مقدمه

شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)- مفهوم «مسیر ارتباط سازمانی» در‌بردارندة مجموعه‌ای از ارتباطات میان‌فردی در ساختار یک سازمان است که در حکومت علوی، این نوع ارتباط به شکل چشم‌گیری مشاهده می‌شود بر مبنای ساختار سازمان، به سه نوع «عمودی»، «افقی» و «مورب» تقسیم می‌گردد.

 

حکومت علوی نیز به‌عنوان یک سازمان بزرگ، دارای ساختار و سلسله‌مراتب سازمانی و به‌تبع آن، ارتباطات سازمانی است و طبعاً بحث «مسیر ارتباط سازمانی» در آن قابل پی‌گیری است.

 

ارتباط عمودی:

این نوعِ ارتباط رایج‌ ترین نوع ارتباطات درسازمان‌های «سلسله‌مراتبی»است و به «ارتباطات روبه پایین» و «ارتباطات ر به بالا» تقسیم می‌شود.

 

الف. ارتباطات رو به پایین

«ارتباطات رو به پایین» به آن دسته از ارتباطات سازمانی گفته می‌شود که در آن پیام از مافوق به زیردستان ارسال می‌گردد.

نامه‌های امام علی(ع) که دربرگیرندة فرمایش‌های ایشان به کارگزاران بوده، بسیار است. به برخی از آنها اشاره می‌گردد:

-ایشان دراین نامه می‌فرمایند: 

«دردستوراتیکه دادم نیک بنگرکه همانااین دین دردست بدکاران اسیرگشته بود؛بانام"دین"به هوا‌پرستی پرداختند،ودنیای خودرابه دست می‏ آوردند.

- در نامه به جریربن عبدالله بجلی، به‌عنوان فرستادة خودبه سوی معاویه درسال 36 ه‍  دستور یکسره کردن و برخورد قاطع با معاویه را می‌دهند .

 

ب. ارتباطات رو به بالا

«ارتباطات رو به بالا» ارتباطاتی است که پیام از کارکنان زیردست به مقامات بالاتر سازمان فرستاده می شود.

گزارش:برای مطلع شدن مافوق از عملکرد واحد تحت امر، لازم است برنامه‌های انجام‌شده و یا در دست انجام، در قالب گزارش تهیه‌ گردد.

گزارش‌ها در ساختار حکومت علوی به دو شکل «مخفی» و «آشکار»ارائه می‌شد.

 

الف. گزارش‌های آشکار

 گزارش‌های آشکار نیز به سه نوع تقسیم می‌گردید:

1. گزارش از خود واحد تحت امر: در عهدنامة مالک اشتر، برخورد با مستضعفان و محرومان و برنامه‌هایی را برای احقاق حق ایشان بیان می‌دارند: «به‌ویژه،امورکسانی ازآنان بیشتررسیدگی کن که ازکوچکی به چشم نمی‏ آیند ودیگران آنانرا حقیر می‏شمارندوکمتربه تودسترسی دارند.

 

برای این گروه،ازافراد مورد اطمینان خود،که خدا‌ ترس وفروتن هستند،فردی را انتخاب کن تا در احوالشان تحقیق ومسائل آنان رابه توگزارش کنند .

2. گزارش از افرادِ به کار گماشته توسط امام علی(ع):امیرالمؤمنین حضرت علی (ع)سعد، وابستةخود، را به بصره گسیل داشتند تا خراج منطقه را بازرسی کند و به ایشان گزارش دهد .

 

ازجمله افرادى که آن حضرت نظارت بر کارکرد کارگزاران و گزارش عملکرد آنها را بر عهدة او گذاشته بودند، مالک‌بن کعب ارحبى است.

مالک‌بن کعب از افراد مورد اعتماد آن حضرت و فرماندار منطقة«عین التمر» بود که حضرت طى نامه‌اى به او دستور دادند تا به منطقة عراق برود و بر  در آن منطقه، نظارت و کنترل داشته باشد، نتیجه و عملکرد کارگزاران امام را به ایشان گزارش دهد .

 

امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)  برای نظارت و کنترل بیشتر، از افراد مورد اعتماد ، همچون مالک بن کعب استفاده می‌کردند و به گزارش‌های وی ترتیب اثر می‌دادند.

 

3. گزارش مردمی: امیرالمؤمنین(ع)  در اولین اقدام خویش، برای آنکه ارتباط مردمی حفظ گردد مکانی را برای برقراری این ارتباط قرار دادند.

