چكيده

 امروزه مسئله توريسم به يك صنعت درآمدزا در تمام دنيا تبديل شده است و كشورها سعي مي كنند تا نسبت به ساير كشورهاي همجوار خود پيشي بگيرند، به عنوان مثال كشور دبي با فراهم آوردن زميه هاي فراوان توانسته است هر ساله ميلياردها دلار پول به كشور و اقتصاد خود سرازير و زمينه هاي رفاه و سعادت مردم خود را افزايش و هر روز بر جلب بيشتر سرمايه گذاري در كشور خود بيفزايد يا بازديد از ديوار چين و عجايب هفت گانه دنيا براي كشورهاي مبداء ميلياردها دلار در آمد بدون سرمايه گذاري پديد آورد.

كشور ايران عليرغم داشتن جاذبه هاي گردشگري فراوان طبيعي و تاريخي همانند تخت جمشيد، جاده ابريشم، تالاب انزلي و هزاران جاذبه ديگر متاسفانه بخش اندكي از درآمد خود را از طريق صنعت توريسم تامين مي نمايد و متوليان و دست اندركاران جامعه فرض است با كنكاشي علمي و دقيق موانع و مشكلات موجود در بسط و توسعه صنعت توريسم را شناسنايي و تلاش هايي جهت تقويت و توسعه آن را سامان دهي نمايند در اين مقاله ما براي راهكارهاي اجرايي كه مي تواند توسط متوليان روابط عمومي سازمان هاي با صنعت توريسم مورد استفاده قرار گيرد  خواهيم پرداخت.

واژگان كاربردي، توريسم، روابط عمومي، كاركرد، راهبرد، صنعت توريسم

امروز به واسطه افزايش پيشرفت  وسايل حمل و نقل و گسترش وسايل و تجهيزات ارتباطي، مرزهاي ميان كشورها در نورد ديده شده و انسان ها نيز تمايلات زيادي جهت شناسايي ساير ملت ها و شناخت بهتر ساير فرهنگ ها پيدا نموده اند و اين مسئله باعث گسترش صنعت توريسم در دنيا گرديده است.

بخش توريسم يكي از زير بخش هاي عمده خدمات در اقتصاد كشورها به شمار مي رود و درآمد جهاني حاصل از آن همه ساله بالغ برصدها ميليارد دلار مي گردد و اين مسئله در حالي رخ مي دهد كه ايران با دارا بودن استعدادها و جاذبه هاي عمده اي در صنعت گردشگري، كه هم در بعد تاريخي و هم بعد طبيعي و فرهنگي زبانزد خاص و عام مي باشد تنها سالانه توانسته اند چند صد هزار دلار از اين درآمد هنگفت را براي خود تخصيص دهد. علت اين ضعف و ناكامي را مي بايست در كجا جستجو نمود؟ در ضعف مديريت جامعه ، در ضعف عملكرد روابط عمومي هاي سازمان ي مرتبط با صنعت توريسم؟ و يا غيره.

صنعت توريست و جهانگردي در اين زمان، به طور كلي دررشته هاي اقتصادي خود را نشان داده است و در تمام كشورهاي پيشرفته شركتهايي تاسيس شده است كه مقدمات سفر گردشگران را از مبداء در زمان حركت و تا مقصد از لحاظ تامين وسايل و لوازم مورد نياز از هر قبيل تدارك مي بينند كه از اين راه علاوه برآسايش ديگران، از منافع مادي و مالي حاصل از اين صنعت بهره مند نيز مي شوند.

امروزه مردم در تمام دنيا پذيرفته اند كه توريست صرف نظر از جهات علمي و فرهنگي يك منبع درآمد اقتصادي براي كشور مي باشد و مي بايست وسايل رفاه آنان و همچنين اطلاع رساني درست به آنان را از هر جهت فراهم نمايند، زيرا اين صنعت بدون آنكه نيازي به سرمايه گذاري زياد داشته باشد مي تواند استغال زا و درآمد زا بوده و موجبات رونق اقتصادي براي جامعه اي كه مورد توجه گردشگران قرار گرفته است را به همراه داشته باشد.  به عنوان مثال مي توان خاطر نشان ساخت درآمد كشور اسپانيا از صنعت گردشگري تقريبا" 2 برابر درآمد حاصل از فروش نفت ايران مي باشد.

