شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)- مصاحبه و گفت‌و گو یکی از انواع تاکتیک‌های گفتاری است که خبرنگاران از طریق آن عقاید و افکار شخصیت‌های مهم جامعه ، دستاوردها و خدمات یک سازمان را در مورد مسایل مختلف جامعه به دست آورده و در اختیار جامعه قرار می‌دهند.

مصاحبه، امروزه یکی از روش‌های خبرگیری است و کاربردهای زیادی در عرصه مطبوعات و رسانه‌ها دارد.

با این حال خبرنگاران در هنگام انجام مصاحبه، روش‌ها و اسلوب‌های خاصی را به‌کار می‌گیرند که مصاحبه شونده باید نسبت به آن روش‌ها آگاهی داشته باشد تا غافل گیر نشده و بتواند مصاحبه‌ای مناسب را ارایه نماید.

از آن‌جا که مدیران ارشد سازمان‌ها همواره مورد توجه خبرنگاران حرفه ای هستند و خبرنگاران از هر فرصتی برای گرفتن اطلاعات از آن‌ها استفاده می‌کنند، باید مهارت، تجربه، تسلط و اطلاعات وسیع داشته تا در رویارویی با خبرنگاران و قرار گرفتن در مقابل دوربین تلویزیون و یا ضبط صوت روزنامه‌ها دچار اضطراب و تشویش نگردیده و با هدایت کردن مصاحبه، اطلاعات مفید و ضروری را در اختیار رسانه‌ها قرار دهند.

کارشناسان ارتباطات معتقدند چگونگی روبرو شدن با خبرنگاران و قرار گرفتن در مقابل دوربین تلویزیون و … تنها نیمی از کار محسوب می‌شود و اگر این امر با موفقیت انجام شود همراه با ارایه مطلوب اطلاعات ، شما در حقیقت به تمام اهداف خود در مصاحبه دست یافته اید.

آن‌چه در این مقاله به آن اشاره می‌شود چگونگی حضور در مقابل تلویزیون، شرکت در کنفرانس مطبوعاتی و شگردهای خبرنگاران است که می‌بایست مدیران ارشد سازمان‌ها نسبت به آن‌ها آگاهی و اشراف لازم داشته باشند.
 

چگونگی حضور در مقابل تلویزیون

مصاحبه تلویزیونی یکی از مصاحبه‌های متداول و مؤثر در جهان امروز است. تلویزیون یگانه رسانه پیشتاز و پرمخاطب است که مورد توجه و اقبال بسیاری از آحاد جامعه قرار دارد. این رسانه تأثیر بسیار زیادی بر افکار عمومی جامعه دارد و جمع زیادی را در برابر صفحه جادویی خود میخکوب می‌نماید.

این رسانه‌ باتوجه به ارایه تصویر و صحنه‌های زیبا و متنوع همراه با نمایش دکوراسیون‌های رنگارنگ ارتباط بسیار خوبی را با بیننده برقرار می‌کند و امروزه حاکم بلامنازع عرصه‌های اطلاع رسانی جهان محسوب می‌شود.

مصاحبه با یک چنین رسانه أی فرصتی طلایی و استثنایی است که مصاحبه شوندگان مطلع و آگاه به راحتی از کنار آن نمی‌گذرند و تلاش می‌کنند تا با ارایه مطالب مفید و جذاب همراه با تسلط و احاطه کامل به مطلب، ذهن بینندگان را متوجه سازمان خود نمایند.

با این حال از آن‌جا که مصاحبه شونده احساس می‌کند در مقابل چشم میلیون‌ها مخاطب قرار گرفته است، بعضاً دچار تشویش، دلهره، رنگ پریدگی و خشکی دهان می‌گردد و فرصت‌های طلایی و استثنایی را در مقابل دوربین به هدر می‌دهد.

