چکیده
شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)- تصمیم سازان اغلب با چهار عامل شکست تصمیم ها دست به گریبان هستند:
1- خردورزی محدود؛
2- گرایش و توجه تنها به متغیرهای بیرونی؛
3- چسبندگی و سایش اطلاعات و دانش؛ و
4- الگوهای ذهنی شکل دهنده به مفروضات یا سیاست های تصمیم سازی.
این چهار عامل موثر بر تصمیم سازی به شکل مستقیم یا در ترکیب با یکدیگر می توانند بیشترین میزان خطا در تصمیم سازی، یعنی «نابخردی» را موجب میشوند. در این نوشتار چهار عامل دشواری ساز در تصمیم سازی به تفصیل مرور و بررسی خواهد شد و برنامه ریزی بر پایه سناریو به مثابه ابزاری بازدرنده در برابر تاثیر ناخوشایند هر یک از این عوامل چهارگانه بررسی خواهد شد. هدف نهایی این بررسی، پیشگیری از فرو افتادن در «نابخردی» است.

1- مقدمه
اهداف این نوشتار را می توان چنین برشمرد:
- فراهم سازی رهیافت و مقدمه ای درباره موضوعات کلیدی در دانش تصمیم سازی؛
- بیان و اثبات این مفهوم که برنامه ریزی بر پایه سناریو می تواند موجبات مصونیت از اشتباه در تصمیم سازی، به ویژه در فرایندهای پیچیده ی تصمیم سازی را کم و بیش، فراهم سازد.

برهمین قیاس، این نوشتار در نظر دارد پیوندی مفهومی میان برنامه ریزی بر پایه ی سناریو و تصمیم سازی، برقرار سازد. در حالی که به نظر میرسد، در حال حاضر فقر پژوهش در حوزه برنامه ریزی بر پایه سناریو به مثابه یک کاستی عمده به چشم میآید. مباحث طرح در نوشتار حاضر می تواند بنیانی مفهومی را برای طرح پرسشهایی پژوهشی، فراهم سازد که به برخی از جنبه های این کاستی، اشاره میکنند.

پیتر شوارتز به خوبی روشن میسازد که یکی از دستاوردهای برنامه ریزی بر پایه سناریو، بهبود تصمیم و به بیانی دیگر، افزایش توانمندی تصمیم سازی در رهبرن سازمانهاست. با عنایت به چنین دستاوردی، نظریه تصمیم گیری برای کارشناسان برنامه ریزی بر پایه سناریو، سودمند باشد. با وجود این، ادبیات معاصر در قلمرو سناریوپردازی این اهمیت را نمایان نمیسازد. نوشتار حاضر در پی شناسایی آن دسته از دشواریهای کلیدی است که در فرایندهای پویای تصمیم سازی رخ مینمایند و کاربست سناریوها را با هدف کاهش خطرپذیری و شکستهای غیرمنتظره، توصیه میکنند.

از جمله هدف ویژه این بررسی، کنکاش در مفهوم «نابخردی» است. در حالی که این عبارت به شکلی گسترده در نوشتار حاضر کندوکاو میشود، اما دسترسپذیرترین مفهوم ناکارمد است، هرچند که پیامدهای ناگوار آن روشن و ناگزیر باشد. مشاوره تصادفی و اتفاقی با امید دستیابی به مزایای مشترک و محاسبه زمانهای تلف شده در این راه، یکی از مصادیق ناخبردی است که پیوسته در مشاوره های مدیریتی، نمایان میشود. افزون بر این، آموزش و گسترش سازمان بدون تحلیل درست و پیشه سازی رویه های جامع ارزیابی، یکی دیگر از نشانگرهای وجود نابخردی در سازمانهاست. مفروض کلیدی این نوشتار آن است که «مدیران  می توانند از پژوهش پر جزییات و دقیق علوم شناختی پیرامون تصمیم سازی بهره مند شوند و اصول و نظریه های تصمیم سازی را در فعالیتهای خود، شناسایی و پیاده کنند».

