شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)- روزهای31 اکتبر تا 4 نوامبر برابر با 10 تا 14 آبان، در کشورهای زیادی به هفته سواد علمی نام گذاری شده است تا اهمیت آموزش سواد رسانه¬ای به¬ویژه به کودکان و جوانان مورد تاکید قرار گیرد. از این¬رو، تصمیم گرفتم که به این بهانه طی این روزها، یاداشتی در خصوص سواد رسانه ای و آموزش آن بنویسم.

ادداشت اول
آموزش سواد رسانه ای : چرا و برای چه؟
سوادرسانه¬ای مهارتی است همچون سواد خواندن و نوشتن. آموخته می شود و نیاز به آموزش دارد. مدتی است که این مفهوم در ایران هم مورد توجه واقع شده و امسال، بزرگترین و به زعم نگارنده ناگزیر مهم¬ترین نهاد آموزشی کشور در صدد آموزش آن به دبیرستانی¬ها برآمده است. علاوه بر آن، نخستین شکل آموزش رسمی سواد رسانه ای نیزنقد و تقدیرهایی را نیز به همراه داشته است؛ و با همه این نقدها، جنبش آموزش سواد رسانه ای در کشور مشهود است. گروه هایی از علاقمندان، تیم¬هایی را تشکیل داده و به آموزش مفاهیم مربوط در تهران و شهرستانها مشغولند. براساس شواهد موجود این جنبش بسرعت در حال فراگیر شدن است. در سطح دانشگاه نیز سواد رسانه¬ای چند سالی است موردتوجه رشته های ارتباطات و مطالعات رسانه است. اما ماهیت این تلاش ها چیست و چرا آموزش سواد رسانه ای این قدر مهم به نظر می رسد؟

واقعیت این است که سواد رسانه ای در اروپا و آمریکا چند دهه ای است مورد توجه قرار گرفته است؛ زیرا فناوری های نوین مانند اینترنت، تلفن های هوشمند، شبکه های اجتماعی و از این قبیل، محیط را تغییر داده و آن را آکنده از رسانه ساخته است. از نظر حقوقی و رفتارشناسی نیز ناکارآمدی روش سانسور بر همگان آشکار شده است؛ زیرا، رسانه نه تنها به منبع قدرت سیاسی که به محل عرضه و منازعه مفاهیم علمی، جهان بینی¬ها و اصول اخلاقی تبدیل شده است.

در این شرایط، نمی توان به کودک، نوجوان یا هر شخص دیگری بگوییم که به این برنامه خاص نگاه نکن؛ آن موسیقی را گوش نده؛ به فلان کتاب توجه نکن. فلان سایت را باز نکن؛ زیرا با اشخاصی روبروئیم که خیلی وقت ها به اندازه یک اقیانوس اطلاعات پراکنده دارند. در مورد موضوعات گوناگون اظهار نظر می کنند؛ ضمن اینکه گاهی اوقات رسانه ها در همگرایی کامل، به انتقال مفهومی خاص مبادرت می ورزند؛ با این اوصاف دسترسی به کدام رسانه را می توان محدود کرد؟

تحت چنین شرایطی ناچاریم به همه و به ویژه به کودکان و خردسالان راجع به رسانه آموزش دهیم؛ اما به عنوان آموزشگر پیش از هر چیز باید به این اصل اساسی حقوقی گردن نهیم که دسترسی آزاد به اطلاعات ، حق همه مردم است (مصوبه 1388). "همه و همه". همگان را مورد تاکید است؛ زیرا اگر رویکرد ما به آموزش سواد رسانه ای، توانمندسازی باشد خیلی بهتر از نظارت است. جان کلام آن که، سواد رسانه ای، آموزش مهارت نقد کردن است و نه آموزش مهارت نقد رسانه. مهارت اول، فراگیرنده را توانمند و ذهن وی را باز می سازد، دیگری او را از رسانه می ترساند و بدبین می کند. بدیهی است که فرد بدبین از نظر روانی به خویش، محیط و جامعه آسیب می¬زند، و فرد توانمند علاوه بر خود محیط پیرامون و جامعه را نیز بالنده می سازد.