در گذشته به علت فقر فرهنگي مردم عوام، بعضي كشورها توجه به منابع حاصل از صنعت توريسم را مد نظر قرار نمي داد و توريست ها را بيگانه تصور مي نمودند و گاهي ناآگاهانه به اذيت و آزار آنان مي پرداختند و يا به اموال و اثاثيه آنان دستبرد مي زدند  و همين كار باعث شده بود كه توريستها در بعضي كشورها احساس امنيت نكنند.

در سال 1937 مجمع ملل، توريست و جهانگردي خارجي را به صورت يك فرد ديدار كننده از كشوري به غير از كشور ساكن در آن، براي دوره اي بيش از 24 ساعت تعريف نمود و در سال 1993 واژگان ذيل بوسيله كميسيون آمار از سازمان ملل با همكاري و توصيه سازمان جهاني جهانگردي ارائه و مورد پذيرش همگان قرار گرفت واژگاني همانند جهانگرد، بازديد كننده، جهانگرد خارجي، جهانگرد داخلي، جهانگردي و ...

به لاف براوا پدر علم توريسم به سال 1841 در انگلستان سفرهاي خارجي به هلند، آلمان، فرانسه را و در سال 1855 و اولين تورهاي منظم را در سال 1863 به سوئد را سازماندهي نمود و در سال 1871 دفتري را در نيويورك افتتاح كرد و اداره كننده تورهاي راهنما در سال هاي دهه 1880 و 1890 شد و چك هاي مسافرتي را در سال 1873 به بازار عرضه نمود تا گردشگران را از حمل و نقل پول بي نياز سازد، و از اين رهگذر كمك قابل توجهي به بسط و توسعه صنعت توريسم نمود.

مديريت توريسم

توسعه، اجرا و مديريت اثر بخش توريسم مستلزم عناصر خاصي است كه بايد آنها را مهيا يا به آن توجه نمود همانند ساختار سازماني بخصوص دفاتر توريستي دولتي و خصوصي و غيره كه شامل:

-  قوانين و مقررات مرتبط با توريسم نظير استاندارها و مجوزهاي لازم براي هتل ها و دفاتر سير و سياحت.

- برنامه هاي آموزشي و تبليغاتي و موسسات آموزشي براي آماده كردن افراد به منظور اشتغال اثربخش در زمينه توريسم.

- وجود سرمايه مالي براي توسعه جاذبه ها، امكانات، خدمات و زير ساخت هاي توريستي و سازگارهايي جهت جلب و جذب سرمايه گذاري بيشتر.

- راهبردهاي بازاريابي و برنامه هاي ترويج به منظور آگاه ساختن توريست ها از كشور و منطقه و ترغيب ايشان براي آن كه از امكانات و خدمات و اطلاع رساني به توريست ها در مقصد استفاده كنند.

- تسهيل امر سفر ( شامل تهيه ويزا ) گمرك و ديگر خدمات و امكانات در مبادي ورودي و خروجي توريستي.

توسعه توريسم با كيفيت بالا در رقابت براي جذب توريست هاي تيزبين روشي كارآمد است اين شيوه همچنين از نظر زيست محيطي و اجتماعي خود اتكاء است. دستيابي به سطح بالاي كيفيت توريسم مشتركا بر عهده بخش دولتي و بخش خصوصي است و اين مفهوم بايد در فرآيند برنامه ريزي توسعه و مديريت توريسم ايجاد گردد.

