مقاله در لغت به معنی گفتار، مبحث، سخن، قول و فصلی از کتاب یا رساله آمده و فرهنگ معین یکی از معانی این کلمه را نوشته ای دانسته که دربارة موضوعی نویسنده و در توضیح آن افزوده است: «غالباً نوشته ای که برای درج در روزنامه و مجله تهیه شود»
مقاله نویسی به شیوة جدید و به صورتی که امروز در زبان و ادبیات فارسی معمول است. سابقة چندانی ندارد و قدمت آن در کشور ما از نیمة دوم قرن سیزدهم هجری قمری فراتر نمی رود.
آغاز کار مقاله نویسی را باید مقارن چاپ و نشر روزنامه دانست. در واقع روزنامه و مقاله همزادانی هستند که در یک زمان به وجود آمده و در بستر روزگار پرورش یافته اند، تا جایی که با شنیدن کلمة مقاله لفظ روزنامه یا مجله به ذهن متبادر می شود. گویی این دو با هم ارتباط دایمی و ناگسستنی دارند.
در کشورهای باختری نیز آغاز کار مقاله نویسی به سبک کنونی با اوایل قرن هفدهم میلادی ـ که نخستین نشریه های دوره ای کشورهای اروپایی انتشار یافت _ مقارن است.1 در این مرحله مقاله نویسی چندان رونقی نداشت و آنچه به رشته تحریر درمی آمد، زبان تبلیغاتی حکومتهای خودکامه وقت بود، اما در مرحلة دوم که عصر مطبوعات عقیدتی و سیاسی است با انقلاب انگلستان (89-1688) آغاز می شود و تا پیروزی جنگهای استقلال آمریکا و انقلاب کبیر فرانسه در اواخر قرن هجدهم ادامه می یابد، درخشانترین دوران نگارش مقاله های تند و آتشین از طرف روزنامه نگاران به شمار می آید.در همین دوره بود که مطبوعات با بهر ه گیری از آزادی بیان، حافظ دموکراسی معرفی شدند تا جایی که «ادموند بورک» فیلسوف و سیاستمدار انگلستان روزنامه نگاران را مخاطب قرار داد و گفت:
«آقایان شما رکن چهارم دموکراسی هستند»2
در مرحله سوم که از دهه چهارم قرن نوزدهم آغاز می شود، ارباب مطبوعات و بویژه مقاله نویسان به کار سودمند و تا حدی موثر خویش ادامه دادند. اگر چه کارشناسان امر و اهل فن، این دوره را فاقد آوازه و اعتبار و نقش اجتماعی مرحله قبلی می دانند و معتقدند که از آن تاریخ به بعد، مطبوعات به صورت یک فعالیت تجارتی در آمده و دست روزنامه نگاران انقلابی و دارندگان عقاید خاص سیاسی از آن کوتاه شده است؛ با این وجود، هنوز تصور عمومی براین پایه استوار است که مطبوعات نقش خود را به عنوان رکن چهارم دموکراسی همچنان ایفا می کنند و می توانند در بسیاری از موارد به یاری مردم بشتابند و رسالت خود را در دفاع از حق و عدالت برعهده گیرند.
کوشش پیگیر و مداوم نویسندگان در اوایل قرن بیستم، می تواند شاهد صادقی بر این مدعا باشد. زیرا درهمین دوره، بخصوص بعد از جنگ جهانی اول که بیم و هراس گرسنگی همه جا را فرا گرفته و ترس از بیماریهای گوناگون خواب از دیدگان مردم ربوده بود این فیلم بدستان متعهد و دلسوز و یاریگران افراد جامعه بود ند که با نگارش مقاله های تند وآتشین و انتشار کتابهای سودمند، درد های مردم را به گوش مسؤولان امر می رساندند. و بار سنگین سختیها و رنجهای درماندگان و بیچارگان را بر دوش می کشیدند وبا امید دادن به دل افسردة آنان، بر زخمهایشان مرهم می نهادند و در همه اوضاع و احوال، بازگو کردن دردها و رنجهای مردم را جزء اساسی ترین وظایف نویسندگی می دانستند.
در هرصورت چنانکه گذشت، فرهنگ معین مقاله را نوشته ای دانسته است. که برای درج روزنامه یا مجله تهیه شود. اگر چه جای درج مقاله ها اغلب روزنامه ها یا مجله ها است، اما مندرجات و مطالب روزنامه ها منحصر به مقاله نیست، بلکه نوشته های دیگر از قبیل خبر، گزارش، تفسیر، وحتی اگهی نیز برای چاپ در روزنامه ها و مجله ها تهیه می شود که نمی توان نام آنها را مقاله نهاد. معمولاً مقاله به آن گونه از نوشته ها اطلاق می شود که هدف نویسنده آن بررسی یکی از مسائل عملی، ادبی اجتماعی، اخلاقی و جز آنها باشد و بخواهد با پژوهش دقیق و دقت در جوانب امر، موضوعی را به اثبات رساند یا آن را نفی کند.

