شبکه اطلاع رسانی روابط‌عمومی ایران (شارا)-|| در آخرین ماه های میلادی، ویروس منحوس کرونا در آستانه یک سالگی پیدایشش کماکان جهان را متاثر از عوارض ابتلای به این بلای خانمان سوز کرده و هنوز تلاش های دانشمندان و موسسات پژوهشی داخل برای کشف واکسن موثر در پیشگیری به نتیجه دلخواه و یا به مرحله آزمایش انسانی نرسیده است، لذا کماکان رعایت پروتکل های بهداشتی بویژه استفاده از ماسک، رعایت فاصله گذاری اجتماعی و تقویت قوای جسمانی از جمله مهم ترین توصیه هایی است که باید از سوی همه شهروندان بخوبی رعایت شود.

با افزایش چشمگیر آمار مرگ و میر مبتلایان که بالاترین شاخص هشدار تلقی می شود و نگرانی فزاینده مردمان در اقصی نقاط جهان نه تنها در کشورهای در حال توسعه ای چون ایران بلکه حتی در کشورهای توسعه یافته ای چون امریکا و فرانسه که از امکانات و تجهیرات پیشرفته بهداشتی و درمانی برخوردارند شاهد تلفات فزاینده و نگران کننده ای هستیم.

شواهد و بررسی های بالینی گواهی می دهد که علاوه بر سبک تغذیه ناسالم و فست فودی سرشار از روغن و مواد خوراکی سرخ کردنی و تنقلات شیرین عوامل دیگری هم در عدم رعایت توصیه ها و آموزه های پیشگیرانه در کشورهای توسعه یافته یاد شده بسیار تاثیر گذار بوده است؛ لذا در این گفتار سعی خواهد شد به این سوال اساسی و تامل برانگیز پاسخ دهیم که چرا امروزه به رغم خیل آموزه های بهداشتی و رسانه ای شده نه تنها مردمان کشورهای در حال توسعه همچون هند، برزیل، پاکستان و ایران و ....که حتی اقشار مختلف مردم در کشورهای توسعه یافته ای چون امریکا، فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، روسیه و ....به نحوی پروتکل های بهداشتی و توصیه های پیشگیرانه را نادیده گرفته، یا درحد انتظار رعایت نکرده و متحمل بالاترین آمار مرگ و میر می شوند؟ بگونه ای این روزها در کشور توسعه یافته و مترقی چون امریکا روزانه بیش از صد هزار نفر به ویروس کرونا مبتلا و بعضا راهی بیمارستان می شوند.

برای پاسخ به این سوال لازم است مختصرا شاخص های توسعه یافتگی را به اجمال از نظر بگذرانیم و سپس نظری بیفکنیم بر مفهوم و شاخص های سواد سلامت (بهداشتی).

امروزه کشورهای توسعه یافته با شاخص های مناسبی در ابعاد اقتصادی، عدالت اجتماعی، فرهنگی، صنعتی، آموزشی، و بهداشتی شناخته می شوند. درآمد بالای سرانه، برابری قدرت خرید، درآمد پایدار، توسعه نیروی انسانی در بعد توسعه اقتصادی، و مواردی همچون میزان حضور و مشارکت فعال زنان در عرصه های اجتماعی، استقلال ملی، امید به زندگی، نرخ مرگ و میر کودکان زیر ۵ سال و متوسط سال های تحصیلی(رایگان) در بعد عدالت اجتماعی، میزان توسعه یافتگی وپیشرفت کشورها را تعیین می کنند.

در این مقال از شاخص های توسعه صنعتی، آموزشی و فرهنگی صرف نظر کرده و با توجه به عنوان یادداشت بر شاخص های توسعه بهداشتی متمرکز می شوم. در شاخص های توسعه بهداشتی دسترسی به پزشک متخصص، وجود مراکز درمانی کافی، تعداد انشعابات فاضلاب شهری و وجود خانه های بهداشت و درمان روستایی از جمله مهم ترین عوامل و الزامات این توسعه به شمار می آیند.

به نظر می رسد علاوه بر شاخص های یاد شده، پاندمی کرونا، شاخص مغفول و تعیین کننده دیگری را به ما یادآور شده است که پیشتر گاهی تنها در محافل آکادمیک و انجمن های علمی و بهداشتی مورد توجه و بحث قرار می گرفت؛ شاخصی که امروزه در عصری که می رود به دو مقطع تاریخی قبل و بعد از کرونا تقسیم گردد در حوزه مسوولیت فردی و اجتماعی بیشترین نقش را درپیشگیری از ابتلاء و همه گیری مردم ایفاء می کند؛ لذا لازم است پیش از استنتاج اجمالا نگاهی بر مفهوم سواد سلامت یا سواد بهداشتی بیفکنیم.

سواد سلامت (بهداشتی) مهارتی است شناختی و به عنوان مساله ای مهم و تاثیرگذار برای نخستین بار در نظام سلامت از سال ۱۹۷۴ مطرح گردید. این سواد از ابتدا مهارتی اجتماعی و شناختی قلمداد شده و دارای ابعاد مختلفی چون دسترسی، پردازش، فهم و اجرای دانش و اطلاعات سلامت کسب شده می باشد که توانایی فهم مفاد آموزشی آن در بیماران و افراد در معرض خطر اهمیت مضاعفی یافته است. این سواد مبتنی بر مهارت با شاخص هایی قابل سنجش است مرکز کنترل بیماری های امریکا در سال ۲۰۱۱ معیارهای ذیل را برای سنجش سواد سلامت بر شمرد، از جمله بکارگیری زبان ساده [در پیام]، بیان روشن هدف، استفاده از گرافیک، مشارکت فعال مخاطبان، یادگیری مبتنی بر مهارت، متناسب سازی پیام با مخاطب، نگارش دستورالعمل، طرح جزییات توسعه وپیشرفت اقدامات انجام شده، ارزیابی، قدرت شواهد و مستندات[در انتقال پیام] و منطبق سازی مفاد آموزشی با سطح سلامت شهروندان.

شواهد و قراین نشان می دهد که متولیان بهداشت و سلامت مردم در اغلب کشورها از تمامی این تکنیک ها برای انتقال پیام های آموزشی و اقناعی هشدار دهنده بهره گرفته اند تا جایی که در کشور امریکا پزشکان و پرستارانی با زبانی عامیانه و دوستانه در کلیپ های منتشره در فضای مجازی با اشک و التماس از مخاطبان شان می خواهند که پروتکل های بهداشتی را رعایت کنند و یا در کشورمان در راستای پیاده سازی تکنیک شواهد و مستندات اخیرا گزارشگر تلویزیون به همراه پرستار و بیماری متصل به دستگاه اکسیژن به پارکی وارد شده و از شهروندان ولنگار آرمیده بر روی چمن ها عاجزانه درخواست بازگشت به خانه ها و رعایت شیوه نامه های بهداشتی می کنند!

در اهمیت سواد سلامت همین بس که نتایج مطالعاتی در کشور نشان داده است که پایین بودن سطح سواد سلامت با میزان مراجعه به مراکز درمانی رابطه داشته و این در حالی است که بر اساس تحقیق دیگری (منتظری و همکاران) متاسفانه بیش از نیمی از جمعیت کشور دارای سطح پایینی از این سواد می باشند. شواهد و قراین نشان می دهد که اغلب مردم تفاوت بارزی بین سطح سواد عمومی و آکادمیک و سطح سواد سلامت (بهداشتی) قایل نیستند و شاید از همین روست که بر این باور غلط گرایش پیدا می کنیم که جوامعی که دارای سطح بالایی از افراد تحصیلکرده و دانشگاهی هستند باید دارای سواد سلامت بالایی هم باشند و در نتیجه انتظار می رود که در چنین جوامعی توصیه ها و آموزه های بهداشتی بیشتر از جوامع کمتر توسعه یافته در آموزش عالی رعایت گردد.

امروزه سواد سلامت همچون سواد رسانه ای بر مفهوم توانایی تکیه دارد که بیشتر بعد شناختی و اجتماعی دارد و می توان در سه سطح، انواع توانایی های این نوع سواد را بر شمرد از جمله توانایی خواندن فرم ها، برچسب ها، دستورالعمل ها و پیوست های دارویی و ....؛ توانایی درک اطلاعات بهداشتی نوشتاری و شفاهی و مهم تر از دو مورد یاد شده توانایی عمل به دستورالعمل های مربوط به برنامه ها، توصیه ها، شیوه نامه ها و مراقبت های بهداشتی و پیشگیرانه.

