شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)- ساختمان پلاسکو با 17 طبقه به عنوان یکی از نخستین ساختمان‌های بلند و مدرن تهران شناخته می‌شد. این ساختمان در سال 1339 هجری خورشیدی، یعنی زمانی نزدیک به 56 سال قبل به شیوه اسکلت فلزی ساخته شده بود.

 آتش‌سوزی در این ساختمان صبح روز 30 دی‌ماه از طبقات 8 و 9 شروع شد و به تدریج به سرایت به دیگر طبقات گسترده شد. تلاش آتش نشان‌ها برای مهار آتش موثر واقع نشد و این ساختمان بعد از 4 ساعت فرو ریخت.  

نگهداری ، استاندارد‌ها و ضریب ایمنی
ساختمان پلاسکو عمرش به بیشتر از نیم قرن می‌رسد. البته این عدد به تنهایی دلیل کافی برای فروریزی یک ساختمان نیست، اما به شرط آن‌که آن ساختمان به خوبی نگهداری شده و دارای یک سیستم دقیق تعمیر و ایمن سازی بوده باشد. در مورد ساختمان پلاسکو مشخص نیست که این سازه بلند فلزی آخرین بار چه زمانی تحت یک سیستم تعمیر نظام‌مند بوده است.

 همچنین استاندارد‌های ایمن سازی در مورد این ساختمان به درستی رعایت نشده بودند. این موضوعی است که سخنگوی سازمان آتش نشانی هم بر آن تاکید کرده است. سید جلال ملکی در این‌باره گفته است: « بارها به هیات مدیره این ساختمان درباره ایمنی ضعیف آن هشدار داده بودیم اما متاسفانه هیچ کسی به هشدارهای آتش نشانی توجهی نکرده بود و باعث بروز این فاجعه شد».

 نبود استاندارد مناسب ایمن‌سازی ساختمان‌ها بلند و موظف بودن این ساختمان‌ها به دریافت گواهینامه برای ادامه فعالیت یکی دیگر از دلایل بروز این حوادث است. ضریب ایمنی هنگام ساخت هم عامل مهمی است. معمولا اگر ظریب ایمنی مناسبی برای سازه در نظر گرفته شود،آتش به تنهایی نمی‌تواند حرارتی تولید کند که اجزاء سازه را دچار گسلش کند. دمایی که معمولا برای اسکلت فلزی مقاومتش را از دست می‌دهد بستگی به ضریب ایمنی درهنگام ساخت دارد. مثلا در مورد برج تجارت جهانی شماره 7 ( ساختمانی که در حاشیه برج‌های دوقلو بود و بر اثر آتش‌سوزی فرو ریخت ) ضریب ایمنی 3 ( عدد 3 به این معنی است که ساختمان 3 برابر بیشتر از میزان مورد نیاز در برابر تنش‌ها و نیروهای وارده، شامل زلزله، وزن خود ساختمان و باد و ... مقاومت دارد ) بوده است.

این عدد به این معنی است اجزاء سازه باید 67 درصد مقاومتشان را از دست بدهند تا دچار فروپاشی شوند که در این مورد حرارات مورد نیاز برای این میزان کاهش در مقاومت اجزا 660 درجه سانتیگراد بوده است.

در مورد ساختمان پلاسکو اما مشخص نیست ظریب ایمنی طراحی چه اندازه بوده است اما ظواهر امر نشان می‌دهند که ظریب ایمنی باید بسیار پایین‌تر از 3 بوده باشد. بنابراین با توجه به عمر طولانی ساختمان که باعث ایجاد پدیده خستگی در اجزاء فلزی می‌شود، گرمای مورد نیاز برای فروپاشی اجزاء فلزی کمتر از 660 درجه سانتیگراد بوده است. اما گرما به تنهایی در این فروپاشی نقش اصلی را نداشته است.

آب و آتش، شوک حرارتی
این آتش‌سوزی در دسته‌ای جای می‌گیرد که به آن آتش آسمان‌خراش یا آتش بلندمرتبه گفته می‌شود. این آتش‌سوزی‌ها معمولا ساختار ساختمان‌های بلند مرتبه را درگیر می‌کند و خاموش و غلبه کردن بر آن نیازمند آموزش‌های زیاد و استفاده از تجهیزات مناسب است. برخلاف شایعاتی که بعد از حادثه 11 سپتامبر به راه افتاد، برج‌های دوقلو تنها سازه‌هایی نبودند که بر اثر آتش‌سوزی فرو ریختند.