سياست توسعه توريسم مجموعه اي از برنامه ها است كه جنبه هاي مختلف توسعه توريسم را شامل مي گردد و در اين ميان مي توان به مزاياي ذيل اشاره نمود:

الف – تدوين اهداف و سياست هاي كلي توسعه توريسم و اهدافي كه توريسم درصدد تحقق آن است و چگونگي دستيابي به آن اهداف.

ب – گسترش توريسم آنچنان كه منابع طبيعي و فرهنگي كشور مورد استفاده و بهره برداري و حتي حفظ و نگهداري قرار گيرد.

پ – دخالت دادن صنعت توريسم در سياست ها و الگوهاي توسعه كشور يا منطقه و ايجاد ارتباط نزديك بين توريسم و ديگر بخش هاي اقتصادي.

ت – تدارك مبنائي عقلاني براي تصميم گيري درباره توسعه  از سوي بخش هاي دولتي و خصوصي.

ث – فراهم آوردن امكان توسعه هماهنگ تمامي عناصر و بخش هاي توريسم. اين امر شامل برقراري ارتباط متقابل ميان جاذبه هاي توريستي امكانات  و خدمات و بازارهاي توريستي است.

ج – بهينه و متقارن سازي مزاياي اقتصادي، زيست محيطي و اجتماعي توريسم كه همراه با توزيع برابر منابع در جامعه مي باشد و مشكلات اجتماعي توريسم را به حداقل برساند.

چ – تدارك يك ساختار فيزيكي كه محل، انواع و دامنه توسعه جاذبه ها امكانات ، خدمات و زيرساخت هاي توريسم را هدايت كند.

ح – تدوين خطوط راهنما و استانداردهايي براي تهيه برنامه هاي تفصيلي در زمينه هاي خاص توسعه توريسم و تقويت اين خطوط راهنما.

خ – بنا نهادن مبنايي براي اجراي موثر سياست ها و برنامه هاي توسعه توريسم و مديريت مستمر بخش توريسم.

د _ تداارك چاره جويي براي هماهنگي موثر تلاشها و سرمايه گذاري هاي بخش خصوصي و دولتي در زمينه توريسم.

به طور كلي مي توان خاطر نشان كرد ساخت ترويج و گسترش فرهنگ توريسم در يك جامعه باعث بهبود و تقويت زمينه هاي فرهنگي آن جامعه و تلاش جهت ملت سازي و ايجاد هويت ملي ، بسط، ترويج و توسعه ي فرهنگي در تمام دنيا خواهد شد. ليكن لازم است اذعان نماييم در صورتي برنامه هاي ترويج و توسعه ترويسم داراي ارزش و منزلت خواهد بود كه با ارزشها، اعتقادات و فرهنگ پيرفته شده در جامعه منافات نداشته باشد و بنيان اخلاق را در جامعه سست ننمايد و حتي براي جهمعه بحران و تضادهاي بيشماري همانند بحران هويت، بحران مشروعيت، بحران يكپارچگي و ساير بحرانها را نيز به همراه نداشته باشد و باعث گسترش و ترويج فرهنگ شايعه و شايعه پردازي و حتي پديده زشت و منحوس ترور شخصيت يك جامعه يا مسئولان و زمامداران آن نشود.

برنامه هاي توريستي

از آنجايي كه كاركردهاي روابط عمومي اطلاع رساني و ايجاد بستر و خواستگاههاي مناسب اطلاعات در جامعه  و همچنين گسترش و ترويج اين بسترها مي باشد لازم است تا متوليان و مسئولان روابط عمومي در سازمانهايي كه به صورت مستقيم يا غير مستقيم در پيوند و ارتباط با مسئله توريسم هستند. زمينه هاي دستيابي هرچه بيشتر جامعه و سايرين را با پديده و صنعت توريسم و همچنين برنامه ريزي مناسب توريسم و بهره برداري از اين صنعت پر در آمد را براي جامعه مهيا نماييم.

