شارا - «شبکه‌های اجتماعی»، از کلیدواژه‌هایی است که در سالهای اخیر به دلیل توسعه ارتباطات مجازی، موضوع بحث قرار می‌گیرد. با این حال، اغلب با این کلیدواژه، شبکه‌های اجتماعی مجازی و ارتباطات سایبری چهره به‌ چهره به اذهان متبادر می‌گردد. در حالی که همین گونه ارتباطات نیز ریشه در روابط انسانی در قالب شبکه‌های سنتی داشته‌اند. وکالت ائمه(س)، روحانیت و مرجعیت، از عناصر تشکیل دهنده شبکه‌های اجتماعی در ساماندهی جامعه شیعی بودند که با عناصر دیگری چون مسجد، منبر و وعظ و خطابه، به همگرائی جامعه پیرامونی خود اقدام می کردند.

مقدمه
شبکه های اجتماعی، در چند سال اخیر به کمک دنیای مجازی در عرصه زندگی اجتماعی مورد توجه قرار گرفته و به عنوان عاملی تاثیرگذار در جهان امروز به یک پدیده قابل مطالعه در مراکز علمی و دانشگاهی تبدیل شده اند. همین توجه، موجب می‌گردد ریشه‌های تاریخی همگرائی شبکه‌ای در جهان مورد بررسی قرار گیرد. امت اسلامی و به ویژه جامعه شیعی ایران تجربه‌ای دیرینه در شبکه سازی اجتماعی دارد. این تجربه‌ها حتی در بزنگاه‌های حساس سیاسی و پیچ‌های بزرگ تاریخی، نقشی چشمگیر داشته اند.

چیستی شبکه ‌های اجتماعی (Social Networking)
مقصود از شبکه‌های اجتماعی، هسته‌هائی از افراد است که بر اساس یک سلسله باورها و اعتقادات و برای دستیابی به یک هدف مشخص، به ساماندهی رفتار خود و بسیج جامعه پیرامونی خویش می‌پردازند.
یک شبکه‌ اجتماعی ساختاری اجتماعی است که از گروه‌هایی ـ که عموما فردی یا سازمانی هستند ـ تشکیل شده که بواسطه یک یا چند نوع از وابستگی‌ها به هم متصلند. شبکه‌های اجتماعی در بستر یک جامعه اطلاعاتی پیچیده، کارکرد موثر شبکه (همگرایی) را تصویر می‌کند.

مفهوم سنت
از لفظ «سنت» اغلب کهن بودن و تاریخی بودن یک پدیده متبادر به ذهن می‌گردد. به زعم نگارنده گرچه این مفهوم تا حدودی درست است اما، سنت، حامل مفاهیم مهمتری هم هست که با ملاحظه آن، دیگر معنای کهنگی ندارد. سنت عملی مبتنی بر تکرار است که ریشه در فرهنگ و باورهای آئینی یک ملت و یک قوم دارد. برای جامعه اسلامی، سنت، از آن رو که می تواند «سنت الله» باشد، حاصل میراث بازمانده از سلوک حضرت نبی مکرم(ص) و ائمه هدی(س) و اولیاء الهی نیز هست. البته این سنت‌الله امری است تاریخی و با قابلیت تکرار.

شبکه‌های اجتماعی سنتی
مقصود از شبکه‌های اجتماعی سنتی، هسته‌هائی از افراد است که «حول محور فرد یا افرادی که حامل سنت‌های الهی» هستند، گردهم آمده‌اند تا با بسیج جامعه پیرامونی خویش اهداف مبتنی بر اعتقادات آئینی خود را در بستر جامعه محقق سازند و جامعه را به سوی تبعیت از «اسوه حسنه» سوق دهند. نمونه این شبکه‌های سنتی را می توان حول محور «وکالت» ائمه هدی(س)، در سده‌های نخست و نیز «مرجعیت» و «زعامت شیعه»، نهاد «روحانیت»، و «بسیج» در سده‌های متأخر در ایران اسلامی یافت. در تاریخ تمدن اسلامی نیز نمونه‌هائی از این شبکه‌های اجتماعی در قالب «ایلات و طوایف»، «عیاران و پهلوانان»، «اقطاب سلسله‌های دراویش»، «خلافت صوفیانه»، «مقام نقابت» برای اصناف و اقشار مختلف و صاحبان فنون و حِرَف، دیده می شوند.

نگاهی اجمالی به جلوه‌های سیاسی شبکه های اجتماعی
در برخی از ادوار تاریخ هم‌افزائی درونی و برون‌سازمانی در این شبکه های اجتماعی، قدرت سیاسی را نیز برای فعالان این شبکه‌ها به ارمغان آورده است.
به طوری که در سده های دوم، سوم و چهارم هجری، گاه وکلای ائمه هدی(س) در قم، کاملاً یک دولت در درون دولت عباسیان می‌ساختند و کارگزاران وابسته به خلیفه را از شهر بیرون می‌ کردند و در صورت لزوم تنها به آنان اجازه می دادند در بیرون شهر بمانند و پس از اخذ مالیات، اطراف قم را ترک کنند.