 لیست بلند بالایی از ساختمان‌های بلند مرتبه وجود دارد که به دلیل آتش‌سوزی فرو ریخته‌اند. درمهار آتش سوزی‌های این گونه ساختمان‌ها نکات بسیار مهمی باید رعایت شود. یکی از آن‌ها شیوه‌ای است که برای مهار آتش به کار گرفته می‌شود.

به گفته سید جلال ملکی سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران در مجموع ۲۰۰ آتش‌نشان به همراه ۱۵ تانکر آب و سه دستگاه بالابر، عملیات اطفای حریق در ساختمان پلاسکو را امدادرسانی می‌کردند.

 استفاده از آب برای مهار آتش‌سوزی گسترده در ساختمان‌های اسکلت‌فلزی یک اشتباه استراتژیک به حساب می‌آید. آب علاوه بر این‌که به وزن ساختمان اضافه می‌کند، باعث ایجاد شوک حرارتی هم می‌شود. مخصوصا بروز این شوک در سازه‌ای که مرکز توزیع پوشاک بوده بسیار محتمل است. به دلیل وجود منسوجات آتش به سرعت گسترش یافته و درجه حرارت به سرعت بالا می‌رود. این حرارت اسکلت فلزی ساختمان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و اگرهمان‌طور که در بالا گفته شد، به تنهایی باعث فروپاشی نشود، ریختن آب سرد بر این فلزهای گداخته باعث ایجاد شوک و تنش حرارتی در آن‌ها می‌شود.

به این ترتیب ممکن است برخی اجزاء کلیدی سازه زیر این شوک و افزایش وزن ناشی از آب دچار خمش، پیچش و یا برش شوند. به این ترتیب واکنشی زنجیره‌ای رقم می‌خورد که به «فروپاشی پیش‌رونده» مشهور است. اتفاقی که با از هم گسیختن اجزاء کلیدی سازه رقم می‌خورد و شوک ناشی از فروپاشی طبقات بالایی، اجزای طبقات پایینی را هم از هم می‌گسلد. به این ترتیب رخدادی رقم می‌خورد، که نمونه کلاسیکش را در فروپاشی برج‌های دوقلو شاهد بودیم و سپس همین‌جا در ساختمان پلاسکوی تهران.

فقدان پوشش ضد آتش
معمولا سازه‌های فلزی دارای پوشش ضد حرارت هستند. این پوشش جلوی انتقال میزان زیادی از حرارت به فلز که آن را تا مرحله گسیختگی پیش می‌برد را می‌گیرد. اما سازه قدیمی ساختمان پلاسکو فاقد چنین پوششی بوده است. به این ترتیب شانس بروز گسیختگی چند ناحیه‌ای بالا می‌رود که در مورد سازه‌های فلزی بسیار خطرناک است. این سازه‌ها به طور عمومی می‌توانند در مقابل گسیختگی‌های ناحیه‌ای مقاومت کنند، اما گسترش آتش به دلیل انفجار دوباره در ساختمان دامنه گسیختگی را زیاد کرده و منجر به فروپاشی شده است.

در سال 2011 محققان با ساختن مدلی تلاش کردند نحوه فروپاشی برج‌های دوقلو و ساختمان شماره 7 را توضیح دهند. محققان مواد نشان داد که بخش‌های فلزی این سازه‌ها در اثر حرارات و پاشش آب دچار فروپاشی مقاومتی شده بود.

به این ترتیب نیازی نیست که فولاد به کار رفته در سازه فلزی ذوب شود، اگر حرارت به قدر کافی بالا برود رفتار فلز در مقابل نیرو تغییر می‌کند. این موضوعی است که تقریبا هرکسی در جهان مهندسی و علم از آن با خبر است.

به این ترتیب به نظر می‌رسد ترکیبی از حرارت، شوک حرارتی، نبود ایمنی لازم ( باعث انفجار دوم شده است)، ظریب ایمنی ناکافی در هنگام طراحی، زیاد شدن وزن بر اثر آب، خستگی اسکلت فلزی و نبود پوشش ضد حرارت احتمالا دست به دست هم داده و باعث فروپاشی ساختمان بر اثر آتش‌سوزی‌ای شده‌اند که گویا بر خاطر انفجار یک گاز پیک‌نیکی آغاز شده بود.
 
علی رنجبران/ روزنامه نگار علم/ سیناپرس