهت حضور درمقابل دوربين تلويزيون پيشنهاد مينمايند:
1ـ براي ايجاد كشش و تأثير بيشتر از حركات آرام و مناسب دست، صورت و شانه در برابر دوربين استفاده شود.
2 ـ با دوربين تماس چشمي داشته و با آن صحبت شود. بايد به خود تلقين كرد كه دوربين فردي زنده است و شما ميكوشيد چيزي به او بگوييد و او را قانع كنيد.
3 ـ راحت و آرام روي صندلي و در قسمت عقب بنشينيد. قسمت جلوي صندلي ننشنيد، طوري بنشينيد كه ستون فقرات شما عمودي باشد. در حاليكه نشسته ايد و با دوربين صحبت ميكنيد به جلو خم نشويد. اين وضع به شما حالت تهاجمي و عصبي ميدهد. در هنگام نشستن پا پشت پا قرار نگيرد.
5 ـ دستها به هم گره نشود، انگشتان دست لاي يكديگر قرار نگيرد و براي حالت دادن به كلمات و جملهها از حركات آرام و آهسته و مناسب دست استفاده شود.
6 ـ ابروهايتان را بالا ندهيد و بر پيشناني خود چروك نيندازيد.
7 ـهرگز تند و با حال عصبي صحبت نكنيد، آرام و با سرعت معمولي و با چهرهأي باز صحبت كنيد.
8 ـ همواره هدف و منظور از شركت در برنامه را از ياد نبريد، مطلقاً به بيان مطالب حاشيه أي و زايد نپردازيد، گفتههاي خود را به اشكال مختلف تكرار نكنيد و جريان بحث را به آرامي به سوي هدف خود بكشانيد.
9 ـ هيچگاه در مقابل دوربين اين جمله را كه «اين مطلب بين خود ما باشد» بيان نكنيد.
10 ـ از پوشيدن لباسهاي سفيد و براق در برابر تلويزيون خودداري كنيد، مشورت با كارگردان و توليد كننده برنامه در اين مواقع مفيد است.
11 ـ هنگامي كه در مقابل دوربين ايستاده ايد از در دست داشتن تسبيح، تكان دادن بيمورد پا و بدن ، برگرداندن صورت از مقابل دوربين و … خودداري نمائيد.
ضمناً چنانچه از شما خواسته شده كه به صورت تلفني ( مصاحبه تلفني ) در يك پخش زنده راديويي شركت كنيد، صرفاً به سؤالات خواسته شده پاسخ داده و از سخنرانيهاي طولاني و مفصل بپرهيزيد زيرا در اين صورت صداي شما قطع خواهد شد.
تفاوت مصاحبه تلويزيوني با مصاحبه مطبوعاتي
تفاوتهاي بسياري بين مصاحبه تلويزيوني با مصاحبه مطبوعاتي وجود دارد. در مصاحبه تلويزيوني چهار عنصر زمان ، آمادگي، اختصار در كلام و آراستگي ظاهر همراه با آرامش و متانت در گفتار ضروري است. از سوي ديگر چون چهره اشخاص و حالتهاي رفتاري آنها در تلويزيون نمايش داده ميشود توجه و مراقبت از حركات لازم و ضروري است و امكان تصحيح اشتباه به ويژه در برنامههاي زنده تقريباً غيرممكن است. داشتن آرامش لازم باتوجه به ويژگيهاي خاص تلويزيون در مقابل دوربين كمتر است و حضور ذهن تقريباً حرف اول را ميزند.
در حاليكه در مطبوعات، مصاحبه در فضاي غير رسميتر، صميميتر و خودمانيتر است. با اين حال خبرنگاران مطبوعات به موضوع از زاويه عميقتر و موشكافانه و وسيعتر توجه ميكنند.
مصاحبه شونده بايد مراقب باشد كه در اثر تكرار مصاحبه و يا در طول زمان مصاحبه همچنان به هدف مصاحبه فكر كند و همواره منافع و مصالح مؤسسه را از نظر دور ندارد و مطالبي را كه صلاح نيست نگويد. زيرا خبرنگاران شوق بيشتر براي درج اين گونه مطالب دارند و نتيجه براي مؤسسه فاجعه آميز خواهد بود.
مسأله ديگر در اين رابطه اين است كه بايد مطمئن شويد كه آيا آن بخش از اطلاعات را كه بيان ميكنيد صادقانه مورد استفاده قرار ميگيرد يا نه ، شما ميتوانيد به خبرنگار بگوئيد كه تا زماني كه يك كپي از مقاله يا سخنراني كه اين نظرات در آنها مورد استفاده قرار خواهند گرفت دريافت نكنيد، اجازه نميدهيد از آن اطلاعات استفاده كنند.