به همین لحاظ به مدیران و افراد مصاحبه شونده توصیه می‌شود برای کسب تسلط و قرار گرفتن در مقابل دوربین تلویزیون تمرین نموده و یا از فرد دیگری بخواهند با ایفای نقش خبرنگار سؤالاتی که به نظرش می‌رسد در جلسات تمرینی مطرح کند و با پرسش سؤالات ابتدایی آمادگی لازم را در شخص ایجاد نماید.

در مجموع باتوجه به این‌که تلویزیون قیافه حقیقی شخص را نشان داده و صدای او را پخش می‌کند و حالات مصاحبه شونده تأمل ، تردید ، شادی ، گرفتگی ، درهمی عضلات و … در صفحه تلویزیون دیده می‌شود . باید فرد از پیش خود را آماده کند و  لباس مرتب بپوشد.

در نهایت کارشناسان و صاحب‌نظرانن موارد زیر را جهت حضور درمقابل دوربین تلویزیون پیشنهاد می‌نمایند:

1ـ برای ایجاد کشش و تأثیر بیشتر از حرکات آرام و مناسب دست، صورت و شانه در برابر دوربین استفاده شود.

2 ـ با دوربین تماس چشمی داشته و با آن صحبت شود. باید به خود تلقین کرد که دوربین فردی زنده است و شما می‌کوشید چیزی به او بگویید و او را قانع کنید.

3 ـ راحت و آرام روی صندلی و در قسمت عقب بنشینید. قسمت جلوی صندلی ننشنید، طوری بنشینید که ستون فقرات شما عمودی باشد. در حالی‌که نشسته اید و با دوربین صحبت می‌کنید به جلو خم نشوید. این وضع به شما حالت تهاجمی و عصبی می‌دهد. در هنگام نشستن پا پشت پا قرار نگیرد.

5 ـ دست‌ها به هم گره نشود، انگشتان دست لای یکدیگر قرار نگیرد و برای حالت دادن به کلمات و جمله‌ها از حرکات آرام و آهسته و مناسب دست استفاده شود.

6 ـ ابروهای‌تان را بالا ندهید و بر پیشنانی خود چروک نیندازید.

7 ـ‌هرگز تند و با حال عصبی صحبت نکنید، آرام و با سرعت معمولی و با چهره‌أی باز صحبت کنید.

8 ـ همواره هدف و منظور از شرکت در برنامه را از یاد نبرید، مطلقاً به بیان مطالب حاشیه أی و زاید نپردازید، گفته‌های خود را به اشکال مختلف تکرار نکنید و جریان بحث را به آرامی به سوی هدف خود بکشانید.

9 ـ هیچ‌گاه در مقابل دوربین این جمله را که «این مطلب بین خود ما باشد» بیان نکنید.

10 ـ از پوشیدن لباس‌های سفید و براق در برابر تلویزیون خودداری کنید، مشورت با کارگردان و تولید کننده برنامه در این مواقع مفید است.

11 ـ هنگامی که در مقابل دوربین ایستاده اید از در دست داشتن تسبیح، تکان دادن بی‌مورد پا و بدن ، برگرداندن صورت از مقابل دوربین و … خودداری نمائید.

ضمناً چنان‌چه از شما خواسته شده که به صورت تلفنی ( مصاحبه تلفنی ) در یک پخش زنده رادیویی شرکت کنید، صرفاً به سؤالات خواسته شده پاسخ داده و از سخنرانی‌های طولانی و مفصل بپرهیزید زیرا در این صورت صدای شما قطع خواهد شد.
 

تفاوت مصاحبه تلویزیونی با مصاحبه مطبوعاتی

تفاوت‌های بسیاری بین مصاحبه تلویزیونی با مصاحبه مطبوعاتی وجود دارد. در مصاحبه تلویزیونی چهار عنصر  زمان ، آمادگی، اختصار در کلام و آراستگی‌ ظاهر همراه با آرامش و متانت در گفتار ضروری است. از سوی دیگر چون چهره اشخاص و حالت‌های رفتاری آن‌ها در تلویزیون نمایش داده می‌شود توجه و مراقبت از حرکات لازم و ضروری است و امکان تصحیح اشتباه به ویژه در برنامه‌های زنده تقریباً غیرممکن است. داشتن آرامش لازم باتوجه به ویژگی‌های خاص تلویزیون در مقابل دوربین کمتر است و حضور ذهن تقریباً حرف اول را می‌زند.