تاسیس سلسله‌ هایی چون «صفاریان» و «سربداران»، نتیجه شبکه اجتماعی عیاران و پهلوانان بود. در مورد اخیر، بین شبکه اجتمای عیاران و نیز روحانیت شیعه هم‌افزائی رخ داد و در زمانه استیلای مغولان، حکومت «سربداران» پدید آمد.

در اوائل دوره صفویه، خلفای وابسته به دستگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، به عنوان مبلغان سلسله صفویه عمل می کردند. این خلفا در دیار بکر و کردستان عراق، موجبات جنگ‌های خونینی را برای پیوستن ممالک شرقی عثمانی به ایران عصر صفوی پدید آوردند.

در اوائل دوره قاجار، نهاد روحانیت و مرجعیت شیعی به چنان اقتداری دست یافته بود که سلاطین قاجار ناگزیر به حفظ حرمت مراجع بودند. فتحعلیشاه قاجار در هنگام عزیمت به قم می کوشید با اکرام و اعزاز، با میرزای قمی برخورد کند و خود به عنوان محافظ، آن عالم فرزانه را برای زیارت حضرت فاطمه معصومه(س) همراهی می‌کرد.

در اواخر دوره قاجاریه، همین شبکه‌های اجتماعی موجب گردید نهضت تحریم توتون و تنباکو به ثمر برسد. چرا که شاگردان میرزای شیرازی و مجتهدان بزرگ بلاد، ابتدا طی مکاتباتی با آن بزرگوار و تبیین مساله معاهده توتون و تنباکو، اهمیت قضیه را روشن و به نوعی مردم را هم برای صدور حکم تحریم مهیا ‌ساختند. و پس از صدور حکم میرزا نیز به انتشار و تبیین آن پرداختند و با تشویق مردم به قیام، رژیم قاجار را به عقب‌نشینی واداشتند. در واقع نهاد روحانیت به عنوان ادامه نهاد مرجعیت در قالب یک شبکه اجتماعی نهضت تحریم را در جامعه ایران بسط می‌داد. در آستانه نهضت تحریم، در تهران میرزا حسن آشتیانی و شیخ فضل الله نوری، در اصفهان آقا نجفی اصفهانی، در شیراز فال اسیری، در تبریز مجتهد تبریزی و ... به عنوان رابط و نمایندۀ میرزای شیرازی ایفای نقش می کردند.

در نهضت اسلامی امام خمینی(ره) نیز، حضرت امام توانستند با بسط شبکه اجتماعی روحانیت و در ادامه این شبکه اجتماعی در قالب و پوشش هیئات مذهبی، کسبه و بازاریان، مجالس قرآن و ... نیروهای فعال انقلابی را در مساجد، تکایا و حسینیه‌ها هدایت کنند. این شبکه اجتماعی با حساسیت مورد توجه ساواک و عوامل رژیم طاغوت قرار می‌گرفت. از شهید آیت الله قاضی طباطبایی در تبریز به عنوان خمینی آذربایجان یاد می‌شد. در یزد، آیت الله شهید صدوقی، در شیراز آیت الله دستغیب، در مشهد حضرت آیت الله خامنه ای، در قم حضرات معزز جامعه مدرسین، در تهران آیت الله شهید مطهری و ... شبکه نیروهای انقلابی را مدیریت می‌کردند.
برای پرهیز از طولانی تر شدن بحث به همین اشارات اجمالی اکتفا می شود و در ادامه به پدیده «وکالت»، یکی از این شبکه‌های اجتماعی، به صورت خاص توجه می‌شود تا شیوه عملکرد شبکه های اجتماعی سنتی روشن‌تر گردد.

شبکه اجتماعی وکالت
یکی از شبکه های فعال اجتماعی شیعه که در سایه هدایت ائمه هدی(س) شکل گرفت، «وکالت» بود. ائمه هدی(ع) نهاد وکالت را به اقتضای شرایط و بنا به دلایلی تأسیس می‌فرمودند که از جمله این دلایل می‌توان به اموری چون «لزوم ارتباط با شیعیان»، «خفقان ناشی از خلافت و حکومت جباران»، «رفع بلاتکلیفی شیعیان» و... اشاره کرد.

به نظر می‌رسد که تأسیس نهاد وکالت به معناص خاص برای ائمه هدی(س)، از عصر امام صادق(ع) آغاز گردیده است. گرچه از زمان حضرت نبی مکرم(ص)، حضرت در مأموریت‌ها و سریه‌ها، گاه یکی از اصحاب خاص خود را به نمایندگی از خود به عنوان سرپرست گروه اعزامی معین می ‌فرمودند اما معنای خاص وکالت، در دوره امام صادق(ع) تعیّن یافته است. با این حال در عصر هیچ یک از ائمه بعدی این نهاد تعطیل نشد بطوری که عصر غیبت یکی از حساس‏ترین و مهم‏ترین دوران فعالیت این نهاد است. (جباری. پژوهش پیرامون نهاد وکالت... ص۲۹-۳۰)

نهادها و ابزارهای پیرامونی وکالت
وکالت ائمه(س)، روحانیت و مرجعیت، از عناصر تشکیل دهنده شبکه‌های اجتماعی در ساماندهی جامعه شیعی بودند که با عناصر دیگری چون مسجد، منبر و وعظ و خطابه، به همگرائی جامعه پیرامونی خود اقدام می کردند.