چگونگي مصاحبه در يك كنفرانس خبري
كنفرانس خبري عبارت از آن شكل از تاكتيك گفتاري است كه از طريق آن اخبار، اطلاعات و عقايد گوينده به سرعت از طريق رسانههاي همگاني به اطلاع عموم ميرسد.
براي برگزاري يك كنفرانس خبري توجه به نكات ذيل حايز اهميت است:
1ـ جريان مصاحبه از ابتدا تا انتها ضبط گردد.
2 ـ از حجم صدا، سرعت بيان كلمات، تأكيد و فشار بر كلمه و كيفيت آن به موقع استفاده شود.
3 ـ از حركات دست و بدن در مواقع مناسب و به شكل مناسب بهرهگيري شود.
4 ـ از لباس و رنگ مناسب استفاده شود.
5 ـبعد از اينكه مطالب لازم به طور شفاهي بيان گرديد، در پايان ميگويد: «من خوشحال خواهم شد اگر به سؤالات شما پاسخ بدهم ».
6 ـ با استفاده از ضمير «ما» علايق و منافع خود و مخاطبانتان را به هم پيوند دهيد.
7 ـ از اعداد و ارقام استفاده كنيد و سعي كنيد آنها را تبديل به موارد عملي زندگي شنوندگان بكنيد.
8 ـ بهتر است به جاي كلماتي از قبيل، بايد باشد، اينطور است، بايد، همه، حتماً، به طور قاطع، گفته شود، ميتواند باشد، به نظر ميرسد كه اينطور باشد، ميتواند، اكثريت، شايد، به نوعي و…
9 ـ در مورد لطيفه و مطالب خندهداري كه احياناً ميخواهيد بيان كنيد، بسيار با احتياط برخورد كنيد و دقت كنيد به نژاد، مذهب، سرزمين و زادگاه كسي توهين نشود.
10 ـ از تكرار تكيه كلامهايي نظير « به اصطلاح »، « عرض شود كه »، و « در واقع » و … خودداري شود.
11 ـ هرگز به سؤالات پاسخ دروغ ندهيد. اگر در برابر پرسشي قرار گرفتيد كه پاسخ آنرا نميدانيد و يا نميخواهيد بيان كنيد، بهترين راه اين است كه مؤدبانه بگوييد « در اين مورد نظري ندارم ».
12 ـ ميتوانيد در مقابل سؤالي كه تمايل به پاسخ آن نداريد با طرفندهايي شما از خبرنگار سؤال نمائيد.
13 ـ در طول كنفرانس خبري چنانچه سؤالاتي از سوي خبرنگاري پرسيده شود كه به دلايلي پاسخگويي به آن مصلحت نباشد بايد با خونسردي و نزاكت كامل گفت: «من مطمئن هستم تأييد خواهيد فرمود كه پاسخ به اين سؤال و انتشار اين خبر محرمانه است». چنانچه كسي كه به سؤالاتي پاسخ ميدهد عصباني شده يا با بياعتنايي و يا بدبيني رفتار نمايد ، مطمئن باشيد كه خبرنگاران نيز متقابلاً همين احساس و رفتار را در پيش ميگيرند و فضاي بياعتمادي حاكم بر كنفرانس، نتيجه را فاجعه آميز ميكند. لذا هرگز مطلبي را اعلام نكنيد و بعد از خبرنگاران بخواهيد كه آن را در رسانهها پخش و درج نكنند.
14 ـ در هر مصاحبه لحظاتي پيش ميآيد كه سؤالات اصلي و عمده خبرنگاران به پايان ميرسد و نوبت سؤالات تكراري و يا بيارتباط به موضوع آغاز مي گردد. اگر پاسخگو خود متوجه اين امر گرديد با بيان جملات نظير « من ميدانم كه شما خسته شده ايد و يا ميخواهيد زودتر به دفتر كارتان برسيد در نتيجه تنها براي دو سؤال ديگر وقت مي گذاريم . » به مصاحبه خاتمه دهيد.
ناگفته نماند كه از جمله متداولترين و بارزترين اشتباهاتي كه برخي مصاحبهكنندگان انجام ميدهند اين است كه معمولاً زياد حرف ميزنند ، قاعده عمومي آن است كه مصاحبه شونده 80 درصد زمان مصاحبه را صبحت كند ، و 20 درصد ديگر را اجازه دهد تا خبرنگار نيز نقطه نظرات خود را مطرح كند.
شگردهايي كه خبرنگاران در هنگام مصاحبه در مقابل فرد مصاحبه شونده به كار ميگيرند:
مصاحبه از انواع راههايي است كه هميشه مطلوب و مورد نياز مردم است و خبرنگاران هيچگاه از محاسن آن غافل نميشوند و امكاناتي را كه براي انجام آن به دست ميآيد از كف نميدهند و در مجموع اين وظيفه خبرنگار است كه سؤالاتي از او بكند ، جوابهايش را يادداشت كند و همراه با اطلاعاتي از شخصيت وي ، خبر و شايد عكس او را به علاقهمندان تقديم كند.
مصاحبه شونده بايد بداند كه خبرنگار با مطالعه قبلي به عرصه مصاحبه گام ميگذارد زيرا معتقد است كه « هرگاه مصاحبه با مطالعه قبلي صورت گيرد ، اين احساس در شخص طرف گفتو گو به وجود ميآيد كه مصاحبه كننده فرد مطلعي است و شايد در بعضي از زمينهها از خود او ( مصاحبه شونده ) نيز اطلاعات بيشتري دارد . در اين صورت وي به سخن گفتن ، تحريك و تشويق ميشود و آنچه را كه در مواقع عادي و با مصاحبه كنندگان عادي حاضر به گفتن نيست ، با توضيح و تفسير مبسوط بيان ميدارد».
بنابراين خبرنگاران كه با آگاهي كامل از موضوع به مصاحبه ميروند همه جانب امر را از پيش ميداند و هرگونه راه گريزي را بر متهم ميبندد.
طبعاً در اين شرايط مصاحبه شونده ناچار بايد از تمام اطلاعات ، استعدادها و قابليتهاي خود استفاده كند تا بتواند با دلايل و بيان قوي با خبرنگار مقابله كند و اين درست همان نتيجهاي است كه روزنامهنگار به دنبال آن است.
در مجموع خبرنگاران در مقابل مصاحبه كنندگان به شگردهاي زيردست ميزنند:
ـ در قدم اول براي خبرنگاران شناسايي طرف مصاحبه خيلي مهم است و اين امر مستلزم دانستن نام دقيق فرد مصاحبه شونده ، نام كوچك و نام خانوادگي ، سمت فعلي و سمتهاي گذشته او ، خواستها و علايق وي ، روحيه و اخلاقش مخصوصاً نقاط ضعف يا قوت او كه ممكن است هنگام گفت و گو و براي به حرف وا داشتن وي كمك نمايد.
ـ گام بعدي اداره صحيح مصاحبه است . اداره صحيح مصاحبه در تمام مدتي كه گفت و گو ادامه دارد شرط كامل شدن اقدامات مقدماتي است و مخصوصاً در اين مرحله خبرنگاران به رفتار طرف توجه فراوان دارند و واكنشهاي احتمالي او را در زمانهاي مختلف از پيش در نظر آورده و براي مقابله با آن چارهانديشي ميكنند. آنها به برقراري ارتباط حساس هستند و به نشانههاي غيركلامي مصاحبه شونده نظير تناژ صدا ، برافروختگي چهره و … توجه ميكنند.
ـ مصاحبه ممكن است از سوي خبرنگار با سخنان گرم و صميمانه أي آغاز شود، به طوري كه اين گرمي و صميميت از همان آغاز كار احساس دوستي و صميميت را در طرف ايجاد كند و او را براي گفتو گوي مفيدي آماده سازد.
ـ مشكلي كه معمولاً در ابتداي مصاحبه پيش ميآيد پرده غربت و ناآشنايي بين خبرنگار و مصاحبه شونده است. براي ايجاد نزديكي و از ميان بردن پرده غربت معمولاً خبرنگاران صحبت را با اشاره به سوابق خدمت درخشان شخصيت مصاحبه آغاز ميكنند. خدماتي كه انجام داده است موضوعات مناسبي براي بحث و جلب توجه طرف است . زيرا معتقدند كه « جلب اعتماد و اطمينان طرف مصاحبه از عواملي است كه به گرفتن جوابهاي كافي و خوب از او كمك ميكند ».
ـ معمولاً براي اينكه از سوي مصاحبه شونده ، يا به طور كلي هر خبردهنده أي جلب اعتماد شود خبرنگاران خود را محرم اسرار او قرار ميدهند و در صورتي كه انتشار مصاحبه يا خبر به زيان طرف باشد اقدامات متفاوتي را در پيش ميگيرند. بنابراين آنچه مصاحبه شوندگان بايد به آن توجه جدي نشان دهند اين است كه در اينگونه موارد خبرنگار در حقيقت خود را در برابر دو اصل متغاير مييابد . اول به دست آوردن هر چه بيشتر خبر و انتشار آن، دوم حفظ اسرار منبع خبر يعني منتشر نكردن آن خبر.
معمولاً از نظر خبرنگاران اصل اول بر اصل دوم برتري دارد و اصولاً وظيفه خبرنگار به دست آوردن و انتشار خبر است. ولي فقط در موارد استثنايي خبرنگار بين اهميت احتياج جامعه به دانستن خبر و حفظ اسرار شخص خبر دهنده دومي را انتخاب ميكند.
در اين شرايط مصاحبه شونده بايد مراقب باشد تا از ارايه اطلاعاتي كه محرمانه تلقي ميشود و افشاي آن موجب ايجاد مشكلات در سطح سازمان و جامعه ميشود بپرهيزد.
البته خبرنگاران در اين گونه موارد ممكن است با نقل از « يك منبع مؤثق » يا « يك مقام صلاحيتدار » و نظاير آن خبر را در اختيار مردم قرار دهند.
ـ خبرنگار، يك فرد آموزش ديده، سمج و پيگير است . لذا در اولين امتناع و شكست مأيوس نشده و عقب نشيني نميكند . او به همه وسايلي كه در اختيار دارد و تمام چيرگيهاي شخصي خويش براي آماده كردن شخصيت طرف گفتو گو متوسل ميشود تا سكوت او را بشكند . از نظر آنها سماجت شرط موفقيت است و در نهايت اگر خبرنگار با تمام مساعي خود باز هم با ناكامي روبرو شود ، ممكن است از اين شكست و ناكامي نيز خبر جانبي تهيه كند و پيروزي را در جبهه ديگر تأمين نمايد.
ـ در مجموع خبرنگاران از مصاحبه شفاهي بيشتر استقبال ميكنند تا مصاحبه كتبي . زيرا در گفت و شنودها مصاحبه شونده هنوز از سؤال بعدي و نتيجه گيري احتمالي مصاحبه كننده آگاه نيست و غالباً در همان مرحله اول نظر واقعي خود را ابراز ميكند . اما در مصاحبههاي كتبي اشخاص قبلاً باتوجه به پرسشهاي بعدي ، پاسخهاي نخستين خود را احياناً اصلاح ميكنند.
ـ اصولاً شخصي كه به سؤالات پاسخ ميدهد بايد انتظار پرسشهاي انتقادي ، آزار دهنده وگيج كننده را داشته باشد ولي مهارت ، تجربه ، تسلط و خونسردي وي همراه با پيشبينيهاي لازم و توزيع مطالبي كه قبلاً تايپ و تهيه شده ميتواند براي اهداف مؤسسه بسيار مفيد باشد.
به طور خلاصه چنانچه خبرنگار دريابد كه اوضاع و احوال نشانگر اين است كه طرف مصاحبه تحت تأثير پاره أي فشارهاي روحي ـ شخصي يا اجتماعي است و يا در موضوع صحبت داراي منافعي است به وسايل ديگر كسب خبر و يا مصاحبه با اشخاص ديگر نيز توسل ميجويد و خواننده ، شنونده و بيننده را در جريان منافع مختلف خبر قرار ميدهد. نا خود بتوانند ارزش بيانات شخصيت مورد توجه را ارزيابي كنند.
ـخبرنگاران گروهي را ميشناسند كه به جهات مختلف از انجام مصاحبه فرار ميكنند و يا به آساني تن به مصاحبه نميدهند. در اين موارد سؤال طوري مطرح ميشود كه طرف خواه ناخواه به دادن جواب مثبت كشيده ميشود.
چنانچه در شرايطي قرار گرفتيد كه حتماً مصاحبه نمائيد وقتي را تعيين كنيد كه بتوانيد در مدت لازم اطلاعات مورد نياز را جهت ارايه جمع آوري كنيد. اما اگر خبرنگار اطلاعاتي را از شما درخواست ميكند كه شما مايل به افشاي آن نيستيد اجازه ندهيد كه در اين شرايط از شما اطلاعاتي بگيرد كه بعداً پشيمان شويد . به خاطر داشته باشيد كه حتي در يك دادگاه همواره اين حق را داريد كه اطلاعات را فاش نسازيد.
ـ براي آنكه موضوع مصاحبه كاملاً روشن باشد خبرنگار از پيش سؤالات خود را به طور دقيق تهيه ميكند و معمولاً سؤالات را ساده و روشن طرح ميكند. زيرا معتقد است هرچه سؤال سادهتر و روشنتر باشد امكان فرار از دادن پاسخ صريح و قاطع دشوارتر است و مصاحبه شونده ناچار ميشود به آن جواب روشن بدهد.
منابع:
اصول روزنامهنگاري، دكتر كاظم معتمدنژاد
مصاحبه خلاق، احمد توكلي
روزنامهنگاري نوين، حسين قندي
تئوري و عمل در ارتباطات و روابط عمومي، ميرسعيد قاضي
منبع مرجع: شبكه اطلاع رساني روابط عمومي ايران (شارا)