تقویت جریان آموزش رسانه ای در جامعه ما ضروری است و زمانی می تواند در راستای توسعه بخشی عمل کند که به گشودگی چشم و گوش، زبان و ذهن منجر شود. از این رو لازم است که هوشمندانه برای آن سرمایه گذاری و سیاست گذاری کنیم.

یادداشت دوم
آموزش سواد رسانه ای به خردسالان
سیندرلا، تام وجری، بت من، مرد عنکبوتی، هری پاتر، وینی خرسه و ... تصاویر رایجی هستند که خردسالان از وقتی چشم هایشان باز می شود در اتاق، روی پتو، روی اسباب بازی، روی شیشه شیر، توی بشقابی که حریره بادامشان را در آن ریخته اند، تا توی تلویزیون و گوشی تلفن همراه نزدیکان و بعدها در بازی های رایانه ای نقش هایی از آن را می بینند. آیا این تصاویر برای آنها واقعی است؟ آیا برای آنها تصاویر و حرکات پاندای کونگ فوکار که هر روز می بینند، واقعی تر است یا خاله شان که آخر هر هفته می بینند؟

شاید آنها علاقه دارند مثل مرد عنکبوتی خودشان را از این آشپزخانه بالا بکشند تا اینکه مثل مادرشان از در به داخل آشپرخانه بروند. شاید هم دوست دارند با کفششان که عکس جوجه اردک زشت روی آن است مثل غازها بپرند. گاهی هم مجبورتان می کنند لباس مردعنکبوتی را برایشان بخرید، با وجودی که می دانید زیپ روی کلاه، صورتشان را آزار خواهد داد.
خردسالان، قهرمانان را دوست دارند و از حرکات آنها تقلید می کنند و شاید کارهایی بکنند که شما را بترسانند. مثلا وقتی توی تلگرام یا اینستاگرام شما می روند؛ چون رمز آن را یادگرفته اند، و تصاویر و فیلم هایی را می بینند که شما نمی خواستید هرگز در این سن با آنها روبرو شوند.

همه این لحظات با وجود جذابیت ها یا هراس هایی که برای ما دارند، فرصتی برای آموزش رسانه ای به خردسالان هستند. به آنها راجع به عکس ها و زاویه نگاهشان به تصاویر بگویید و آن را به بازی تبدیل کنید و این بازی را با رسانه های مختلف انجام دهید تا زاویه دوربین را تشخیص دهند. با آنها راجع به توانایی های خودشان و شخصیت هایی مورد علاقه شان حرف بزنید، و این دو را با هم مقایسه کنید تا واقعی و غیرواقعی را همانند شما درک کنند؛ زیرا واقعیت برای آنها، چیز دیگری است.

از آنها بخواهید فیلمی را که دیده اند، بازی را که انجام داده اند یا قصه ای که خوانده و شنیده اند را برای شما بازگو کنند و بدین ترتیب گام های اول ولی مهم و اساسی را در منتقدانه و خلاقانه کردن کودکان بردارید. نتایج پژوهشی که راجع به دوره ای بود که به کودکان سه و چهار ساله، عکاسی را آموزش می داد، نشان می دهد که کودکان به خوبی از والدین و مربی هایشان می آموزند و طی این دوره سواد تصویری، که بخشی از سواد رسانه ای است، در آنها بیشتر شده است. این تحقیق نشان داد که خردسالان با تمرین عکاسی، مهارت حل مساله را می آموزند، کنجکاوتر می شوند و از یاد گرفتن لذت می برند. ضمن اینکه استقلال و اعتماد به نفس بیشتری هم کسب می کنند.

یادداشت سوم
سواد رسانه ای برای کودکان
کودک ما خیلی پیش از آنکه بتواند "آ"ی اول و "ا" ی غیر اول را بشناسد، احتمالا فهمیده که A نت موسیقی است و "لا" خوانده می¬شود. شاید پیش از اینکه به شهر خاصی مسافرت کرده باشد، نام آن را در اخبار شنیده و آن نام را با پدیده ای خاص پیوند داده است. شاید هم مشتاقانه به شما گفته که به نمایشگاه کالا، پارک یا حتی موزه خاصی ببریدش و شما متوجه شده اید که تبلیغش را از رسانه دیده یا شنیده است. نمی دانم چند بار فرزند شما موقع پخش تبلیغ، به شما گفته که "این را برایم بخر" و نمی دانم شما به او چه پاسخ داده اید؛ ولی این جمله را خیلی وقت ها در موقعیات مشابه شنیده ام که "اینها همه اش تله پول است".