2- مساله شکست تصمیم
شکست در تصمیم گریزناپذیر است. این شکست به دو شکل جلوه میکند:
الف) اشتباه ساده و قابل توصیف (فراموشی تصمیمگیرنده در انجام کاری، بیمار شدن یا ناتوانی او در تصمیم سازی)؛ و
ب) رخداد پدیدهای غیرمعمول؛ در این حالت، نقشه شناختی به ناگهان و به دلیلی وصف ناشدنی، ناپدیدی میشود.
گونه نخست اشتباه به واقعیت آماری اشاره دارد که وقوع «برخی» اشتباهات را توجیه میکند. در حقیقت، از این اشتباهات گریزی نیست، حال آن که اشتباهات تصادفی موضوع بررسی این نوشتار نیست، اما این واقعیت که همواره «برخی» از اشتباهات طبیعی رخ خواهند داد، ما را به این واقعیت رهنمون میسازد که دستکم خود را برای جبران اشتباهات آماده کنیم. گونه دوم اشتباهات که توجه نظریه پردازان تصمیم گیری، روانشناسان، مدیران کسب وکار و تحلیلگران سیاستهای دولتی را به خود معطوف کرده است و شمار فراوانی از کارشناسان به این موضوع جلب شده اند، نقطه کانونی توجه ما در این بررسی است. شکستهایی که در حوزه گونه دوم اشتباهات روی می دهند، پر اهمیت پنداشته میشوند، زیرا به نظر میرسد، توجیهی منطقی و در خور بر این قبیل شکستها، وجود ندارد. همواره اشتباهات توجیه پذیر یا غیرمنتظره تصمیم سازی با واکنشهایی از این دست، روبرو میشوند. "این شکست چگونه رخ داد؟" این پرسش گویای آن است که تصمیم گیرنده در موقعیتهای مشابه گذشته، دستاوردهای دلخواه و مناسبی داشته است.
چهار دلیل کلیدی و همبسته به یکدیگر برای رخنمایی اشتباه غیرمنتظره در تصمیم گیری، وجود دارد:
الف) خردورزی محدود؛
ب) گرایش انحصاری به محاسبه و بررسی متغیرهای برونزا؛
پ) چسبندگی و سایش اطلاعات و دانش؛ و
ت) ناهمخوانی الگوهای ذهنی و مفروضات تصمیم گیری.
هر یک از دلایل دشواریساز در تصمیم گیری به تفصیل بررسی خواهد شد و سپس این فرض شکل خواهد گرفت که سناریوها و برنامه ریزی بر پایه سناریو توانایی آن را دارد که این چهار دلیل رخنمایی اشتباهات غیرمنتظره در تصمیم سازی را هدف قرار دهد.

3- تصمیم سازی پویا
تصمیم ها در فضای تهی و خلاء شکل نمیگیرند، تصمیم ها باید در محیطهای به شدت متغیر، پویا و نوشونده ساخته شوند؛ برمر میگوید، تصمیم ها در بافتارهای کاربردی و در چهار ویژگی که در ادامه خواهد آمد با تصمیم های شناختیِ سنتی که موضوع بررسی روانشناسان است، تفوت دارد:
1. مجموعه ای از تصمیم ها وجود دارد، نه یک تصمیم یگانه؛
2. تصمیم ها مستقل هستند و تصمیم های کنونی، تصمیم های آینده را در تنگنا قرار میدهند؛
3. محیط به شیوهای خودکار تغییر میکند؛ این تغییر برآیند تصمیم های ساخته شده گذشته است؛ و
4. توالی و تسلسل درست برای دستیابی به تصمیم های درست کافی نیست؛ این گونه تصمیم ها را باید در زمان دقیق و مناسب، پیشه کرد.
 

این چهار سنجه سرشت پیچیده و پویای محیط کسب و کار را بازتاب میدهند که در آن جا، تصمیم ها باید شکل بگیرند. پژوهشی به کوشش برمر و دارنر نشان داد که در بافتارهای پویا، نتایج تصمیم سازی انسان اغلب با شکست همراه میشود. الگوی مفهومی نمودار یک سامانه ای از برنامه ریزی بر پایه سناریو را نشان میدهد که به دلایل اصلی و همبسته اشتباه در تصمیم گیری و ناتوانی در این گونه بافتارهای تصمیم سازی میپردازد. دلایل اصلی و چهارگانه شکست در تصمیم سازی را می توان این گونه برشمرد:

1-3. خردورزی محدود
خردگرایی مطلق، یکی از دلایل صلی شکست در تصمیم سازی است. به بیانی سادهتر، توانمندیهای ذهنی انسان تصمیم ساز با تنگناها و کاستیهایی دست به گریبان است.
خردورزی محدود این گونه توصیف شده است:
"کاستیها و تنگناهای شدیدی که بر پردازش اطلاعات و توانمندیهای محاسباتی انسان تصمیم ساز، حاکم است."[15،ص]
به گفته سایمون [25] خردورزی محدود یکی از ویژگیهای تصمیم سازی است که به شکلی نمایان از تصمیم های خردگرایانه جلوگیری میکند، زیرا:
o خرد انسان نمی تواند به تنهایی تمامی مسیرهای جایگزین و ممکن برای اقدام را پدید آورد؛
o انسانها ن می توانند اطلاعاتی را گردآوری و پردازش کنند که تمامی پیامدهای یک مسیر جایگزین را پیشبینی کند؛ و
o انسانها ن می توانند به درستی ارزشهای پیامدهای پیشبینی شده را ارزیابی کنند.
این واقعیت به معنای آن است که انسانها ن می توانند به شکلی کارآمد از عهده پردازش تمامی اطلاعات موجود و راههای جایگزین در تصمیم سازی برآیند. افزون بر این، خردورزی محدود پیشبینی میکند که سه ویژگی اصلی در سازمانهای بشری وجود خواهد داشت:
1- تصمیم سازی عامل ـ بنیاد. در این عرصه، تصمیم سازی در چارچوب تصمیم های فردی و خُرد، به گروههای کوچک و زیرمجموعه ها سپرده میشود.
2- اطلاعات خُرد و معین. پژوهشها نشان میدهد که سرانجام "تصمیم ها بر پایه چند منبع اطلاعاتی شکل میگیرد که دسترس پذیر بوده و عدم قطعیت آنها اندک است."[16،ص]
3- راههای تجربی. راههای تجربی یا ابتکاری به مرور زمان و از راه تجربه به کمال میرسند و این رویکرد گردآوری اطلاعات را غیرضروری جلوه میدهد.

2-3. متغیرهای برونزا
متغیرهای برونزا همان متغیرهایی هستند که بیرون از فرایند در دست بررسی قرار دارند. این دسته از متغیرها از محیط بیرونی سامانه به درون راه مییابند و گرایشی در تصمیمسازان پدید میآورند که اغلب بر این دسته از متغیرها توجه و تاکید کنند. دلیل این گرایش افراطی آن است که متغیرهای برونزا را به آسانی به عنوان عوامل خارجی تاثیرگذار، قابل شناسایی هستند و اغلب در فرایند تاثیر و تاثر بر سامانه، پنهان نمیشوند. فورستر [9] از نخستین کسانی بود که با بررسی الگوی تصمیم سازی به این مقوله توجه کرد که تنها متغیرهای برونزا یا بیرونی را در مطالعات خود مورد توجه قرار دهد. فورستر استدلال میکرد که برخی از متغیرها به راستی با سامانه زوج میشوند و در چرخه های بازخورد اطلاعات، لانه میکنند؛ به این دسته از متغیرها صفت "درونزا" داده میشود. متغیرهای درونزا دستهای از متغیرها هستند که اغلب در بازخورد درونی سامانه تولید میشوند و سپس با دروندادهای سامانه لازم میشوند. مباحثات پیرامون متغیرهای برونزا و درونزا دربردارنده ی این مفهوم است که سیاستگذاریها بیشتر بر متغیرهای درونزا تمرکز دارند. بر این قیاس، تصمیم هایی که تنها بر پایه متغیرهای برونزا شکل میگیرند، دروندادهای کلیدی سامانه را نادیده میگیرند. پیامد تصمیم هایی از این دست دستخوش نوعی بزرگنمایی میشوند، زیرا فرایندهای بازخورد را همراهی میکنند.

