شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)- حدود دو سال است که اخبار جعلی یا «فیک‌ نیوز» به موضوع بحث‌برانگیز در عرصه رسانه‌ای تبدیل شده است. گاهی احزاب سیاسی و دولت‌ها با همین اخبار جعلی، در انتخابات دیگر کشورها دخالت کرده‌اند یا بر رقیب خود پیروز شده‌اند و گه‌گاه نیز این‌طور شنیده می‌شود که دولت‌ها با جعلی‌خواندن اخبار رسانه‌های ریشه‌دار، می‌خواهند از قدرت رسانه‌ها بکاهند. حسینعلی افخمی استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در این زمینه پاسخ می‌دهد.

منظور از اخبار جعلی (فیک ‌نیوز) در دوره جدید چیست؟
محتوای نادرست، جعلی (غیرواقعی)، دستکاری‌شده و دروغ که در قالب و ژانر خبر از طریق رسانه‌ها از جمله رسانه‌های جدید تولید و منتشر می‌شود. مورد توجه قرار گرفته است چون می‌تواند فعالیت‌های عادی یک سازمان، جامعه یا کشور را مختل کند. ضمناً با هدف‌های جلب توجه، افزایش تیراژ، فروش، سود بیشتر و گاه تخریب رقبا و ضربه زدن به آنها دنبال می‌شود.

خبرهای جعلی بیشتر توسط چه‌کسانی ساخته و پرداخته می‌شود و در چه حوزه‌هایی مورد توجه است؟
افراد حرفه‌ای که تعهدی به تشکل‌های حرفه‌ای ندارند. یا سازمان‌ها و نهادهای دولتی، تجاری و رسانه‌ای که می‌توانند یا فکر می‌کنند که قدرتی فراتر از قانون داشته باشند، عاملان اصلی اخبار جعلی هستند. گاه ابزاری برای باجگیری است. گاه برای انحراف افکار عمومی و آدرس غلط دادن است.

آیا مفهوم خبر جعلی به دوران استیلای شبکه‌های اجتماعی بازمی‌گردد و یا قبل از آن هم از این مفهوم برای بیان مقاصدی استفاده می‌شده است؟
خبر جعلی به درازای عمر ارتباطات بشر قدمت دارد. هرچه سرعت انتشار آن بیشتر شده به اهمیت آن افزوده شده است.

تفاوت اخبار جعلی با انواع شایعات چیست؟
گاه به یکدیگر شبیه‌اند. اما هر خبر جعلی نمی‌تواند به شایعه تبدیل شود.

در شرایط استیلای اخبار جعلی، چقدر رسانه‌های اصلی تحت تأثیر قرار گرفته‌اند و یا برای راستی‌آزمایی خبر چه ابزارهایی را در دست دارند؟
حاکمیت قانون، تقویت تشکل‌های حرفه‌ای روزنامه‌نگاران، روابط عمومی، و تبلیغات در عرصه ملی برای همه رسانه‌ها اعم از سنتی (تریبون‌ها)، چاپی، رادیو- تلویزیونی و اینترنتی. تا تشکل حرفه‌ای نباشد نمی‌توان از تعهد حرفه‌ای صحبت کرد.

در این شرایط آیا جریان اطلاعات از دست رسانه‌های اصلی خارج شده و در اختیار روابط‌عمومی‌ها قرار گرفته است؟
روابط عمومی‌ها هم می‌توانند عامل تولید خبرهای جعلی باشند. در شرایط فقدان حاکمیت قانون یا سلطه زر و زور هم می‌توانند با پاسخ‌گویی بموقع و رصد کردن اخبار جعلی و تصحیح و تکذیب آنها عاملی برای خنثی کردن اخبار جعلی باشند.

گفته می‌شود برخی از دولت‌ها برای مشروعیت‌زدایی از رسانه‌ها دست به چنین کاری می‌زنند. آیا پژوهشی انجام شده که چه ساختارهایی چنین می‌کنند؟
معمولاً قدرت‌ها چه در قالب احزاب حاکم و چه در شکل توتالیتر با رسانه‌های آزاد مخالف‌اند. موارد مستندی در نوشته‌های نوام چامسکی دیده می‌شود. قدرت فقط سیاسی نیست.

چقدر این خبرهای جعلی در تعیین سیاست و خط‌مشی دولت‌ها یا جریان‌های سیاسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و چگونه؟
تعداد و اندازه خبرهای جعلی مهم نیست، بلکه زمان و شدت آنها بیشتر مهم است. گاه در شب رأی‌گیری یک خبر جعلی منتشر می‌شود. اثرات این خبر می‌تواند سرنوشت یک کشور را تغییر دهد.

افکار عمومی و مردم در چنین فضایی چگونه می‌توانند راست و دروغ را از هم تشخیص دهند؟
برای دفاع از افکار عمومی نسخه خاصی وجود ندارد. آزادی بیان و تضارب آرا روش‌های مناسبی برای تشخیص راست از دروغ است؛ اگر دولت‌ها بتوانند از آنها پاسداری کنند و حقیقت اولین قربانی نباشد.

چقدر برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های اصلی دولت‌ها، برنامه‌ریزان و حتی قانون‌گذاران با شیوع اخباری جعلی در فضا آسیب‌پذیر می‌شود؟
مسئولان روابط عمومی در نهادهای سیاسی و اجرایی با رصد بموقع و اطلاع‌رسانی صحیح می‌توانند از این آسیب‌های فرضی و احتمالی جلوگیری کنند. در شرایط بحران و زمان جنگ کارها دشوارتر است. تقویت پاسخ‌گویی راه جلوگیری از بحران‌های ارتباطی است. هروقت دولت‌ها رسانه‌ها را متهم می‌کنند ابتدا باید به صداقت آنها شک کرد، بعد پرونده متهمان را بررسی کرد.

در الگوی رسانه‌ای ایران با ساختار ضعیف و شکننده، راستی‌آزمایی اخبار و محتوای آن چگونه ممکن است؟
در حال حاضر بزرگ‌ترین مشکل رسانه‌های ایران وابستگی اقتصادی آنها به منابع ناشناس یارانه دولتی و عدم شفافیت عملکرد مالی آنهاست که اعتماد عمومی را سلب کرده است. در مرحله بعد فقدان احزاب قدرتمند و رسانه‌هایی با هویت سیاسی مشخص است. هم‌اکنون بار اصلی مسئولیت ظاهراً بر دوش رسانه‌های دولتی و دولت‌پناه است که حاشیه امنیتی بالاتری دارند. فقر حاکم بر دستمزد حرفه‌ای و وجود تله‌ها و بسته‌های تطمیعی، سلامت حرفه‌ای روزنامه‌نگاران، کارشناسان روابط عمومی و مبلغان را در فرایند تولید و توزیع و نشر اخبار جعلی شکننده‌تر کرده است. باید قدرت صنوف کارکنان ارتباطی کشور را افزایش داد.

منبع: فصل اقتصاد