کودک غرق در رسانه و برنامه هایش، تازه دارد به خودشناسی می¬رسد و در حال هویت سازی است و خیلی هم روی رسانه حساب کرده، که متوجه می¬شود که شما نسبت به آن چه برای او اهمیتی وافر دارد، بی توجه هستید و آن را "حقه" و "کلک" می دانید؛ بدین ترتیب تا اندازه ای به عدم صداقت رسانه با خودش پی می¬برد.

گاهی هم دیده ام که وقتی بزرگترها از خبری خوششان نمی آید، جملاتی می گویند که فحوای آن به دروغ بودن خبر اشاره دارد و کودکانی توجهم را جلب کرده اند که نگاهی به صفحه تلویزیون یا روزنامه کرده و رفته اند. باز هم موفق بوده ایم ! در آموزش بدبینی و منفی نگری نسبت به رسانه به کودکان؛ این در حالی است که کودکان، اولین آموزش های رسانه ای را از والدین خویش می گیرند و فضای خانوادگی بهترین و تاثیرگذارترین فضای آموزشی است.

در فضای خانه، باید بین افراد در مورد اخبار و صدق و کذب آن گفتگو شود. لازم است که به اخبار یا مدارک دیگری اشاره شود که نظر کلی والدین را درباره خبر خاصی شکل داده¬است وگر نه کمک کرده ایم تا کودک سطحی نگر شود. واقعیت امر این است که سواد رسانه ای چیزی جز تفکر انتقادی نیست و آموزش سواد رسانه ای به معنی یاد دادن نحوه انتقاد کردن به کودک است. انتقاد چیزی فراتر از نقد و ارزیابی است. نقد در ترازو گذاشتن و سبک سنگین کردن و مقایسه است ولی انتقاد، افزون بر ارزیابی، فرد را به تولید وا می دارد: تولید نظر و اندیشه خویش راجع به موضوعی که آن را نقد کرده است. از این رو، آموزش انتقاد کردن به معنی آموزش تفکر کردن و بروز اندیشه جدید و عمیق ارائه کردن است. همه کودکان ظرفیت کسب این توانایی را دارند؛ فقط باید به روش درست به آنها آموزش داد. بدین ترتیب آموزش سواد رسانه ای نزدیکی زیادی با آموزش سواد علمی دارد که آن هم در بنیان خود، خواستار منتقد بار آوردن انسان¬هاست که علاوه بر ترازو قرار دادن و سنجیدن هر چیز، مشارکت و حضور خویشتن ناقد را می طلبد. همچنانکه مطالعه فدروف هم نشان داده که غالب متخصصان آموزش رسانه¬ای، مهم¬ترین اهداف آموزش رسانه¬ای و سواد رسانه¬ای را گسترش و افزایش مهارت¬های تفکر انتقادی و استقلال بیان کرده¬اند.

یادداشت چهارم
سواد رسانه ای : ضرورت زندگی در اقتصاد دانش بنیان
تعریف پذیرفته شده سواد رسانه ای در بین صاحب نظران عبارت است از مهارت دسترسی، تحلیل، ارزیابی و تولید اطلاعات(رسانه) و محتواست. در این یادداشت بر آنیم خاطر نشان کنیم وقتی به زندگی روزمره توجه بیشتری داشته باشیم، متوجه حضور گسترده فناوری های نوین و هوشمند می شویم. در این شرایط، سواد رسانه ای نه تنها ضرورت لازم برای مهار محیط اشباع شده رسانه ای، بلکه شرط لازم برای افزایش توان حرفه ای و اقتصادی ما در دنیای نوین محسوب می شود و همه این موضوع به جنبه "اقتصاد" در سواد رسانه ای مربوط است.