در حالی‌که در مطبوعات، مصاحبه در فضای غیر رسمی‌تر، صمیمی‌تر و خودمانی‌تر است. با این حال خبرنگاران مطبوعات به موضوع از زاویه عمیق‌تر و موشکافانه و وسیع‌تر توجه می‌کنند.

مصاحبه شونده باید مراقب باشد که در اثر تکرار مصاحبه و یا در طول زمان مصاحبه همچنان به هدف مصاحبه فکر کند و همواره منافع و مصالح مؤسسه را از نظر دور ندارد و مطالبی را که صلاح نیست نگوید. زیرا خبرنگاران شوق بیشتر برای درج این گونه مطالب دارند و نتیجه برای مؤسسه فاجعه آمیز خواهد بود.

مسأله دیگر در این رابطه این است که باید مطمئن شوید که آیا آن بخش از اطلاعات را که بیان می‌کنید صادقانه مورد استفاده قرار می‌گیرد یا نه ، شما می‌توانید به خبرنگار بگوئید که تا زمانی که یک کپی از مقاله یا سخنرانی که این نظرات در آن‌ها مورد استفاده قرار خواهند گرفت دریافت نکنید، اجازه نمی‌دهید از آن اطلاعات استفاده کنند.

چگونگی مصاحبه در یک کنفرانس خبری

کنفرانس خبری عبارت از آن شکل از تاکتیک گفتاری است که از طریق آن اخبار، اطلاعات و عقاید گوینده به سرعت از طریق رسانه‌های همگانی به اطلاع عموم می‌رسد.

برای برگزاری یک کنفرانس خبری توجه به نکات ذیل حایز اهمیت است:

1ـ جریان مصاحبه از ابتدا تا انتها ضبط گردد.

2 ـ از حجم صدا، سرعت بیان کلمات، تأکید و فشار بر کلمه و کیفیت آن به موقع استفاده شود.

3 ـ از حرکات دست و بدن در مواقع مناسب و به شکل مناسب بهره‌گیری شود.

4 ـ از لباس و رنگ مناسب استفاده شود.

5 ـ‌بعد از این‌که مطالب لازم به طور شفاهی بیان گردید، در پایان می‌گوید: «من خوشحال خواهم شد اگر به سؤالات شما پاسخ بدهم ».

6 ـ با استفاده از ضمیر «ما» علایق و منافع خود و مخاطبان‌تان را به هم پیوند دهید.

7 ـ از اعداد و ارقام استفاده کنید و سعی کنید آن‌ها را تبدیل به موارد عملی زندگی شنوندگان بکنید.

8 ـ بهتر است به جای کلماتی از قبیل، باید باشد، این‌طور است، باید، همه، حتماً، به طور قاطع، گفته شود، می‌تواند باشد، به نظر می‌رسد که این‌طور باشد، می‌تواند، اکثریت، شاید، به نوعی و…

9 ـ در مورد لطیفه و مطالب خنده‌داری که احیاناً می‌خواهید بیان کنید، بسیار با احتیاط برخورد کنید و دقت کنید به نژاد، مذهب، سرزمین و زادگاه کسی توهین نشود.

10 ـ از تکرار تکیه کلام‌هایی نظیر « به اصطلاح »، « عرض شود که »، و « در واقع » و … خودداری شود.

11 ـ هرگز به سؤالات پاسخ دروغ ندهید. اگر در برابر پرسشی قرار گرفتید که پاسخ آن‌را نمی‌دانید و یا نمی‌خواهید بیان کنید، بهترین راه این است که مؤدبانه بگویید « در این مورد نظری ندارم ».

12 ـ می‌توانید در مقابل سؤالی که تمایل به پاسخ آن ندارید با طرفندهایی شما از خبرنگار سؤال نمائید.

13 ـ در طول کنفرانس خبری چنان‌چه سؤالاتی از سوی خبرنگاری پرسیده شود که به دلایلی پاسخگویی به آن مصلحت نباشد باید با خونسردی و نزاکت کامل گفت: «من مطمئن هستم تأیید خواهید فرمود که پاسخ به این سؤال و انتشار این خبر محرمانه است». چنان‌چه کسی که به سؤالاتی پاسخ می‌دهد عصبانی شده یا با بی‌اعتنایی و یا بدبینی رفتار نماید ، مطمئن باشید که خبرنگاران نیز متقابلاً همین احساس و رفتار را در پیش می‌گیرند و فضای بی‌اعتمادی حاکم بر کنفرانس، نتیجه را فاجعه آمیز می‌کند. لذا هرگز مطلبی را اعلام نکنید و بعد از خبرنگاران بخواهید که آن را در رسانه‌ها پخش و درج نکنند.

14 ـ در هر مصاحبه لحظاتی پیش می‌آید که سؤالات اصلی و عمده خبرنگاران به پایان می‌رسد و نوبت سؤالات تکراری و یا بی‌ارتباط به موضوع آغاز می گردد. اگر پاسخگو خود متوجه این امر گردید با بیان جملات نظیر « من می‌دانم که شما خسته شده اید و یا می‌خواهید زودتر به دفتر کارتان برسید در نتیجه تنها برای دو سؤال دیگر وقت می گذاریم . » به مصاحبه خاتمه دهید.

ناگفته نماند که از جمله متداول‌ترین و بارزترین اشتباهاتی که برخی مصاحبه‌کنندگان انجام می‌دهند این است که معمولاً زیاد حرف می‌زنند ، قاعده عمومی آن است که مصاحبه شونده 80 درصد زمان مصاحبه را صبحت کند ، و 20 درصد دیگر را اجازه دهد تا خبرنگار نیز نقطه نظرات خود را مطرح کند.

شگردهایی که خبرنگاران در هنگام مصاحبه در مقابل فرد مصاحبه شونده به کار می‌گیرند:

مصاحبه از انواع راه‌هایی است که همیشه مطلوب و مورد نیاز مردم است و خبرنگاران هیچ‌گاه از محاسن آن غافل نمی‌شوند و امکاناتی را که برای انجام آن به دست می‌آید از کف نمی‌دهند و در مجموع این وظیفه خبرنگار است که سؤالاتی از او بکند ، جواب‌هایش را یادداشت کند و همراه با اطلاعاتی از شخصیت وی ، خبر و شاید عکس او را به علاقه‌مندان تقدیم کند.

مصاحبه شونده باید بداند که خبرنگار با مطالعه قبلی به عرصه مصاحبه گام می‌گذارد زیرا معتقد است که « هرگاه مصاحبه با مطالعه قبلی صورت گیرد ، این احساس در شخص طرف گفت‌و گو به وجود می‌آید که مصاحبه کننده فرد مطلعی است و شاید در بعضی از زمینه‌ها از خود او ( مصاحبه شونده ) نیز اطلاعات بیشتری دارد . در این صورت وی به سخن گفتن ، تحریک و تشویق می‌شود و آن‌چه را که در مواقع عادی و با مصاحبه کنندگان عادی حاضر به گفتن نیست ، با توضیح و تفسیر مبسوط بیان می‌دارد».

بنابراین خبرنگاران که با آگاهی کامل از موضوع به مصاحبه می‌روند همه جانب امر را از پیش می‌داند و هرگونه راه گریزی را بر متهم می‌بندد.

طبعاً در این شرایط مصاحبه شونده ناچار باید از تمام اطلاعات ، استعدادها و قابلیت‌های خود استفاده کند تا بتواند با دلایل و بیان قوی با خبرنگار مقابله کند و این درست همان نتیجه‌ای است که روزنامه‌نگار به دنبال آن است.

در مجموع خبرنگاران در مقابل مصاحبه کنندگان به شگردهای زیردست می‌زنند:

ـ در قدم اول برای خبرنگاران شناسایی طرف مصاحبه خیلی مهم است و این امر مستلزم دانستن نام دقیق فرد مصاحبه شونده ، نام کوچک و نام خانوادگی ، سمت فعلی و سمت‌های گذشته او ، خواست‌ها و علایق وی ، روحیه و اخلاقش مخصوصاً نقاط ضعف یا قوت او که ممکن است هنگام گفت و گو و برای به حرف وا داشتن وی کمک نماید.

ـ گام بعدی اداره صحیح مصاحبه است . اداره صحیح مصاحبه در تمام مدتی که گفت و گو ادامه دارد شرط کامل شدن اقدامات مقدماتی است و مخصوصاً در این مرحله خبرنگاران به رفتار طرف توجه فراوان دارند و واکنش‌های احتمالی او را در زمان‌های مختلف از پیش در نظر آورده و برای مقابله با آن چاره‌اندیشی می‌کنند. آن‌ها به برقراری ارتباط حساس هستند و به نشانه‌های غیرکلامی مصاحبه شونده نظیر تناژ صدا ، برافروختگی چهره و … توجه می‌کنند.

ـ مصاحبه ممکن است از سوی خبرنگار با سخنان گرم و صمیمانه أی آغاز شود، به طوری که این گرمی و صمیمیت از همان آغاز کار احساس دوستی و صمیمیت را در طرف ایجاد کند و او را برای گفت‌و گوی مفیدی آماده سازد.

ـ مشکلی که معمولاً در ابتدای مصاحبه پیش می‌آید پرده غربت و ناآشنایی بین خبرنگار و مصاحبه شونده است. برای ایجاد نزدیکی و از میان بردن پرده غربت معمولاً خبرنگاران صحبت را با اشاره به سوابق خدمت درخشان شخصیت مصاحبه آغاز می‌کنند. خدماتی که انجام داده است موضوعات مناسبی برای بحث و جلب توجه طرف است . زیرا معتقدند که « جلب اعتماد و اطمینان طرف مصاحبه از عواملی است که به گرفتن جواب‌های کافی و خوب از او کمک می‌کند ».

ـ معمولاً برای این‌که از سوی مصاحبه شونده ، یا به طور کلی هر خبردهنده أی جلب اعتماد شود خبرنگاران خود را محرم اسرار او قرار می‌دهند و در صورتی که انتشار مصاحبه یا خبر به زیان طرف باشد اقدامات متفاوتی را در پیش می‌گیرند. بنابراین آن‌چه مصاحبه شوندگان باید به آن توجه جدی نشان دهند این است که در این‌گونه موارد خبرنگار در حقیقت خود را در برابر دو اصل متغایر می‌یابد . اول به دست آوردن هر چه بیشتر خبر و انتشار آن، دوم حفظ اسرار منبع خبر یعنی منتشر نکردن آن خبر.

معمولاً از نظر خبرنگاران اصل اول بر اصل دوم برتری دارد و اصولاً وظیفه خبرنگار به دست آوردن و انتشار خبر است. ولی فقط در موارد استثنایی خبرنگار بین اهمیت احتیاج جامعه به دانستن خبر و حفظ اسرار شخص خبر دهنده دومی را انتخاب می‌کند.

در این شرایط مصاحبه شونده باید مراقب باشد تا از ارایه اطلاعاتی که محرمانه تلقی می‌شود و افشای آن موجب ایجاد مشکلات در سطح سازمان و جامعه می‌شود بپرهیزد.

البته خبرنگاران در این گونه موارد ممکن است با نقل از « یک منبع مؤثق » یا « یک مقام صلاحیت‌دار » و نظایر آن خبر را در اختیار مردم قرار دهند.