در تدوين سياست و برنامه ريزي و برنامه سازي و گسترش صنعت توريسم ، شناخت انگيزه هاي عمده توريستها براي متوليان روابط عمومي حائز اهميت فراوان مي باشد. گونه هاي عمده توسعه گردشگري را كه ميتوان از آنها در طراحي برنامه هاي توريستي استفاده نمود و لازم است مورد مداقعه فراوان قرار گيرد به شرح ذيل مي توان دسته بندي نمود:

الف) گردشگاه: يك گردشگاه توريستي مكاني است كه نسبتاً خود اتكا باشد اين مكان طيف گسترده اي از امكانات و خدمات توريستي را در بردارد كه به منظور تفريح و استراحت طراحي شده اند.

برخي گردشگرها در مناطقه هستند كه در فصول مختلف آب و هواي متناوب دارند. همانند سواحل دريايي درياچه ها ، اقيانوسها و...... و گردشگاههاي دنج كه عموماً در انزوا هستند اما سطح بالايي از امكانات و خدمات را ارائه مي دهند آنها پذيراي مهمانهايي هستند كه مايلند از محيطي خلوت و بدور از غوغا و هياهوي شهري برخوردار باشند دهكده هاي تعطيلاتي از اين نوع هستند.

ب) گردشگاه هاي جامع: گونه هايي هستند كه به عنوان يك نمونه مستقل به دقت برنامه ريزي شده و به منظور عملكرد كارآمد و فراهم نمودن محيطي دلپذير براي توريستها آنچنان برنامه ريزي مي شوند تا در عين حال به بروز مشكلات زيستي محيطي منجر نگردد.

پ) شهرهاي گردشگري: به طور معمول تركيبي از كاربردهاي معمول زمين و فعاليتهاي يك جامعه شهري را دارند ليكن از نظر اقتصادي تاكيد آنها بر فعاليتهاي تفريحي است . اين شهرهاي گردشگاهي هتل ها و ديگر انواع امكانات اقامتي و انواع متنوعي از امكانات و خدمات توريستي را در خود جاي داده اند.

ت) توريسم شهري: توريسم در شهرهاي كوچك و بزرگ امري شايع است اما اين اماكن شهري اغلب طيف وسيعي از جاذبه هاي تاريخي و فرهنگي ، مراكز خريد ، رستورانها و جاذبه هاي زندگي شهري را در خود جاي داده اند.بسياري از جاذبه ها و امكانات رفاهي بستري به منظور ارائه خدمات ساكنين محلي ايجاد شده اند ليكن استفاده توريستها موجب تقويت آنها مي شود و زيربناي اقتصادي و فرهنگي آنها را نيز تقويت مي كند.

ج) توريسم ماجراجويانه: اين نوع توريسم به فعاليتهاي پرتكاپوي شخصي و فيزيكي و گاه مخاطره آميز توجه و علاقمندي وافري دارد. اين نوع فعاليت ها شامل سفر به قصد كنجكاوي و مخاطره جويي، طي طريق در مناطق دور افتاده پياده روي، كوه پيمايي ..... در مناطق خطر آميز توجه مي نمايند.

چ) توريسم، گرايشان خاص: اين نوع توريسم زمينه هاي خاصي از جمله رقص هاي محلي موسيقي، تئاتر، هنرهاي دستي، باستان شناسي و غيره را شامل مي گردد زمينه هاي طبيعي، گياهان، حيوانات ، زمين شناسي و غيره در اين حوزه قابل بررسي مي باشد.

ح) توريسم دهكده اي: گروه كوچكي از توريست ها كه در يك دهكده دور افتاده سنتي يا در نزديكي آن اقامت كرده و در مورد زندگي و محيط محلي آن كسب آگاهي مي نمايند در اين حوزه قابل بررسي مي باشند.

خ) توريسم روستايي مزرعه يا كشاورزي: توريست هايي كه با خانواده هاي كشاورز زندگي كرده و در مورد فعاليت هاي كشاورزي  چيزهايي مي آموزند يا در كشتزار اجاره اي زندگي كرده و در مورد حيات و فعاليت در اين مناطق مطالبي را فرا گيرند.