فناوری های نوین مانند رسانه های اجتماعی و بازی های دیجیتالی زندگی ما را پر کرده است. این فناوری ها بر زندگی روزمره ما تاثیر گذاشته، از نحوه تعامل ما با دولت و بیان نظرات و افکار عمومی و خواسته هایمان گرفته تا دور کاری، از امکاناتی که برای ارتباط و تماس با دوستانمان فراهم کرده، تا دسترسی به مراقبت های بهداشتی و آموزش. درواقع برای بهره مندی از امکانات و فرصت هایی که فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی فراهم آورده است، مجبوریم به شهروندان باسواد دیجیتالی تبدیل شویم. فرد باسواد دیجیتال کسی است که مهارت لازم برای منتفع شدن از جامعه اطلاعاتی و مشارکت در آن را دارد؛ یعنی هم توانایی لازم برای استفاده از ابزارهای نوین "آی سی تی" یا همان فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی را دارد و هم مهارت های سواد رسانه ای را دارد تا جریان سیل آسای تصاویر، متن و محتوای دیداری ـ شنیداری که در سرتاسر شبکه های جهانی جاری است را مدیریت و کنترل کند.

اما نکته مهم این است که سواد دیجیتالی مهارت های مرتبط با آی سی تی است که برای رقابت پذیری و نوآوری در اقتصاد نوین ضروری هستند. بدین طریق، سواد رسانه ای به ما کمک می کند تا به فناوری های نوین اعتماد کنیم و مهارت های آی سی تی (سواد دیجیتال) هم برای مدیریت جریان اطلاعات ضروری است. چنین فردی با داشتن سواد رسانه ای می¬تواند به سادگی، به اطلاعات مورد نیازش دسترسی داشته باشد، آنها را ترویج و دسته¬بندی و غربال کند.

در متون دانشگاهی هم دبلیو جیمز پاتر و لیوینگستون به رابطه این دو نوع سواد توجه کرده و گفته اندکه این همگرایی موجب گسترش مفهوم سواد رسانه¬ای می شود. ایوینگستون این موضوع را با اقتصاد دانش ربط داده و سواد رسانه ای را برای افرادی که می خواهند از منافع اقتصاد دانش بهره ببرند، ضروری می داند.

موضوع مهمی که با ادغام مهارت های آی سی تی محور و فنی در سواد رسانه ای قابل توجه می¬شود، اهمیت یافتن مفهوم "استفاده" در تعریف سواد رسانه ای است. یعنی استفاده و مصرف، دیگر، صرفا برای متبلور ساختن توانایی شخص در ارزیابی، تعامل یا مشارکت با محتوای رسانه ای نیست؛ بلکه تولید محتوا به مهارت های جدایی ناپذیر سواد رسانه ای تبدیل می شود. به دیگر سخن، جهت گیری سواد رسانه ای به سوی آی سی تی، مفهومی فعال از مشارکت رسانه ای و خلاقیت را طرح می کند. یعنی همان چیزی که برای بقا در شرایط اقتصادی نوین لازم و ضروری است.

یادداشت پنجم
سواد رسانه ای و شکل گیری حافظه تاریخی ما
شکل بارز سواد که همواره مورد تقدیس و احترام بوده، سواد علمی است. سواد علمی تنها از راه آموزش رسمی کسب نمی شود و این روزها توجه زیادی به نقش رسانه ها در آموزش مادام العمر و افزایش سواد علمی، که خود انواع مختلفی دارد، می شود. در این یادداشت می خواهم یادآور لحظاتی باشم که فیلم تاریخی، مستند علمی، یا برنامه گفتگو محور می بینیم یا می شنویم. ما برای این لحظات ارزش زیادی قائلیم و حتی با معرفی چنین ذائقه ای در مصرف رسانه ای تلاش می کنیم، هویتی متمایز و خاص برای خویش بسازیم. البته واقعیت این است که این ژانرها طرفداران زیادی در سراسر جهان دارند. مستندهای حیات وحش جزء پربننده ترین فیلم ها محسوب می شود؛ اما دلیل خاص بودن این فیلم ها شاید این باشد که دارند مفاهیمی مشابه کتاب های درسی را به مخاطب نشان می دهند؛ مطالبی که به هر دلیل در کتاب های درسی جای خود را پیدا نکرده اند. این برنامه ها و فیلم ها، جایی برای یادگیری غیررسمی است؛ به ویژه راجع به تاریخ، فرهنگ و اجتماع یا موادی که کمتر به طور رسمی آموزش داده می شود.