ـ خبرنگار، یک فرد آموزش دیده، سمج و پیگیر است . لذا در اولین امتناع و شکست مأیوس نشده و عقب نشینی نمی‌کند . او به همه وسایلی که در اختیار دارد و تمام چیرگی‌های شخصی خویش برای آماده کردن شخصیت طرف گفت‌و گو متوسل می‌شود تا سکوت او را بشکند . از نظر آن‌ها سماجت شرط موفقیت است و در نهایت اگر خبرنگار با تمام مساعی خود باز هم با ناکامی روبرو شود ، ممکن است از این شکست و ناکامی نیز خبر جانبی تهیه کند و پیروزی را در جبهه دیگر تأمین نماید.

ـ در مجموع خبرنگاران از مصاحبه شفاهی بیشتر استقبال می‌کنند تا مصاحبه کتبی . زیرا در گفت و شنودها مصاحبه شونده هنوز از سؤال بعدی و نتیجه گیری احتمالی مصاحبه کننده آگاه نیست و غالباً در همان مرحله اول نظر واقعی خود را ابراز می‌کند . اما در مصاحبه‌های کتبی اشخاص قبلاً باتوجه به پرسش‌های بعدی ، پاسخ‌های نخستین خود را احیاناً اصلاح می‌کنند.

ـ اصولاً شخصی که به سؤالات پاسخ می‌دهد باید انتظار پرسش‌های انتقادی ، آزار دهنده  وگیج کننده را داشته باشد ولی مهارت ، تجربه ، تسلط و خونسردی وی همراه با پیش‌بینی‌های لازم و توزیع مطالبی که قبلاً تایپ و تهیه شده می‌تواند برای اهداف مؤسسه بسیار مفید باشد.

به طور خلاصه چنان‌چه خبرنگار دریابد که اوضاع و احوال نشانگر این است که طرف مصاحبه تحت تأثیر پاره أی فشارهای روحی ـ شخصی یا اجتماعی است و یا در موضوع صحبت دارای منافعی است به وسایل دیگر کسب خبر و یا مصاحبه با اشخاص دیگر نیز توسل می‌جوید و خواننده ، شنونده و بیننده را در جریان منافع مختلف خبر قرار می‌دهد. نا خود بتوانند ارزش بیانات شخصیت مورد توجه را ارزیابی کنند.

ـ‌خبرنگاران گروهی را می‌شناسند که به جهات مختلف از انجام مصاحبه فرار می‌کنند و یا به آسانی تن به مصاحبه نمی‌دهند. در این موارد سؤال طوری مطرح می‌شود که طرف خواه ناخواه به دادن جواب مثبت کشیده می‌شود.

چنان‌چه در شرایطی قرار گرفتید که حتماً مصاحبه نمائید وقتی را تعیین کنید که بتوانید در مدت لازم اطلاعات مورد نیاز را جهت ارایه جمع آوری کنید. اما اگر خبرنگار اطلاعاتی را از شما درخواست می‌کند که شما مایل به افشای آن نیستید اجازه ندهید که در این شرایط از شما اطلاعاتی بگیرد که بعداً پشیمان شوید . به خاطر داشته باشید که حتی در یک دادگاه همواره این حق را دارید که اطلاعات را فاش نسازید.

ـ برای آن‌که موضوع مصاحبه کاملاً روشن باشد خبرنگار از پیش سؤالات خود را به طور دقیق تهیه می‌کند و معمولاً سؤالات را ساده و روشن طرح می‌کند. زیرا معتقد است هرچه سؤال ساده‌تر و روشن‌تر باشد امکان فرار از دادن پاسخ صریح و قاطع دشوارتر است و مصاحبه شونده ناچار می‌شود به آن جواب روشن بدهد.
 

منابع:

 اصول روزنامه‌نگاری، دکتر کاظم معتمدنژاد

 مصاحبه خلاق، احمد توکلی

 روزنامه‌نگاری نوین، حسین قندی

 تئوری و عمل در ارتباطات و روابط عمومی، میرسعید قاضی

منبع مرجع:  شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)