د) توريسم پياده رو و يا دوچرخ سوار: توريست هايي كه پياده يا به وسيله دوچرخه و موتور سيكلت يا ماشين طي طريق نموده و در مهمانخانه ها، هتل ها و خانه هاي شخصي اقامت گزيده اند و با افراد مختلفي ديدار كرده و در مورد فرهنگ و محيط زيست آنها مطالبي را مي آموزند.

ذ ) اكوتوريسم ( توريسم طبيعي ): توريست هايي كه پياده يا با قايق در مناطق طبيعي طي طريق مي نمايند و راهنمايان محلي در مورد گياهان، جانوران و زيست بومي براي ايشان توضيح مي دهند . اينگونه از توريسم  ها از آنجا كه بر حفظ محيط زيست در مورد طبيعت تاكيد بسيار دارند امروزه مورد توجه زيادي قرار گرفته اند.

ر) توريسم ياري رسان: گروه كوچكي از توريست ها كه اغلب از اعضاء سازمان هاي اجتماعي در كشورهاي خود هستند و از ناحيه اي ديدار كرده و در زمينه طرحهاي توسعه خاصي همانند ساخت مسكن ارزان قيمت و تاسيسات آبرساني به روستا به مردم محلي كمك مي كنند.

ز ) توريسم حمل و نقل دريايي: گشت دريايي، قايقراني در رودخانه ها و كانال ها، اسكله ها، موج شكن، بنادر تفريحي و غيره مورد توجه بعضي از توريست ها قرار مي گيرد.

ژ) توريسم اقامتي: كه عموماً براي تعطيلات يا طي نمودن دوران بازنشستگي و ديگر خدمات جمعي اقامت در محلي را انتخاب مي نمايد.

س)توريسم كارواني: وارد و گاهي كه غالباً در قالب يك اردوي تفريحي يا كارواني را در نزديك جاذبه ها و تفريح گاههاي مهم ،پاركها، بزرگ راهها و غيره متمركز مي شوند.

ش) توريسم جوان: جوانان دانشجويان و يا دانش آموزاني را شامل مي گردد كه با اهداف آموزشي ورزشي و تفريحي علاقمند به بهره گيري از امكانات ارزان قيمت همچون پانسيون و خوابگاه ارزان قيمت هستند.

ص) توريسم قومي: كه به منظور ديدار از سرزمين مادري خود و يا ديدار از بستگان اجدادي خود سفر مي كنند.

ض) توريسم نوستالژيك: ديدار افراد از محلهايي كه قبلاً در آنجا فعاليت داشته اند همانند ديدار آمريكايي ها و ژاپني ها از اماكني كه جنگ جهاني دوم در آن جنگيده اند از اين نوع توريسم است.

با توجه به تنوعي كه در زمينه توريسم و اهداف آنها وجود دارد رسالت و ماموريت مديران روابط عمومي سازمانهايي كه متولي مستقيم يا غير مستقيم صنعت توريسم هستند بسيار پيچيده متغير و متنوع مي گردد و لازم است تا متوليان با تاملي راهبردي به مقوله توريسم و گسترش دامنه آن در جامعه توجه و التفات نمايند .

وظايف و تكاليف روابط عمومي در بسط و توسعه صنعت توريسم:

با توجه به مطالب مطرح درخصوص صنعت و اهميت اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي آن براي جامعه مسئولان و متوليان روابط عمومي سازمان هاي ذينفع و مرتبط لازم است و مطالب و مواردي چند را در سر لوحه وظايف و تكاليف خود قرار مي دهند كه مي توان به شرح ذيل ارائه نمود.