ابن ابی‌الحدیدمی‌‌نویسد: «بیت القصصِ» امام (ع)  مخصوص مراجعات و شکایات بود .

 

مردم قبیلة«بنی‌تمیم» به امام گزارش دادند کارگزار او،عبد‌الله‌ بن عباس در بصره، بر ایشان سخت گرفته است. امام(ع) در نامه‌ای،ابن‌عباس را ازاینکار باز داشتند: «بدان که بصره امروز جایگاه شیطان وکشتزارفتنه‏ هاست. بامردم آن به نیکی رفتارکن،وگره وحشت را ازدل‏های آنان بگشای.  بدرفتاری تو را باقبیلة"بنی تمیم"وخشونت با آنها رابه من گزارش دادند،...آنها باما پیوند خویشاوندی وقرابت دارند. صلة رحم وپیوند باآنان پاداش،وگسستن پیوند باآنان کیفرالهی دارد. پس مداراکن،ای ابو‌العباسـ که خدا تو را بیامرزد- آنچه را ازدست وزبان تو،ازخوب و یا بد،جاری می‏شود درآن شریکیم. سعی کن تا خوش‌ بینی من نسبت به تواستوار باشد، ونظرم دگرگون نشود. بدرود .

 

ب. گزارش‌های مخفی:

گزارش‌های مخفی در حکومت علوی برای بازخورد عملکرد کارگزارن بسیار مثمرثمر بود و نشان می‌داد گزارش‌هایی که کارگزاران به امام (ع) می‌دهند با واقعیت مطابقت دارد یا خیر؟ و یا اصلاً آیا  کارگزار تحت امر توانایی لازم برای ادارة حوزة کاری خود را دارد یا نه؟

 

دراین زمینه نیز امام(ع)  به مالک اشتر دستور می‌دهند که بر کارگزاران مأموران مخفی بگمارد: «سپس رفتار کارگزاران را بررسی کن، و جاسوسانی (گزارشگرانی) راستگو و وفا‌پیشه بر آنان بگمار که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانت‌داری و مهربانی با رعیت (مردم) خواهد بود.

 

امام(ع) در آن زمان که ابزار پیک‌رسانی بسیار ابتدایی، رفت وآمدها دشوار، وسیلة در‌نوردیدن بین شهرها اسب و شتر و قاطر، و گذر از راه‌ها سخت بود، خیلی زود از جریان‌های شهرهای دور و نزدیک آگاه می‌شدند، و این حکایت از شبکة خبرگیری و گزارش‌دهی و گزارش‌گیری بسیار دقیق و برنامه‌ریزی‌شده‌ای می‌کند نسبت به آناهتمام داشتند .

 

به نظر می‌رسد حضرت بیشتر به گزارش‌های مخفی اهمیت می‌دادند و نامه‌های متعدد ایشان به کارگزاران، دلیل بر این مطلب است؛زیرا مراقبت و بازرسی پنهانی نه‌تنها موجب بررسی ملموس‌ترِ عملکرد کارگزاران می‌شود، بلکه به گفتة خود حضرت،سبب امانت‌داری و مهربانی با رعیت (مردم) می‌گردد .

 

در واقع، نوعی خود‌کنترلی برای کارگزاران ایجاد می‌کند و به‌طور طبیعی،یکی از اهداف حکومت،را که احقاق حقوق مردم و عدالت‌خواهی است، محقق می‌گرداند.

 

ارتباط افقی:

«ارتباطات افقی» به آن دسته ارتباطات گفته می‌شود که پیام به‌صورت افقی در سطح نمودار سازمانی حرکت می‌کند؛ بدین معناکه افرادیکه در یک سطح سازمانی قرار گرفته¬اند و هیچ¬گونه سمت رئیس و مرئوسی با یکدیگر ندارند ارتباط خاصی با یکدیگر برقرار می‌کنند.

 

امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)  نیز در مجالس مشورتی، از مشاوران و وزیران خود در مسائل گوناگون مانند گماردن کارگزاران، نحوة آرایش جنگی‌ در جنگ‌ها و نمونه‌هایی از این قبیل استفاده می‌نمودند. درواقع، ارتباط افقی در این جلسات مشهود بود.

 

از نمونه‌هاى مشورت آن حضرت با یاران خویش، نظر‌خواهى از مهاجران و انصار پیش از جنگ صفین بود. آن بزرگوار پیش از اینکه آهنگ شام کنند، مهاجران و انصار را فراخواندند و پس از حمد و ثناى الهى فرمودند:

 

«ما قصد حرکت به سوى دشمن خود و شما را داریم. پس نظر مشورتى خود را به ما ارائه دهید» .

