شبكه اطلاعرساني روابطعمومي ايران (شارا)-|| ارتباطات، به عنوان يكي از مهمترين، بنياديترين و گستردهترين عرصههاي زندگي فردي و اجتماعي، در پي پاندومي كوويد 19، دستخوش تغييرات و تحولات فراگير اجباري و ناخواستهاي شده كه برخي تهديدكننده و بعضي فرصت سازند. متأثر از اين شرايط، در مورد فلسفه و شيوههاي تثبيت شده ارتباطات درون فردي، ميان فردي، اجتماعي و سازماني و همچنين، ابزارهاي ارتباطي ترديدهايي كم و بيش جدي به وجود آمده و در عمل برخي ابعاد ارتباطي محدود شدهاند و بعضي رونق يافتهاند.
مرور و بررسي سطوح متنوع تأثير متقابل كرونا و ارتباطات اين امكان را در اختيار افراد، گروهها و اجتماعات، شركتها و سازمانهاي تجاري و غير تجاري و رسانهها و روابطعموميها قرار داده و ميدهد تا به بينشي وسيعتر از وضعيت ارتباطي كنوني خود رسيده و بتوانند بر اساس پيشبينيهاي انجام شده، با درصد اطمينان بالاتري، نسبت به تدوين راهبردهاي ارتباطي و بهكارگيري تاكتيكهاي ارتباطي اقدام كنند. با توجه به اين كه ارتباطات تصويري، بخشي گسترده و پركاربرد در كليه سطوح ارتباطات به شمار ميآيد، در اين مجال، به تأثيرات متقابل كرونا و ارتباطات تصويري نيز اشاره خواهد شد.
ارتباطات درون فردي: در سطح ارتباطات درون فردي، تصوير از خود (self image)، و گفتوگو با خود (self talk) به ميزان زيادي تهديد شده اما در عين حال، بسياري از افراد نيز توانسته اند با بهره گيري از رويكردي مثبت انديشانه، از فرصت ارتقا و بهسازي تصوير از خود و گفتوگو با خود در اين دوران استفاده كنند. ترس و انزوا (فاصله اجتماعي) ناشي از همهگيري و الزامات آن مانند ماسك بر چهره زدن و...، باعث شده تا تصوير از خود و گفتوگو با خود بسياري از افراد منفي شود. محدوديتهاي ارتباطي، ترس ناشي از همهگيري و...، باعث شده تا برخي افراد تصور كنند كه هويتي متفاوت پيدا كردهاند. در عين حال كه اعمال محدوديتها و ممنوعيتهاي كرونايي، به ايجاد نوعي حس عدم داشتن آزادي فردي از جنبههاي مختلف (از پوشش و ظاهر تا بسياري اقدامات شخصي) منجر شده كه اين حس بر ارتباطات درون فردي نيز موثر بوده است.
ارتباطات ميان فردي: محدوديتهاي ارتباطي ناشي از رعايت فاصله اجتماعي، تعاريف و حدود فواصل تعيين شده در سطوح مختلف ارتباطي را دچار تغيير كرده و حتي از بُعد ارتباطات كلامي نيز بلندتر و شمردهتر صحبت كردن را ضرورت بخشيده است. در كنار افزايش فواصل فيزيكي، استفاده از ماسك بُعد تصويري ارتباطات چهره به چهره ميان افراد را محدود و مخدوش كرده به گونهاي كه شناسايي هويت از روي چهره (كاركرد تشخيص هويت ارتباطات چهرهاي) و ارتباطات غير كلامي شامل اشارههاي چهرهاي و زبان بدن (كاركرد انتقال احساس ارتباطات چهرهاي) را با مشكلاتي جدي مواجه ساخته است. از آنجا كه نقاط كانوني در صورت در زمان ارتباطات حضوري چشمها و دهان هستند، به واسطه استفاده از ماسك، عمده كانون توجه بر چشمها بوده و همين مسأله، بر اهميت حركات چشم و ابرو و ارتباط از اين طريق افزوده است.
اهميت يافتن نقش چشمها و ابروها در پي پوشيده شدن دهان به وسيله ماسك، با تأثير بر صنايع آرايش و زيبايي، عمده استفاده از لوازم آرايشي را به سمت جلوهبخشي به نقاط فوقاني صورت سوق داده است. همچنين با تأثير كوويد 19 بر صنعت مد و لباس، ماسك را هم به بخشي از اقلام اين صنعت تبديل كرده و به آن جنبه زيورگونه و بعضاً هماهنگ با ديگر البسه بخشيده است. اهميت اين اتفاق در حوزه ارتباطي، از بُعد نحوه پوشش و تأثيرات آن بر ارتباطات قابل بحث است.
محدوديت ديدارها و ملاقاتهاي شخصي با اهداف دوستانه، كاري و... به ويژه در محيطهايي مانند كافه يا رستوران و...، صله ارحام مجازي و محدود شدن ارتباطات خانوادگي و دوستانه به قاب مانتيور گوشي يا تبلت و لپ تاپ، حتي بعضاَ شركت در مراسمهاي عزاداري و سوگواري از همين طريق، ارتباطات لمسي محدود و تأثيرات روانشناختي منفي آن از جمله تأثيرات كرونا بر سطوح ارتباطات ميان فردي است كه با يادآوري اهميت و ارزش ارتباطات حضوري، موجبات بهرهگيري از ابزار ارتباطي جايگزين مجازي را فراهم كرده است.