1.  شناسايي جاذبه هاي توريستي كشور و بهره گيري از ابزارهاي تبليغاتي جهت معرفي به جهانگردان

2.  تقويت و بهينه سازي فرهنگ مردم در برابر گردشگران خارجي

3.  شناسايي و رفع موانع احتمالي جهت توسعه و بسط اين صنعت در كشور

4.  برنامه ريزي و اداره مناسب صنعت توريسم در كشور

5.  برقراري ارتباط مستمر با سازمان هاي بين الملل فعال در زمينه توريسم

6.  بهره گيري از ابزارهاي تبليغات و روابط عمومي در جهت كالاها و خدمات موجود در كشور به گردشگران خارجي

7.  ترغيب و تشويق بخش خصوصي در جهت فعاليت در بسط اين صنعت

8.  شناسايي تنظيم و تدوين برنامه هاي آموزشي و تعليمات لازم به جامعه و موسسات آموزشي براي آماده كردن افراد به منظور اشتغال اثر بخش در صنعت توريسم

9.  بررسي قوانين و مقررات مرتبط به توريسم و استانداردهاي علمي آن و وضعيت در كشور

10. شناسايي نيازها ، خواسته ها و انتظارات گردشگران در ايجاد تناسب لازم بين آن خواسته ها و امكانات ، خدمات موجود در كشور

11.  بررسي زمينه اي اخلاق و بهره گيري از سيستم پيشنهادات جهت بهبود فعاليت توريسم

12.  شناسايي زمينه هاي مشاركت و حضور فعال مردم در صنعت توريسم

13.  برگزاري جلسات گفت و شنود ازاد جهت روشن شدن زمينه هاي مرتبط با اين حوزه كاري

14.  تهيه و تنطيم طرحهاي مطالعاتي و تحقيقاتي در اين زمينه

15.  گردآوري و طبقه بندي اطلاعات مربوط به گردشگران و بازديدكنندگان از كشور

16.  بررسي روند ورود توريست به كشور و شناسايي موانع و مشكلات ورود توريست به كشور

17.  بررسي الگوها و روندهاي جهاني و منطقه اي توريسم و مقايسه با شرايط فعلي كشور

18.  بررسي ويژگيهاي مناطق توريستي موجود يا بالقوه كشور

19.  بررسي و طبقه بندي جاذبه هاي توريستي كشور و الويت بندي انها

20.  بررسي الگوهاي فرهنگي،اجتماعي مرتبط با توريسم و شناسايي مغايرت آنها با كشور توريستها

21. مطالعه، تجزيه و تحليل و تلفيق مستقيم عوامل فيزيكي، اقتصادي و اجتماعي موجود در كشور و بهره گيري از ان در بسط صنعت توريسم

22.  شناسايي فرصتها و مشكلات و محدوديتهاي عمده بر سرراه توسعه توريسم

23.  بررسي و تعيين دامنه توسعه توريسم

24.  بررسي زمينه هاي رفاه و تامين راحتي توريستها از نظر دسترسي نزديك به امكانات و خدمات مورد نظر

25.  طراحي و اجراي آموزشهايي مرتبط با مديريت هتلهاي خارجي و بين المللي

26.  كمك و همكاري با متوليان حفظ و نگهداري ابنيه و مكان هاي تاريخي كشور

27.  كمك، مشاوره و همكاري با سازمانهاي مرتبط با تدوين قوانين و مقررات خاص براي توسعه و مديريت توريسم

28.  دعوت و پذيرايي از مجريان تورها و عكاسان و نويسندگان در زمينه مسائل توريسم

29.  شركت در نمايشگاهاي توريستي

30.  انجام سفرهاي خاص ترويجي به كشورهاي مبدا توريستها به منظور برقراري تماس با دفاتر توريستي و مجريان تورها

31.  تدارك خدمات اطلاع رساني توريستي در مناطق مناسب

32.  پيش بيني نيازهاي اقامتگاهي به اندازه مناسب براي توريستها در تمام مناطق 

33- برگزاري سمينارها و نمايشگاههاي جهانگردي در كشور

34- بررسي و تحليل نظر هتلداران و متوليان امور توريسم

زمينه هاي فوق بخشي از فعاليت هاي عمده اي است كه واحدهاي روابط عمومي ها مي توانند در زمينه هاي صنعت توريسم مبذول نمايند . بديهي است چون جهانگردي از لحاظ اقتصادي داراي اهميت وافري مي باشد و دولت ها نيز تمايل به بهره گيري و بهره برداري از آن را دارد مي توانند با يك زمينه فكري در جامعه به تمامي ابعاد آن آشنا و واقف شده و تلاش هايي جهت آشنا شدن بهتر مردم و گسترش فعاليت هاي آن نيز برداشته شود.