انواع مقاله

 اگرچه مقاله ها انواع گسترده و گوناگونی از نوشته ها را در برمی گیرند و هریک از مسائلی که انسان در زندگانی فردی و اجتماعی با آن روبروست، می تواند موضوع مقاله ها و نوشته های بیشماری باشد، اما به طور کلی می توان مقاله ها را به سه دسته نسبتاً متمایز: تحقیقی، اجتماعی و انتقادی تقسیم کرد و هر یک را جدا گانه مورد بحث قرار داد:

1- مقاله تحقیقی: با اینکه همه انواع مقاله ها برپایه تحقیق و بررسی استوار است، اما گونه ای از مقاله ها را تحقیقی می نامند که صرفاً پس از تحقیق و بررسی همه جانبه به شیوه ای علمی تهیه شود و درآن آخرین نتایج به دست آمده از یک پژوهش معین مورد بحث قرار گیرد. هرگاه طبیب، گیاه شناس، ادیب، مورخ، روان شناس یا هر شخص دیگری که در یکی از رشته های علوم و فنون دارای تخصص است. به موضوع جدید و کشف تازه ای بربخورد که قابل طرح در محافل علمی و ادبی و غیره باشد، دست به تحقیق می زند و نتیجة مطالعات خود را به صورت مقاله ای منتشر می کند تا مورد استفاده اهل فن قرار گیرد.
قاعدتاً تهیه و تنظیم چنین مقاله هایی در حد کسانی است که در یکی از رشته های علوم وفنون به درجة کمال رسیده باشند. «هوراس» غزلسرای بزرگ لاتین می گوید: «نویسندگان باید موضوعهایی را برای نوشتن اختیار کنند که متناسب با اطلاعات و استعدادهای آنان است و آنگاه آنها را کاملاً مورد بررسی قرار دهند.»
هرگاه نویسندة چنین مقاله ای اصول لازم در تحقیق را کاملاً دعایت کند وبه مسائلی از قبیل یافتن نکته یا نکته هایی بدیع در موضوع توجه داشته باشد و مطالب را به صورت استدلالی و با حجتهای منتطقی بیان نماید و از استناد به حدس و گمان اجتناب ورزد می تواند از پژوهش خود نتیجة مطلوب را بگیرد و در عین حال که به عالم علم و ادب خدمت شایسته ای می کند، از ثمره های مادی و معنوی آن نیز برخوردار شود.