نهاد وکالت وظایف خود برای مدیریت شبکه‌ای شیعیان را از طریق ابزارها و نهادهای خاص فرهنگ شیعی انجام می‌داد. تأملی اجمالی به این ابزارها و نهادها، تداوم کاربرد آنها در دیگر شبکه‌های اجتماعی مانند نهاد مرجعیت، نهاد روحانیت، بسیج و... را تا عصر کنونی و پیروزی انقلاب اسلامی نشان می‌دهد.

کانون فعالیت و استقرار این نهادها «مسجد» بود. مسجد، خانه خدا و مهم ترین نیایشگاه و محل گردهمایی مسلمانان است و قدمت آن به آغاز اسلام باز می‌گردد. در قرآن نیز از مسجدالحرام(کعبه)، مسجد الاقصی، مسجد اصحاب کهف و... یاد شده است. نبی مکرم اسلام، پس از هجرت و در آستانه تأسیس دولت اسلامی، در شهر قبا و بعد در شهر مدینه مسجد بنا کردند. این اقدام خود نشان دهنده اهمیت مسجد در اندیشه سیاسی-اجتماعی اسلام است. از همان زمان تا دوران دفاع مقدس همواره مسجد، کانون شبکه‌ اجتماعی امت اسلامی و نیز مهیا ساختن امت برای دفاع از مرزهای سیاسی و عقیدتی اسلام بوده است.

منبر نیز در کنار محراب، مهم ترین رکن مسجد به ویژه در امر مدیریت شبکه‌ای جامعه پیرامونی مسجد است. به طوری که به جرات می‌توان گفت ابلاغ پیام بسیج امت اسلامی برای حضور در غزوات و نیز هدایت جامعه ایرانی برای انقلاب اسلامی از فراز منبر صورت می‌گرفت. هنوز هم منبر، مهم ترین رکن بسیج عمومی جامعه اسلامی در قالب شبکه‌های اجتماعی سنتی است.
موعظه، خطابه، روضه‌خوانی و... از فنون رایج وکالت، روحانیت و مرجعیت برای مدیریت شبکه اجتماعی سنتی است. کانون اصلی ایراد مواعظ و خطابه‌ها، مسجد و نیز اصلی‌ترین فرصت ایراد خطابه‌ها، نماز جمعه است.

حلقه‌های علمی، مدارس و حوزه‌های علمیه از دیگر ارکان فعالیت وکلای ائمه هدی(س) و نهاد روحانیت و مرجعیت است. کارکرد مدرسه برخلاف مسجد عمومی نیست و صرفاً مدیریت لایه‌های مختلفی از نخبگان و علاقه‌مندان به دانش را برعهده دارد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
«شبکه‌های اجتماعی» از کلیدواژه‌هایی است که در سالهای اخیر به دلیل توسعه ارتباطات مجازی، موضوع بحث قرار می‌گیرد. اما ریشه‌های تاریخی شبکه های اجتماعی سنتی را می‌توان در تمدن اسلامی یافت. امت اسلامی و به ویژه جامعه شیعی ایران تجربه‌ای دیرینه در شبکه سازی اجتماعی سنتی دارند. این تجربه‌ها در نقاط عطف تاریخ امت اسلامی، قابل توجه هستند.
وکالت ائمه(س)، روحانیت و مرجعیت، از عناصر تشکیل دهنده شبکه‌های اجتماعی در ساماندهی جامعه شیعی بودند که با عناصر دیگری چون مسجد، منبر و وعظ و خطابه، به همگرائی جامعه پیرامونی خود اقدام می کردند.

نوشته‎ محمد مهدی شیرمحمدی - سایت الف

منابع
۱- المعجم الوسیط
۲- امام خمینی، روح الله الموسوی؛ تحریر الوسیلة، بیروت: منشورات المستشاریة الثقافیة لجمهوریة الاسلامیة، ۱۴۰۷ق
۳- پیغان، نعمت‏الله (شهید حادثه تاسوکی)؛ توکیل و توثیق. سایت ابنا
۴- جباری، محمد رضا؛ پژوهش پیرامون نهاد وکالت در عصر ائمه، پایان نامه کارشناسی ارشد،۱۳۷۵
۵- جعفریان، رسول: برگ هایی از تاریخ حوزه علمیه قم. تهران. مرکز اسناد انقلاب اسلامى. ۱۳۸۱