همچنين لازم بذكر است بعضي از سازمان ها، شركت ها و موسسات داراي ميهمان هاي خارجي هستند كه بعضا" پس از اتمام كار يا ماموريت ممكن است مدت كمي را به گردشگري در كشور ميزبان اختصاص دهند كه در اين حالت وظايف و تكاليف مسئولان روابط عمومي اين سازمان ها در اين زمينه دوچندان مي گردد و بايد به اين نقش و تامل راهبردي توجه و الطاف قابل توجهي را مبذول نمايند. اميد است كه همگان در انجام رسالت هاي محوله خود كامياب و سربلند باشند.

پي نوشت ها :

1-     صدر، حسين، توريست و جهانگرد كيست؟ ( تهران، انتشارات تنديس – 1381، ص 14 )

2-     Leagve if Nation

3-     United Nation Statitical

4-     World tourism organication ( W.T.O)

5-     اليوت ، جيمز ، مديريت توريسم ، ترجمه مهدي جمشيديان و اكبر مهدي پور( اصفهان : انتشارات ماني ، سال 1379 ص 26)

6-      Thomas cool

7-     Leicester

8-     Loughborough

9-     Domestic tourism

10- In bound tourism

      11- Out bout tourism

 12- اليوت، جيمز، مديريت توريسم، ترجمه مهدي جمشيديان و اكبر مهدي پور( اصفهان: انتشارات ماني ، سال 1379 ص 27)

13- رنجبريان، بهرام، زاهدي ، محمد- برنامه ريزي توريسم در سطح ملي و منطقه اي، ( اصفهان انتشارات جهاد دانشگاهي ، 1379 ، ص 20-19 )

14- جهت مطالعه بيشتر به مقاله نقش توريسم در توسعه نوشته دكتر سيد محسن خليفه سلطاني ، مجموعه مقالات اولين همايش علمي منطقه اي توريسم ، موانع و پيامدها منتشرشده در دانشگاه فلاورجان و سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري اصفهان مراجعه گردد.

15- رنجبريان و همكار ، برنامه ريزي توريسم در سطح ملي و منطقه اي، ( اصفهان انتشارات جهاد دانشگاهي ، 1379 ، ص 16 )

16- جهت مطالعه بيشتر به مقاله نقش روابط عمومي در ملت سازي نوشته سيد رسول  آقا داوود ، فصلنامه هنر هشتم ، شماره 12 سال 1382 مراجعه شود .

17- جهت مطالعه بيشتر به مقاله تعملاتي راهبردي بر موضوعات اخلاقي در روابط عمومي نوشته سيد رسول آقا داوود فصلنامه تحقيقات روابط عمومي شماره 3 سال 1380 مراجعه شود .

18- جهت مطالعه بيشتر به مقاله روابط عمومي و بحخران هاي سياسي در جامعه ، نوشته سيد رسول آقا داوود فصلنامه كارگزار روابط عمومي شماره اول ، سال 1381 مراجعه شود .

19- جهت مطالعه بيشتر به مقاله رسالت روابط عمومي در برابر شايعات ، نوشته سيد رسول آقا داوود فصلنامه كارگزار روابط عمومي شماره 5 ، سال 1381 مراجعه شود .

20- رنجبران ، برنامه ريزي توريسم در سطح ملي و منطقه اي ، ص 50-40

21- Retreut Type resorts

22- Holiday Villages

23- Integrated resorts

24- Town resorts

25- Nostalgic tourism
 

منبع مرجع:  شبكه اطلاع رساني روابط عمومي ايران (شارا)