2- مقاله اجتماعی: مقاله های اجتماعی چنانکه از نامش پیداست درباره موضوعاتی از قبیل امور تربیتی، وضع خانوادگی، مطالب اخلاقی وبه طور کلی مسائلی که به نحوی از انحا با جامعه ارتباط دارد، نگارش می یابند. چون انسان در اجتماع زندگی می کند، بناچار با بسیاری از مسائل اجتماعی در برخورد است و همین برخورد همواره اندیشه و ذهن او را به خود مشغول می دارد. از آنجایی که هر کس به مقتضای نوع تربیت، وضع خانواده، شغل، میزان معلومات و عوامل دیگر، از دیدگاه خاص خود به مسائل اجتماعی می نگرد بنابراین ممکن است، یک امر اجتماعی در نظر فردی مفید و قابل قبول باشد و در نظر شخص دیگری زیان آور و نامناسب جلوه کند. از هیمن جاست که در بسیاری از مسائل اجتماعی، برخورد آرا و عقاید پیش می آید و هر گروهی که طرفدار نظریة معینی است. کوشش می کند، نحوه تفکر وکیفیت برداشت خود را در آن مورد با اقامة دلایل و آوردن شواهد به گروه مخالف بقبولاند و نظر خود را برکرسی بنشاند.
در این گونه از مقاله ها، وضع عموم مردم، روابط آنان با یکدیگر، مشکلات زندگی، ناهمواریهای اجتماعی، تضادها، تبعیضها، بیدادگریها و مطالبی از این قبیل، مورد بحث نویسندگان قرار می گیرد و آنان را وا می دارد که به تجزیه و تحلیل چنین مسائلی بپردازند و نظرات خود را برای افراد جامعه ابراز دارند.
در مقاله ها ی اجتماعی, اگر مقاله مربوط به موضوعها ی علمی یا امور مربوط به جامعه باشد, از روش مشاهده و تجربه استفاده می کند و اگر با موضوعها ی ادبی و تار یخی ارتباط پ یدا کند, از مطالعه بهره می گیرند. 3

3- مقالة انتقادی: مقاله های اجتماعی اغلب با انتقاد ملازمه دارد، زیرا وقتی نویسنده ای از فضیلتها سخن می گوید، به ذکر مفاسد اخلاقی و رذیلتها هم می پردازد و آنگاه که برای ارشاد جامعه به راه ترقی و تکامل، از قلم خود مدد می گیرد، دردها و نقطه های ضعف را نیز نشان می دهد و زمانی که اصول و روشهای صحیح را مورد تأیید قرار می دهد خواه ناخواه از شیوه های ناصواب هم سخن به میان می آورد و لاجرم در بسیاری از مسائل اخلاقی و رسوم و عادات غلط اجتماعی دست به انتقاد می زند و افراد اجتماع را از کارهای درست و نادرست آگاه می سازد و در هر حال چراغی فرا راه آنان می گذراد تا صحیح را از سقیم بازشناسد و خوب و بد را از هم تشخیص دهند و همه امور را با مقیاس و میزانی درست بسنجند.

ویژگی های مقاله نویسان

 پیش از آنکه دربارة ویژگیهای مقاله نویسان سخنی به میان آوریم، باید به یک اصل پذیرفته شده در جوامع بشری اشاره کنیم و آن، این است که از دیرباز افراد جامعه برای نویسندگان و شاعران رسالتی قائل شده و معتقد بوده اند که همة هنرمندان به اجتماع خویش تعلق دارند و باید به حکم وظیفه و اخلاق در آثار خود، خواستها و نیازهای مردم را همچون آیینه منعکس سازند و ضمن آنکه در راه دادن آگاهیهای لازم و بیدار ساختن جامعة خویش گامهای مؤثر برمی دارند. مردم را در جهت تحقق امیدها و آرمانهای عمومی یاری دهند. در این میان بدون تردید روزنامه نگاران، مخصوصاً نویسندگانی که دربارة مسائل مختلف علمی، ادبی، اجتماعی، اخلاقی و جز آن قلم می زنند و در طریق حفظ حقوق و آزادیهای مردم قدم برمی دارند، از مقام بالا و والایی برخوردارند. به همین دلیل نیز سطح انتظارات و توقعات جامعه از آنان بیش از دیگران است. بنابراین هر مقاله نویس باید واجد شرایط و دارنده خصوصیاتی باشد تا بتواند رسالت خود را در هدایت جامعه به نحو مطلوب انجام دهد و در کار خویش توفیق یابد.
مقاله نویسان باید نخست، از موضوع مورد بحث، اطلاعات کافی داشته باشند و با تسلط کامل به مسأله، مطلب بنویسند تا از نوشتة خود نتیجة مطلوب بگیرند. طبیعی است که بدون داشتن آگاهیهای لازم دست زدن به نگارش مطلبی، جز سرافکندگی وبی اعتباری خاصی نخواهد داشت.
دوم اینکه مقاله نویس باید احساس آزادی کند تا بتواند با اطمینان و بدون تشویش خاطر، مسأله ای را مورد بحث و بررسی قرار دهد، آنگاه که نویسنده ای دست به نوشتن مقاله ای می زند چه از نظر شیوة نگارش و چه از جهت اینکه مبادا مورد تمسخر دیگران قرار گیرد یا خشم و غضب این و آن را برانگیزد، کوچکترین نگرانی پیدا کند، قادر نخواهد بود رسالت خود را بدرستی انجام دهد.
سوم اینکه نویسنده باید به آنچه می نویسد، اعتقاد کامل داشته باشد و مطلب را با صداقت و صمیمیت مورد بحث قرار دهد تا سخن از دل برآمدة او لاجرم بر دل نشیند.
چهارم آنکه نویسنده باید در همه احوال عفت کلام را حفظ کند وپا از دایرة اصول و موازین اخلاقی بیرون ننهد. از بکار بردن کلمه های رکیک و ناشایست و دور از ادب پرهیز کند. ناسزا گویی و توهین به دیگران را روا ندارد. از غرض ورزی نسبت به شخص یا گروه خاصی اجتناب ورزد و همواره انصاف و مروت را در مد نظر قرار دهد.
تردیدی نیست که تملق و چاپلوسی و مجیز کسی یا گروهی را گفتن نیز از اعتبار و اهمیت نوشته می کاهد و آن را در نظر خوانندگان حقیر و بی مقدار جلوه می دهد.