3-3. چسبندگی و سایش
چسبندگی و سایش به ترتیب، ویژگیهای اطلاعات و دانش هستند. اغلب، عبارت چسبندگی به ویژگی اطلاعات اشاره دارد و این ویژگی موجب تحمیل هزینه انتقال اطلاعات میشود. سایش نیز ویژگی دانش است که جنبشهای موجود در یک موقعیت اجتماعی را کاهش میدهد. اجتماعی سازی به نوبه خود موجب سایش می شود که برخی اشتباهات را نیز موجب میشود. این اشتباهات پیش از بزرگنمایی به کمک فرایندهای بازخورد پدید میآیند و  می توانند دشواریهای سترگی را رقم بزنند. چسبندگی یا هزینه همراه با انتقال اطلاعات هنگام نیاز به مهارت، برای تصمیم سازان دشواری آفرین میشود. با گسترش خودکارسازی و ماشینی کردن امور و جایگزین ساختن ماشینها به جای نیروی انسانی در بسیاری از محیط های کار و فعالیت که با حوزه تصمیم سازی مرتبط هستند (و در نتیجه، حذف سایش اجتماعی) نگرانی تازهای درباره افزایش بالقوه اشتباهات کوچک، پدید می آید که به شکستهای چشمگیری در زمینه تصمیم سازی می انجامد.

1-3-3. چسبندگی
سازمانها به شکلی فزاینده به فرایندهای ژرفی از دانش وابسته شده اند که به کمک کار گروههای میان رشته ای، مدیریت و راه اندازی میشود.[8] چسبندگی به مقوله دشواری انتقال اطلاعات در میان افراد اشاره دارد. فون هاپیل [31] از چسبندگی به عنوان هزینه های ضروری انتقال واحدی از اطلاعات به مکانی معین، به شیوهای کاربردپذیر برای کسی که جویای اطلاعات ویژهای است، یاد میکند. هنگامی که این هزینه اندک باشد، چسبندگی اطلاعات نیز اندک است و اگر هزینه فراوان باشد، چسبندگی نیز فراوان خواهد بود.[31ص]

مباحث چسبندگی با اقرار به این موضوعِ ماده همراه است که در وهله نخست، انتقال اطلاعات با هزینه همراه است و در وهله بعد، نیازمند درک تمایز میان چسبندگی و سایش است[8]. چسبنده شدن اطلاعات در عرصه تصمیم سازی واجد اهمیت است، زیرا اغلب تخصص یا دانش حوزهای معین برای تصمیم گیری ضروری است؛ برای مثال، مککنزی از کسانی مشورت میگیرد که بیدرنگ پس از تماس با آنها، به هر نقطه از جهان پرواز میکنند تا تخصص خود را در اختیار کاربران قرار دهند و این شرایط، دستاورد این واقعیت است که دانش به شکل فزایندهای چسبنده می شود. این نمونه نشان می دهد که هزینه های انتقال اطلاعات یا دانش افزایش می یابد[13].

2-3-3. سایش
در قلمروهای سیاسی و اجتماعی چه بسا "اخلاق، اصول اخلاقی، دانش، تاریخ و حافظه"، همگی منابع "سایش اجتماعی" به شمار آیند که از این راه حرکتهای نکوهیده کاهش یافته و کُند میشود و در همان حال، جنبشهای شتابزده نیز آهسته و آرام می شوند و جنبش های تاریخی نیز تحلیل می روند. چنین فرسایشی برای جلوگیری از پایداری و چند برابر شدن جنبش های اجتماعی و سیاسی، به ویژه هنگامی ضروری است که نیروی پیشران آنها نابود می شود[20،ص132].

سایش را می توان به مثابه تفاوتهای ظریف و بازنگریهایی که در دادوستدهای اجتماعی میان انسانها و در فرایندهای کاری ـ مانند فرایندهایی که در راه اندازی یک ناو هواپیمابر شکل می گیرد، توصیف کرد[9،21،35]. چنین بازنگری هایی تنها دستاورد داد وستد اجتماعی میان افراد گوناگون است. این سایش در صورت چیرگی رویه خودکارسازی رایانهای [بر فعالیت و کوشش انسانی] در زمینه نشست و برخاست هواپیماها بر روی ناو هواپیمابر، وجود نخواهد داشت. نویسندگانی مانند روچلین [20]، دریفوس و دریفوس [7] و فون هاپیل [31] معتقدند از آنجا که تهدید جایگزین شدن فناوری به جای انسان در بسیاری از امور وجود دارد، شکست در تصمیم سازی نیز افزایش خواهد یافت، زیرا نبود سایش، تداوم و گسترش بسیاری از اشتباهات را امکانپذیر می سازد و این در حالی است که پیشتر، از بروز چنین اشتباهاتی در جریان دادوستد اجتماعی در میان افراد حاضر در یک فرایند، جلوگیری میشد.