البته توجه به این نکته‌ مهم است که در مشورت‌هایی که در گماردن کارگزاران صورت می‌گرفت، تصمیم نهایی با شخص امیرالمؤمنین بود.

 

ارتباط مور�'ب:

در مقابلِ ارتباطات افقی (بین هم‌ردیفان) و ارتباطات عمودی، ارتباطات مورب نیز وجود دارد.

در ارتباطات مورب، پیام در سطوح گوناگون سلسله‌مراتب سازمانی یا خارج از سلسله‌ مراتب اداری مبادله می‌شود. این نوع ارتباط به منظور هماهنگی، یکی کردن و جامعیت ارتباطات افقی است.

 

امام(ع)  بدون توجه به سلسله‌مراتب سازمانی و ساختار سازمانی، نامه‌ای به زیادبن ابیه، عامل و جانشین عبدالله‌بن عباس در بصره نوشتند: «من به راستى، به خدا سوگند مى‏خورم، اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومى خیانت کرده‌اى،کم یا زیاد، چنان بر تو سخت بگیرم که کم‌بهره شدی و در هزینة عیال، درمانده و خوار و سرگردان گردى.

 

در حکومت علوی، خیانت در هر زمینه،‌ به‌ویژه بیت‌المال قابل پذیرش امام(ع) نیست. بنابراین، مستقیماً وارد عمل می‌شدند که در این زمینه نیز به عاملِ عبدالله‌بن عباس نامه نوشتند؛همان‌گونه که در سازمان‌های امروزی، به مسئول تحت امر نامه می‌نویسند تا بررسی شود (دیوان‌سالاری اداری)، ولی حضرت برای اینکه حقوق مردم را مسئله‌ای مهم می‌دانستند؛ درنگ در این زمینه را نمی‌پذیرفتند؛ و بدون واسطه، آن را به زیادبن ابیه متذکر گردیدند.

 

نتیجه‌گیری:

مسیر ارتباطی حکومت علوی به سه نوع ارتباط «عمودی»، «افقی» و «مورب» تقسیم می‌شود. ارتباط عمودی نیز به دو نوع ارتباط «رو به بالا» و ارتباط «رو به پایین» تقسیم می‌گردد.

 

ازآن‌رو که امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) به حقوق مردم و توزیع عادلانة خدمات، ثروت و امکانات  توجه بسیار داشتند، از هر نوع ارتباطی که سریع‌تر به این مهم دست یابد استفاده می‌کردند، تا جاییکه مستقیماً به عاملِ والی (معاونِ والی) برای رفع مشکل، نامه‌ می‌فرستادند و تذکرات لازم را گوشزد می‌فرمودند و در صورت تکرار،او از سمت خود برکنار می‌کردند.

 

بنابراین، حضرت امیر(ع)طبق شرایط، بهترین نوع ارتباط (ارتباط مورب) را برای هماهنگی بیشتر انتخاب می‌کردند.

در بین گزارش‌های مخفی و گزارش‌های آشکار، گزارش‌های مخفی به علت ایجاد امانت‌داری و مهربانی نسبت به مردم (ایجاد خود‌کنترلی بین کارگزاران) از اهمیت بالایی برخوردار بود و در بین انواع گزارش‌های آشکار، گزارش‌های مردمی به علت اینکه بیشتر نیازمند عدالت هستند، دارای اهمیت بسزایی است.

 

مسیر ارتباطات در حکومت علوی را می‌توان مانند یک نظام ارتباطی پویا از آن یاد کرد؛زیرا سرعت انتقال اطلاعات در این مسیر ارتباطی، در زمان خود بسیار بالا بود و این نوع جریان ارتباطی سریع در آن شرایطِ حساس،که امیرالمؤمنین(ع)  درگیر جنگ‌های داخلی بودند، ضروری به نظر می‌رسید و به همین سبب، ایشان فرایند ارتباطات را به‌صورت نظام‌مند و پویا طرح‌ریزی کرده بودند تا از یک‌سو، عملکرد کارگزاران خود را ارزیابی نمایند و از سوی دیگر، فعالیت‌های گروه‌های مخالف حکومت اسلامی را کنترل و در صورت لزوم با آنها مقابله نمایند.
 

---

(1). استادیار مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی

(2) . محمود رستمی اول/ دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی