اشاره

به گزارش شارا، سیزدهمین نشست تخصصی دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه‌ها با موضوع «رسانه و بحران» پیش از ظهر امروز دوشنبه ۱۳ مهر با حضور یونس شکرخواه، استاد دانشگاه تهران و مدرس روزنامه‌نگاری، حسن نمکدوست تهرانی، استاد دانشگاه و مدیر مرکز مطالعات همشهری، اکبر نصراللهی، عضو هئیت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، اردشیر زابلی‌زاده، رئیس دانشکده ارتباطات دانشگاه صدا و سیما، محمد فرنود، عکاس خبری بین‌المللی، علی فریدونی، عکاس خبری و روایتگر تصویری جنگ تحمیلی، افشین والی‌نژاد، خبرنگار آزاد و محمد سلطانی‌فر، مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها در محل این دفتر در تهران برگزار شد.

 سلطانی فر: روزنامه نگاری بحران پس از روزنامه نگاری شهروندی است
مدیر کل دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با طرح این سوال که باید بدانیم از روزنامه نگاری بحران چه می خواهیم، گفت: روزنامه نگاری بحران خیلی مواقع پس از روزنامه نگاری شهروندی قرار می گیرد.
 

محمد سلطانی فر روز دوشنبه در سیزدهمین نشست تخصصی دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه وزارت ارشاد افزود: ما در منطقه ای قرار گرفته ایم که در چند سال گذشته بحرانی ترین یا به تعبیر روزنامه نگاران، بهشت روزنامه نگاران بحران بوده است.

وی خاطرنشان کرد که در جنگ خلیج فارس بیش از 20 هزار خبرنگار خارجی حضور داشتند، روزنامه نگاران ایرانی در این بحران کمتر تأثیرگذار بودند.

سلطانی فر اضافه کرد: در جنگ دوم خلیج فارس، ایران پلی برای روزنامه نگاران بحران بود. دوران جنگ تحمیلی، موضوع داعش، جنگ افغانستان و بحران های دیگر نشان دهنده منطقه ویژه ای است که ما به آن بهشت روزنامه نگاران بحران می گوییم، جایگاهی که می توان در آن روزنامه نگاری بحران را شکل داد.

این استاد دانشگاه علوم ارتباطات در ادامه با طرح سوالاتی پیرامون رسانه و بحران و نقش رسانه ها در بحران های مختلف گفت: جایگاه روزنامه نگاران بحران کجاست؟ در فاجعه منا ما در روزنامه ها نتوانستیم عکس های مختلف از ابعاد مختلف تهیه کنیم، روزنامه نگاری بحران پشت سر روزنامه نگاری شهروندی قرار گرفته است، چرا این اتفاق افتاده است؟ داستان 1+5چه میزان روزنامه نگاران ما را به معرکه کشاند و روزنامه نگاران ما در این مسائل در کجا قرار داشتند؟ جایگاه روزنامه نگاران بحران را چگونه ایجاد و تقویت کنیم؟ آیا روزنامه نگاران از قبل باید آماده باشند؟ ابزارهای مورد نیاز روزنامه نگاران در شرایط بحرانی چیست؟

سلطانی فر اظهار کرد: در بعضی از مواقع بحرانی، روزنامه نگاران بحران می توانند جلوی بحران را بگیرند یا گاهی به آن دامن بزنند؟ آیا نشان دادن فجایع، روزنامه نگاری بحران است؟ آیا نشان دادن تصاویر در صدا و سیما، روزنامه نگاری بحران است؟ در واقعه 11 سپتامبر دیدیم که تعداد زیادی از افراد کشته شدند اما در تصاویر این واقعه فجایع را نشان ندادند؟ آیا روزنامه نگاری بحران یعنی دست و پای قطع شده؟

وی در ادامه به تفاوت عملکرد رسانه های مختلف اشاره کرد و افزود: اگر این گونه است چرا در رسانه های غربی این تصاویر نشان داده نمی شود؟ هدف ما از روزنامه نگاری بحران چیست؟ آیا نشان دادن خود بحران است یا دامن زدن به آن یا کاهش یا افزایش بحران؟ ما باید تکلیف خود را در روزنامه نگاری بحران بدانیم.
 

شکرخواه: در فاجعه منا، برخی به جای پرداختن به اصل بحران، دنبال یافتن مقصر سیاسی بودند
یونس شکرخواه مدرس ارتباطات و سردبیر همشهری آنلاین در نشست رسانه و بحران با تاکید بر این که یک روزنامه نگار باید خود را برای هر شرایطی آماده کند، افزود: اگر جنگی در اروپاست یا اگر بمب گذاری در متروی لندن است و فکر می کند باید آنجا باشد باید آمادگی رسیدن به محل حادثه را داشته باشد. بخش اول صحبت من با خود روزنامه نگاران است، بعد مسوولان و در بخش سوم خود مردم.

او ادامه داد: در دنیا معمولا روزنامه نگاری جنگ و بحران را با هم آموزش می دهند. در شرایط جنگ که از سوی انسان ها ایجاد می شود و حوادث طبیعی که عوامل غیرانسانی موجب ایجاد آن می شود هر دو یک شرایط را می طلبد و آن هم آمادگی اتاق خبر است. باید از قبل تقسیم کار وجود داشته باشد. من سوالم این است آیا در حال حاضر نقشه ای از گسل های تهران و چیزهایی از این دست در اختیار روزنامه نگاران وجود دارد؟ جایگزین های ما چیست؟ متأسفانه ما روزنامه نگاران تنبل هستیم و نمی خواهیم وقت بگذاریم. اصلا با فوریت موضوعات آشنایی نداریم. ما در شرایط بحرانی چه کار می کنیم؟ تنها تیترهایمان درشت تر می شود و عکس هایمان لب بر.

این مدرس روزنامه نگاری به سه دایره فرضی برای روزنامه نگاری بحران اشاره کرد و گفت: دایره اول مربوط به گذشته اتفاق است. ای کاش در یکی از رسانه هایمان پس از فاجعه منا اشاره می شد که این اتفاقات از سال ۶۰ به بعد بارها رخ داده است. دایره دوم نگاه به آینده است و اینکه توجه کنیم این بحران کجا می رود. مثلا چقدر توانستیم در این مدت پس از رخ دادن فاجعه منا به این موضوع بپردازیم که پس از برگشتن حجاج خطر کجاست و چقدر توانستیم این شرایط را تحلیل کنیم. آیا توانستیم این موضوع را مطرح کنیم که اگر خانواده ای پارچه های تبریک برای حجاج اش نوشته و پس از این اتفاق آنها به تسلیت تبدیل شده است برخورد اطرافیان با این موضوع را بررسی کنیم. به این مساله که پیامدهای سیاسی واقعه در ادامه چه خواهد بود تا چه اندازه پرداخته ایم؟

شکرخواه در مورد حلقه سوم گفت: حلقه حرفه ای، دردآور و سخت ماجرا همین حلقه سوم است که به شرایط حال مربوط می شود. چطور باید به این موضوع ورود کنیم. در زلزله بم با استاد شجریان من بچه هایی را دیدم که تا صبح در سوله ای بودند و حاضر بودند که تماما با آنها حرف بزنیم چون کسی را نداشتند و یا فردی که عضو شورای شهر شهر بود تمام خانواده اش را از دست داده بود. من مطمئنم آن فرد تیتر یک آن روزهاست. فردی که عضو شورای شهری است که دیگر هیچ خانواده ای در آن ندارد. یا نویسنده ای را دیدم که پس از آن بحران به هم ریخته و هنوز با این مشکل دست و پنجه نرم می کند.

او اضافه کرد: ما باید با اخلاق پیش برویم. فکر می کنم در این دایره یک روزنامه نگار حرفه ای باید حمایت مالی، روحی و روانی ایجاد کند و حضورش آرامبخش خانه ای باشد که هیچ چیز در آن نیست. آنجا باید با اخلاق کار کنیم.

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: نکته دیگری که می خواهم به آن اشاره کنم این است که این قدر اتفاقات را هیستریک نکنید. چرا فکر می کنیم که باید پس از یک فاجعه پمپاژ پیاپی عکس کنیم. اگر هدف ما مشارکت است با این کار آن مشارکت را از بین می بریم. فردای واقعه ۱۱ سپتامبر روزنامه USA TODAY چهار میلیون تیراژ داشت ولی تمام کسانی که این روزنامه را خریدند ضرر کردند زیرا عکسی به جز فردی که خود را از بالای برج پرتاب می کند نداشت.

او ادامه داد: باید یاد بگیریم به جای نشان دادن مستقیم عکس های واقعه به عنوان مثال از چهره بهت زده افرادی که صحنه های اتفاق را از تلویزیون می بینند، استفاده کنیم. به جای هیستریک سازی، خرد را جایگزین کنیم و به جای جو عاطفی از جو عقلانی استفاده کنیم. لطفا یک اتفاق را به گفتمان سیاسی تبدیل نکنید. ببینید که پس از واقعه منا چه فضای تیپی در این چند روز دیدید. خیلی ها بحران را زمین گذاشتند و دنبال این هستند که تقصیر سیاسی را گردن چه کسی بیاندازند.

حسن نمکدوست: در بحران‌ها رقابت روزنامه‌نگاری وجود ندارد
حسن نمکدوست - استاد دانشگاه و مدیر مرکز مطالعات روزنامه همشهری - گفت: آمادگی رسانه‌ها در مواقع بحرانی در بین همکاران رادیو بیشتر از سایر رسانه‌هاست و آنها به مراتب بیشتر از روزنامه‌نگاران کاغذی می‌توانند در این مواقع کمک کنند.

در سیزدهمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه که با موضوع «رسانه و بحران» برگزار شد، نمکدوست با تاکید بر اینکه رادیو مهمترین رسانه‌ای است که در بسیاری از مواقع بحرانی می‌تواند کمک کند، اظهار کرد: در صورت وقوع بحران طبیعی، دیگر روزنامه‌نگاری کاغذی و یا دسترسی به فضای مجازی معنایی ندارد.

مدیر مرکز مطالعات روزنامه همشهری ادامه داد: کسانی که خودشان را روزنامه‌نگار بحران می‌دانند در گام اول باید خودشان را برای مواجه شدن با بحران نه تنها از لحاظ دانشی و تکنیکی بلکه از لحاظ جسمانی و روحی نیز آماده کنند. آنجا موضوع کمک به حل مساله است و به همین خاطر بسیاری از روزنامه‌نگاران می‌دانند که افراد آسیب دیده بیش از همه، به امکانات نیاز دارند و چه بسا باید از امکانات خودشان هم برای کمک عبور کنند.

او با اشاره به شرایط سخت خبرنگاران و روزنامه‌نگاران در شرایط بحران، بیان کرد: حضور چند هفته‌ای و تحمل روانی در جایی که آب، برق و نان وجود ندارد، تاریکی مطلق حاکم است، شبانه‌روز مردم در حال ضجه و ناله هستند و در حالی که همه چیز در حال فروپاشی است و تلاش برای تحمیل نکردن خودتان به نیروهای امدادرسانی، اصلا کار ساده‌ای نیست.

نمکدوست با بیان اینکه این نوع آمادگی در میان روزنامه‌نگاران ما وجود ندارد، اظهار کرد: ما آمادگی مواجه شدن با بحران را نداریم. اما به صورت غیر بیان شده همکاران ما در رادیو درگیر این مساله هستند.

این مدرس دانشگاه افزود: اگر بخواهیم روزنامه‌نگاری بحران را به یک هدف تقلیل دهیم، این است که تا حد امکان به کاستن از میزان آسیب‌ها، رنج‌ها و تلفات و همچنین به افزایش حجم کمک‌رسانی، کمک کند و به سبب همین هدف مشترک است که در مواقع بحران رقابت روزنامه‌نگاری معمول وجود ندارد و روزنامه‌نگاران به راحتی اطلاعاتشان را در اختیار هم قرار می دهند.

دکتر نمکدوست همچنین با بیان اینکه میان روزنامه‌نگاری جنگ، بین‌المللی و بحران با وجود هم‌پوشانی‌هایی که دارند، تفاوت‌هایی باید قائل شد، خاطرنشان کرد: به هرحال موقعیت‌های بحرانی چه دست ساز و چه غیر دست‌ساز پیش‌بینی‌نشده هستند و در یک لحظه رخ می‌دهند.

او خاطرنشان کرد: به نظر من تعبیر بهشت روزنامه‌نگاری بحران در این منطقه، تعبیر دقیقی نیست و در واقع جهنم روزنامه‌نگاری بحران است؛ چراکه‌ کسانی که شاهد بحران‌هایی نظیر زلزله بم هستند جزو رنج‌کشیده‌ترین افراد دنیا محسوب می‌شوند.

این استاد دانشگاه در پایان سخنانش با اشاره به تصاویر فجیع منتشر شده از «فاجعه منا» و سایر شرایط بحرانی، گفت: پاسخ به این سوال که آیا انتشار تصاویر از فجایع و اندوه دیگران برای بهره برداری به منظور به دست آوردن شهرت و یا بالا بردن تیراژ صورت می‌گیرد و یا برای اینکه ارتباطات و رسانه به کمک حل مساله بیاید، جواب خیلی از سوال‌های دیگر را نیز خواهد داد.

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد: چسبندگی مردم در بحران به رسانه زیاد می‌شود

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد با بیان اینکه ایران در معرض انواع بحران‌ها است، پس یادگیری روزنامه‌نگاری بحران برای ما ضروری است، گفت: چسبندگی مردم به رسانه در بحران زیاد می‌شود و اگر رسانه نتواند اقناع کند، باعث مخاطب‌گریزی می‌گردد.

اکبر نصرالهی در نشست رسانه و بحران با اشاره به اهمیت و نقش رسانه در بحران‌ها گفت: ما بیش از کشورهای دیگر نیاز به یادگیری روزنامه‌نگاری بحران داریم زیرا در معرض انواع بحران‌ها هستیم.

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد افزود: رسانه‌ها در عرصه بحران نقش دوگانه دارند، می‌توانند بحران‌زا یا بحران‌زدا باشند.

وی ادامه داد: چسبندگی مردم به رسانه ها در زمان بحران بسیار زیاد می‌شود و اگر رسانه‌ها نتوانند نیاز مخاطب را تأمین کنند باعث مخاطب‌گریزی می‌شود و مخاطب به رسانه‌های دیگر روی می‌آورد و این مخاطب‌گریزی برای خود رسانه بحرانی جدید را به وجود می‌آورد.

نصرالهی تصریح کرد: رسانه های معروف جهان اگر بحرانی رخ نمی‌داد، معروف نمی‌شدند، به همین دلیل رسانه می‌تواند بحران را برای خود و کشورش به فرصت تبدیل کند.

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد گفت: ما از بحران های قابل پیش‌بینی غفلت می‌کنیم، مانند بحران فاجعه منا که قابل پیش‌بینی بود اما ما صبر می‌کنیم بحران شروع شود و تازه شروع به فعالیت می‌‌کنیم.

وی با بیان اینکه رسانه‌های ما نقش هم‌افزا ندارند، گفت: برخی از بحران ها جنبه عاطفی دارد که نباید سیاسی شوند. اگر در عرصه بحران خوب عمل نمی‌کنیم، به سیاست‌های اصولی یک رسانه برمی‌گردد.

نصرالهی تأکید کرد: در مواقع بحران، رسانه‌ها نباید تصاویر فجیع را منتشر کنند، مانند انتشار تصویر ناراحت‌کننده حجاج در فاجعه منا که از حجاج، حرمت‌زدایی شد.

رئیس دانشکده ارتباطات صدا و سیما:روزنامه‌نگاری ایران بحران‌زده نیست
 رئیس دانشکده ارتباطات دانشگاه صدا و سیما با بیان اینکه روزنامه‌نگاری ایران آن‌گونه که القا می‌شود بحران‌زده نیست، گفت: امروز سرعت در انتشار مهم نیست، بلکه سرعت در سیاستگذاری و گفتمان‌سازی مهم است.
 
  اردشیر زابلی‌زاده با بیان اینکه روزنامه‌نگاری ایران آنگونه که القا می‌شود بحران‌زده نیست، گفت: بحران طبقه‌بندی دارد و نمی‌شود فعالیتی که در بحران جنگ انجام شده است را در بحران زلزله انجام داد.
 
 رئیس دانشکده ارتباطات صدا و سیما گفت: شناخت بحران، موقعیت بحران و ویژگی‌های بحران برای فعالیت یک خبرنگار بحران ضروری است.
 
 روزنامه‌نگاری بین‌المللی با روزنامه‌نگاری بحران متفاوت است. امروز سرعت در انتشار مهم نیست، بلکه سرعت در سیاستگذاری و گفتمان‌سازی مهم است.
 
 زابلی‌زاده ادامه داد: افتخار ما این است که در هشت سال دفاع مقدس توانستیم گفتمان‌سازی و مدل‌سازی رسانه‌ای کنیم.
 
 رئیس دانشکده ارتباطات صدا و سیما اظهار داشت: در هر بحران ابتدا باید سیاستگذاری و گفتمان‌سازی رعایت شود سپس واژه‌سازی و مدل‌سازی و در انتها سراغ تقسیم کار می‌رویم.