دانش بدون سایش [7] به خودی خود می تواند اثربخش تر باشد، اما از سوی دیگر، می تواند افزایش چشمگیر اشتباه در تصمیم سازی را به دنبال دشته باشد. دریفوس و دریفوس [7] بر این باور بودند که الگوی آنها، یعنی "نوآموزی، نوآموزی پیشرفته، توانایی، مهارت و خبرگی" عناصر تجربی لازم برای رسیدن هوش انسان به استعداد واقعی را فراهم میسازد. دانش بدون سایش، دانشی است که "مجموعه ای از مقررات و اصول را تدوین خواهد کرد که کار با کیفیت را در سراسر قلمرو یک حرفه موجب می شود" [7،ص]. از این دیدگاه، دانش بدون سایش را می توان به آسانی منتقل کرد و یا در میان افراد پرشمار، منتشر ساخت؛ چنین دانشی چسبنده نیز نخواهد بود و انتقال آن نیز نیازمند هیچ هزینه ای نخواهد بود. با وجود این، دریفوس و دریفوس [7] به ضرورت تجربه و در نتیجه، ایجاد سایش لازم برای تخصص واقعی، معتقد بودند.

3ـ3ـ3. تخصص و ضرورت سایش
تخصص نیازمند سایش است. روچلین [20] مقوله یاد شده را این گونه صورتبندی می کند "با حرکت در راستای جایگزین ساختن بسیاری از نقش های اناسن با ماشین، به احتمال، کاهش سایش موجب پیدایش اشتباهات بیشتری خواهد شد."
روچلین [20] همچنین به مهارتهای بشری و جلوگیری از اشتباه که دستاورد اجتماعی شدن انسان در جریان یک فرایند است، اشاره میکند. روچلین [20] همچنین میان اینرسی و سایش این گونه تمایز قایل میشود: "تمایز این دو از یکدیگر موضوع پراهمیتی است؛ اینرسی پردازهای از قدرت است که باید برای به جنبش در آوردن یک سازمان یا تغییر مسیر حرکت آن به کار رود، حال آن که سایش پردازهای از انرژی است که برای ادامه حرکت سازمان (در مسیر هدف) ضروری است و یا نرخ تحلیل رفتن سازمان پس از اتلاف انرژی آن است" [20،ص]. سرانجام این که روچلین [20] میگوید، فرایندهای اجتماعی از دیدگاه مدیران، ناکارآمد به نظر میرسد و آنها میکوشند چنین فرایندهایی را محو کنند. در نتیجه، سایش ضروری را پدید میآورند که تجربه لازم ربرای شناسایی زودهنگام اشتباه را برای افراد فراهم می سازد، تهدیدات خودکارسازی برای کاهش سایش و رساندن آن به نازلترین سطح، نقش مهارت، یادآور نقش مهارت و سایش ضروری است و نشان می دهد که سایش هدفی پراهمیت به شمار میآید. در حالی که سایش در شرایطی می تواند فرایند تصمیم سازی را کُند یا تند سازد، تصمیم های شتابان با موارد بیشتری از شکست یا اشتباه همراه بود و گام گذشتن در مسیری سودمند و سازنده، تلقی نمی شود:

4ـ3. الگوهای ذهنی، نقشه های شناختی، سیاستگذاریها و مفروضات تصمیم گیری
الگوهای ذهنی و نقشه های شناختی در فرایند تصمیم سازی بسیار پر اهمیت هستند. برای اهداف این نوشتار، الگوی ذهنی و نقشه های شناختی کم و بیش داری معنایی واحد هستند، زیرا از نظر مفهومی، پیوندهای ژرفی با یکدیگر دارند. درحالی که مجادلات فراوانی پیرامون تفاوتهای ظریف این دو مفهوم جریان دارد، هر دو عبارت شیوهی تجربه اندوزی ما در جهان را چارچوب بندی می کنند و ما بر این پایه، فرض های خود درباره ی وضعیت ها و بدیل های گوناگون را مطرح می سازیم [22و34]. افراد بر پایه الگوهای ذهنی و نقشه های شناختی در ذهن خود، اطلاعات را درج یا حذف می کنند. انسانها اغلب قاعده و روش دیگر برای تصمیم سازی ندارند [34]. بسیاری این گمانه را مطرح ساخته اند که کلید بهبود تصمیم سازی در تغییر یا جابجایی الگوهای ذهنی و نقشه های شناختی است [6و23و34].