عناصر تشکیل دهندة مقاله

 مؤلفان شیوة نگارش برای مقاله چهار رکن قایل شده وگفته اند هر مقاله باید از چهار عنصر موضوع، مقدمه، متن و نتیجه تشکیل شود. دربارة مو ضوع همین قدر می توان گفت که عنوانهای مقاله ها ممکن است یک کلمه باشند. مانند: جنگ، صلح، امید، طوفان، فساد، امنیت، احتیاج و مانند آنها، یا از دو کلمه تشکیل شوند مثل درد کار، مرگ گرگ، پول و شیطان، راه راست، کباب غازو.. موضوع مقاله را نیز ممکن است گروهی از کلمه ها تشکیل دهند مانند: طوفان در سرزمینهای مغرب، بزرگترین مرد جهان، یک شب در شانگهای، نقش سینما در جامعه و امثال آنها، همچنین امکان دارد که موضوع مقاله یک جمله خبری، پرسشی یا امری باشد، کلمه خبری مثل شبی که محمد (ص) به پیامبری رسید، خورشید همیشه زیر ابر نمی ماند، راه راست گم شدن ندارد. جمله پرسشی مثل برای رسیدن به خود کفایی چه باید کرد؟ کدام راه را انتخاب کنیم؟ به کجا می رویم؟ جمله امری مثل بخند تا دنیا بر تو بخندد. چنان رو که رهروان رفتند. دریاب ضعیفان را در وقت توانایی.
اما در بارة ضرورت عنصر دوم یعنی نگارش مقدمه در مقاله جای تردید وجود دارد. اگر چه در برخی از نوشته ها مانند گزارش فنی و اداری رسالات و تألیفات و تصنیفات، آوردن مقدمه تا حدود زیادی ضروری است، اما می توان یک مقاله نویس را ملزم ساخت که مقاله خود را حتماً با مقدمه ای آغاز کند. هر گاه مقدمه مربوط به تعریف کلمه یا کلمه هایی باشد که موضوع مقاله است، می توان برای آن محملی تراشید. اما در غیر این صورت، ضرورتی ندارد که مقاله با مقدمه ای همراه باشد. چه بسا که اجبار نویسنده به آوردن مقدمه، سبب انحراف وی از مسیر اصلی نوشته باشد وآزادی عمل در نگارش را از وی سلب کند.
این امر را باید به ذوق وسلیقه نویسنده واگذاشت تا اگر مقتضی می داند برای مقالة خود مقدمه ای بنویسد و در غیر این صورت، بدون هیچ در آمدی وارد مطلب شود.
در متن که اساسی ترین قسمت مقاله و در حقیقت حاوی پیام نویسنده است، باید به تجزیه و تحلیل و توجیه و تفسیر مسأله پرداخت. و موضوع را با اقامة دلایل روشن قابل قبول به اثبات رسانید.
نتیجه گیری هم در مقاله چندان مورد توجه نیست. بیشتر مواقع نویسندگان مسلط، پیام خود را در متن به نظر خوانندگان خود می رساندند و نتیجه گیری و قضاوت را به عهدة خود آنان وا می گذارند. اما در این مورد هم می توان مقاله را با کلمات قصار یکی از بزرگان دین و دانش یا بیتی از شاعری معروف که مؤید نظر نویسنده باشد، پایان داد.
اهل فن و متخصصان امر، برای مقاله نویسی قایل به مراحلی شده اند که در پایان مقاله آنها را باختصار می آوریم و بقیة مسائل را به ذوق سلیم و تمرین و ممارست نویسندگان این راه وامی گذاریم.مراحل مورد بحث عبارتند از:

1. دقت نظر در موضوع و تفکر در اطراف مسأله؛
2. یادداشت رؤوس مطالب؛
3. تنظیم یادداشتها؛
4. نوشتن بندها؛
5. اصلاح مقاله؛
6. پاکنویس؛
7. خواندن پاکنویس؛
8.. ذکر منابع و مأخذ.

حاشیه
1. نخستین روزنامة منظم به زبان انگلیسی در اواخر سال 1620 میلادی در آمستردام منتشر شد (دائر المعارف فارسی، تألیف دکتر مصاحب و همکاران، ج 1، ص 1118).
2. برای آگاهی بیشتر از مراحل سه گانه روزنامه نگاران درکشورهای باختری بنگرید به کتاب روزنامه نگاری، تألیف آقای دکتر کاظم متعمد نژاد، ص 458.
3. هر پژوهشی را می توان از سه طریق دیدن، پرسیدن و خواندن انجام داد. نخستین طریق را در اصطلاح روش تحقیق «مشاهده» می نامند و آن عبارت است از به کار بردن دقیق حواس و نگریستن به دیدة تأمل در طبیعت برای آگاهی صحیح از عالم خارج.
پژوهش از راه مشاهده سریعترین و مطمئن راه برای به دست آوردن اطلاعات است، چه مشاهده و تجربه اساس دانش بشر شمرده می شود و آدمی به یاری آن بسیاری از مجهولات را کشف کرده است. برای اینکه مشاهدة علمی به صورت درستی انجام پذیرد باید محقق از چند وسیله مادی و معنوی سود جوید. وسایل مادی ممکن است طبیعی یا مصنوعی باشند، وسایل طبیعی عبارتند از: حواس ظاهر که الزاماً باید دقیق، سالم و ورزیده باشند، بنابراین چشم و گوش معیوب برای تحقیق از راه مشاهده مناسب نیست. وسایل مصنوعی که باید در اختیار محقق باشد سه نوع است:
الف- آلات و ادواتی که حد و عمل حواس را گسترش می دهند و برد آنها را بیشتر می کنند. مانند: دوربین، تلفن یا میکروفون و وسایلی از این قبیل؛
ب – ابزاری که بر دقت مشهودات حسی می افزایند مانند گرماسنج، هواسنج و برق سنج؛
ج – ابزاری که قائم مقام محقق واقع می شوند و امور مورد مطالعه را با دقت تمام رسم می کنند، مانند نبض نگار، دم نگار و امثال آنها.
و اما لازمه استفاده از وسایل معنوی برخورداری از وقت، صبر، استقامت، فراست، نکته سنجی و باریک بینی است. (برای آگاهی بیشتر از این مطالب و روش علوم طبیعی به کتابهای فلسفه و منطق بویژه منطق و فلسفه، تألیف دکتر علی اکبر سیاحی، که به وسیله کتابخانه ابن سینا چاپ و منتشر شده است، رجوع فرمایید.)