اکنون باید دید نیک نگریست که چرا جوامع و کشورهای توسعه یافته در رعایت پروتکل های بهداشتی به نسبت کشورهای در حال توسعه ای مثل ایران، ترکیه، پاکستان و ...با امکانات و تجهیزات بهداشتی و درمانی نازل تر و کمتر تعداد مبتلایان و مرگ و میر بالاتری را هر روز تجربه می کنند؟ اگر چه عوامل اقتصادی و نیاز به کسب درآمد و در نتیجه تحرک اجتماعی و حتی تحولات و رویدادهای سیاسی چون انتخابات ریاست جمهوری در امریکا و یا ادامه تظاهرات خیابانی در فرانسه که معمولا بدون رعایت فاصله گذاری اجتماعی صورت می گیرد از جمله مهم ترین علل کم توجهی به رعایت شیوه نامه های بهداشتی در این کشورهای توسعه یافته است.

 با این حال اگر عامل مداخله گر ژنوم انسانی و خونی و نژادی و نیز شرایط آب و هوایی کشورها را در نظر نگیریم به نظر می رسد که افزایش روزافزون و نگران کننده ابتلاء به کرونا و مرگ و میر در کشورهای توسعه یافته ای چون امریکا، فرانسه، ایتالیا، اسپانیا و ... به گواه آمارهای منتشره از یک سو ناشی از سبک زندگی ماشینی، گذران اوقات فراغت لذت جویانه (صرف نظر نکردن از دریا و کافه نشینی و ...) و از سوی دیگر ناشی از شیوه تغذیه فست فودی مبتنی بر مصرف مواد قندی و چربی های چاق کننده و تهدید کننده سلامت جسمی است که گواهی است بر پایین بودن سطح سواد سلامت مردمان این کشورهای توسعه یافته.

در واقع، توانایی خواندن فرم، برچسب و پیوست های دارویی و توانایی درک اطلاعات و آموزه های منتشره از طریق رسانه های مختلف شرط لازمی برای سواد سلامت بوده ولیکن شرط کافی به شمار نمی آید؛ و لذا بدون تحقق شرط سوم که همانا عمل به دستورالعمل ها و شیوه نامه های بهداشتی است نمی توان خود را واجد سطح قابل قبولی از این سواد مغفول قلمداد کرد؛ و امروزه شیوع کرونا در جهان یک بار دیگر خاطرنشانمان می کند که در مواقع و مقاطع بحرانی که سلامت انسان ها بشدت در معرض خطر است.

 سواد سلامت در بعد فردی و اجتماعی بیش از هر شاخص دیگر توسعه بهداشتی چون دسترسی به پزشک متخصص، وجود مراکز درمانی و ... در پیشگیری از ابتلای به بیماری ها و از جمله ویروس کرونا و حتی درمان بیماری تاثیرگذار است؛ چه اینکه اگر شهروندان بموقع به دستورالعمل های بهداشتی و پیشگیرانه و یا توصیه های پزشکی درحین بیماری مبادرت نکنند وجود کادر درمانی ماهر و مجرب و مراکز درمانی مجهز وپیشرفته نیز درحد انتظار کارآمد نخواهد بود و افراد بیشتر در معرض خطر و مرگ قرار خواهند گرفت که در گذشته در نتیجه بی توجهی به توصیه های بهداشتی و سبک تغذیه ای ناسالم که ناشی از پایین بودن سطح سواد رسانه ای آنها بوده است از نوعی بیماری زمینه ای همچون دیابت و نارسایی های قلبی و عروقی در رنج اند.

لذا به نظر می رسد از این پس باید سواد سلامت (یا بهداشتی) را در زمره مهم ترین شاخص های بعد بهداشتی توسعه یافتگی در نظر گرفت؛ سوادی که انتظار است از سوی همگان به موازات تحصیل مهارت های سواد رسانه ای فراگرفت و آن را شرط کافی توسعه یافتگی جوامع علاوه بر تحقق شاخص های برشمرده شده در ابعاد اقتصادی، عدالت اجتماعی، سیاسی، آموزشی و ....قلمداد کرد؛ شرط و شاخصی اساسی و مهمی که در دوران پاندمیک کرونا از سوی جوامع توسعه یافته ای چون امریکا و فرانسه و در حال توسعه ای چون ایران کم و بیش به یک اندازه در کسب مهارت های آن و نهادینه شدنش غفلت شده است.