1ـ4ـ3. الگوهای ذهنی و نقشه های شناختی
الگوهای ذهنی مانند عدسی های چشم هستند که جهان را از دریچه آنها می بینیم. الگوهای ذهنی دربردارندهی گرایش، ارزشها و باورهای ما نسبت به چگونگی کارکرد جهان هستند. سنگه [23] الگوهای ذهنی را "فرضهای بسیار ژرف و حتا تصاویری می داند که بر چگونگی درک ما از جهان و اقدام ما تاثیر می گذارند." بیشتر ما به شکلی آگاهانه از الگوهای ذهنی خود آگاهی نداریم و نمی دانیم چه تاثیراتی بر رفتار ما دارند [23،ص].

نقشه های شناختی پیوندی ژرف و گسترده با الگوهای ذهنی دارند و بر ارتباط خود با فضا، زمان و طبقه بندی تاکید کرده و "طرح های ویژه ای برای ارتباط با مکان و جایگاههای اینجایی و آنجایی به شمار می آیند" [36،ص]. نقشه های شناختی ابزاری برای شناسایی تفاوت در محیط هستند و یک [34] بر این باور بود "در جهانی که به شکل اجتماعی (مانند نقشه های مدیر) پیریزی شده است، نقشه ها به قلمرو تبدیل می شوند. بر این قیاس، نقشه های شناختی از دیدگاه مدیریتی، ایده ها و مفاهیمی درباره مکانی هستند که در آن قرار داریم یا این که چه کاری را انجام می دهیم و یا این که مسیر ما کدام است و شاید این که در بلندمدت به سوی چه مقصدی در حرکت هستیم.

2ـ4ـ3. پیش فرض های سیاستگذاری و تصمیم
در این بافتار، سیاستگذاری این گونه توصیف میشود: "گزاره های رسمی که میان دروندادها و جریان های تصمیم گرفته شده، پیوند برقرار میسازد."[10،ص58] سیاستگذاریها، قواعد و پیشفرض های تصمیم سازی، همگی عبارت هایی هستند که یک پدیده را توصیف می کنند: "نتایج غیررسمی سیاستگذاریها که از عادت، سازگاری، فشارهای اجتماعی، مفاهیم ریشهدار اهداف، آگاهی از مراکز در سازمان و علاقه فردی حاصل می شود.[10،ص] سیاستگذاریهای تصمیم سازی، پیشفرض ها یا قواعد را می توان به عنوان رویه های هدایتگر در هر بافتاری دانست که در گیرودار دودلی و تردید از راه اطلاعاتی که در اختیار دارند، به افراد کمک می کنند یا آن که می توان آنها را با بهترین کارکردهایی به شمار آورد که هدایت افراد را امکانپذیر می سازند. در این جا، اعتقاد بر این است که چنین سیاستگذاریها، پیشفرض ها یا قواعدی، با الگوهای ذهنی سازگار هستند و الگوهای ذهنی، گرایشها، ارزشها و باورهای ما پیرامون چگونگی کارکرد جهان را میزبانی می کنند. بر این قیاس، برای تغییر یا گسترش قواعد تصمیم سازی، یک فرد باید الگوی ذهنی خود را دگرگون سازد.

5ـ3. خلاصه
بازنگری در این چهار دلیل عمده شکست غیرمنتظره تصمیم، یعنی خردورزی محدود، تاکید بر متغیرهای برونزا، چسبندگی و سایش اطلاعات و دانش و الگوهای ذهنی و نقشه های شناختی به همراه پیشفرض ها یا قواعد تصمیم سازی این نکته را روشن می سازد که شاید اینک توجه ما به دلایل شکست در تصمیم سازی خود را در قالب توجه به این عوامل یا هر تعداد از دیگر ترکیب ها نشان دهد، عرصه های ویژه نگرانی از شکست در تصمیم که اغلب حاوی چهار دلیل عمده پیش گفته است، در حوزه نابخردی قابل مشاهده است.