تفاوت دیگر و مهم تری هم در آموزشی که طی این لحظات می بینیم و آموزشی که به طور رسمی داده می شویم، وجود دارد؛ دیدن غیرانتقادی در آموزش رسمی به دانش آموزان و دانشجویان می آموزد که به کتاب یا حتی فیلمی که در کلاس نمایش داده می شود، اعتماد کنند، هیچ شکی به آن نبرند و متوجه شوند که این دروس، نیازی به تفسیر انتقادی ندارند. ولی توانمند کردن محصلان به انتقاد و این فهم که همه رسانه ها، قابل انتقاد هستند، موجب می شود که تفکر تاریخی آگاهانه تری هم داشته باشند. وقتی آنها به شکل و محتوای بازنمایی ها منتقدانه بنگرند، می توانند به شهروندانی فعال و آگاه تبدیل شوند که منشاء و تغییرات تاریخی جهان خود، جامعه خویش، و گونه خویشتن را هم بهتر شناخته و درک می کنند. این توانایی مهم است، زیرا رسانه ها تفکر تاریخی ما را شکل می دهند. آنها می توانند بخش هایی از تاریخ و هویت را حذف و بخش هایی را برجسته سازند و در هر صورت، حافظه تاریخی ما را تحریف می¬کنند.

یادگیری مادام العمر از همین رو لازم است. قرار نیست ما صرفا افرادی ماهر در استفاده از فناوری های رسانه ی روز شویم؛ بلکه قرار است اشخاصی توانمند در فهم درکی شویم که هر رسانه جدیدی از زیست و فرهنگ ما ارائه می دهد. به همین دلیل نیازمند سواد رسانه ای هستیم و مهارت هایی که باید در برابر سواد رسانه ایمان هم به کار ببریم. از این رو، سواد رسانه ای به همان دلیلی ارزشمند است که سواد علمی باارزش است: هر دو، ما را در برابر جهان، متفکر و آگاه و اندیشمند می سازد و آفت هر دو نیز یکی است : زمانی که فکر کنیم با سوادیم و نسبت به باسوادی خود آگاهانه برخورد نکنیم.

سوادرسانه ای که پیدا کنیم، واجد خصلتی فکری برای همه عمرمان شده ایم؛ خصلتی که ما را وا می دارد تا همیشه و همه جا، ساخت شکل، محتوا و تاثیر رسانه را هم به عنوان شکلی هنری و صنعتی ارزیابی کنیم، و هم به مثابه نیروی سیاسی، فرهنگی و اجتماعی. سواد رسانه ای نوعی آمادگی هم هست که تفکر فرارشته ای را ارتقاء می¬دهد و در بین اشکال مختلف رسانه ای، فیلم نقش مهمی در مصرف فرهنگی و جامعه پذیری ما دارد. برای درک فیلم نیازمند سواد رسانه ای هستیم؛ یعنی مجموع مهارت های تفکر انتقادی، درک روایت یا نظام نمادین بصری مورد استفاده، و آگاهی از نیروهای سیاسی و اجتماعی.

باید توجه داشت که سواد رسانه ای نه تنها مهارت¬های ویژه ای را شامل می شود، بلکه توانایی توجه و استعداد استفاده و کاربرد این مهارت ها را هم دربرمی گیرد. پس سواد رسانه ای فقط توانایی نقد پیام ها و بازنمایی های رسانه ای نیست؛ بلکه دانستن این است که چه وقت و چگونه این توانایی ها را به کار ببریم. یعنی آمادگی برای حمله کردن به عادات ذهنی خود را داشته باشیم، و حتی بتوانیم، آن دسته از عادت های ذهنی که سواد رسانه ای در ما ایجاد می کند را هم مورد نقد قرار دهیم.

رسانه ها به طور نامحسوس یا کاملا علنی در باورهای عامه نفوذ می کنند، بر حافظه جمعی تاثیر می¬گذارد، و در نتیجه می تواند هویت های فردی و گروهی ما را تغییر دهد. در نتیجه رابطه بین رسانه و آگاهی تاریخی نیازمند نقد و بازاندیشی مداوم و فهم فرایندهای تاریخی و رسانه ای است که از طریق خود رسانه ها نیز به نمایش در می آیند.