همچنين تابو شدن بيماري كرونا و فاصله گرفتن افراد از فرد مبتلا و حتي ارتباط توأم با نگراني با فرد بهبود يافته بر كيفيت ارتباطي بين افراد تأثير منفي گذاشته است. گرچه حضور طولاني مدت افراد در منزل ناشي از قرنطينه خانگي، فرصت بيشتري را براي تعامل و ارتباط بين اعضاي خانواده فراهم ساخته اما بعضاً فشارهاي روحي، جسمي، اقتصادي، اجتماعي و... اين دوران بر كيفيت اين ارتباط توانسته تأثير بگذارد.
ارتباطات سازماني: از تلاش برخي برندهاي نامدار جهاني در چارچوب مسئوليت اجتماعي سازماني آنها در تشويق افراد به رعايت فاصلهگذاري اجتماعي از طريق تغيير دادن لوگوي خود و ايجاد فاصله در اجزاي بصري و نوشتاري لوگو تا طراحي و توليد پوسترهاي چاپي و ديجيتالي با مضمون رعايت پروتكل هاي بهداشتي در محل سازمان، محدود شدن الگوهاي مذاكره و ارتباطات تجاري، اعمال برخي تغييرات در الگوهاي بصري، كلامي و زبان بدن در جريان ارتباط با مشتريان، تأمينكنندگان و پرسنل درون سازمان، بروز بعضي تغييرات در ارتباطات حقوقي سازمان، ايجاد تحولاتي در ارتباطات درون سازماني (به طور مثال اهميت يافتن شنيده شدن صداي رهبران سازمان و به طور متقابل صداي كاركنان) و... از جمله اين تحولات در سطح ارتباطات سازماني بوده است.
ارتباطات جمعي و اجتماعي: اهميت يافتن ارتباطات سلامت، زمينه شكلگيري دوران جديدي از ارتباطات ديجيتالي پزشكي را فراهم كرد. در عين حال با افزايش مصرف اخبار مرتبط با كرونا، اخبار و تصاوير جعلي و اطلاعات گمراه كننده فرصت پخش ويروسوار يافتند كه از اين منظر به انجام تلاشهاي راهكارمدارانه به ويژه در رسانههاي اجتماعي، رسانههاي مرجع علمي، رسانههاي سازماني مرتبط و... منجر شده است.
توسعه بهرهگيري از رسانههاي اجتماعي و اضافه شدن برخي از قابليتهاي آنها براي پاسخگويي به نيازهاي شكل گرفته در دوران پاندومي كرونا، در افزايش برخي آمار همچون افزايش 70درصدي مشاهده لايوهاي اينستاگرامي و نيز در نحوه جستجوها و اشتراكگذاري محتوا، تغيير گرايشهاي محتوايي به خصوص در اينستاگرام و... موثر بودهاند.
از ديگر تغييرات رسانهاي دوران كرونايي بهرهگيري از فناوريهاي جديد در پوشش اخبار به خصوص كرونا همچون استفاده از هليشاتها، گرايش بيشتر به رسانههاي اجتماعي و رسانههاي آنلاين و به نسبت توجه كمتر به رسانههاي چاپي همچون روزنامه به دليل ملاحظات بهداشتي و...، به همين نسبت رونق فعاليت رسانههاي آنلاين و اجتماعي و مشكلات و فشارهاي مالي حاكم بر رسانههاي چاپي، حتي رونق استفاده از كتابهاي آنلاين وبعضاً بالا رفتن سرانه كتاب در برخي كشورها و... قابل ذكرند. بهرهگيري از بازيسازي و بازيهاي سرگرم كننده و آموزشي درباره شيوه مبارزه با كوويد 19، استفاده از ماسك، رعايت پروتكلهاي بهداشتي، به عموم و پرسنل بيماري نيز از جمله تلاشهاي رسانهاي بود كه در اين دوران انجام شدند.
در اين دوره ساخت فيلم و نيز صنعت سينما به دليل محدوديت حضور در مراكز تجمع دچار صدماتي شد؛ هرچند به طور كلي براي حضور در مراكز ورزشي، سينمايي و... تلاش شد تا از روشهاي جايگزيني (همچون سينما ماشين) و... استفاده شود ولي در عمل چندان راهگشا نبودهاند.
كوويد 19 و طراحي گرافيك: پاندمي كوويد 19، شاخههاي گوناگون طراحي گرافيك، از جمله طراحي يا باز طراحي لوگو، آگهيهاي تبليغاتي و اطلاعرساني، اينفوگرافيكها، گرافيكهاي متحرك و غيره، توسط شركتها و سازمانهاي تجاري و غير تجاري و همچنين رسانهها را فعالتر ساخت و در عين حال، مؤلفه هاي جديدي به آنها افزوده است. اهميت انواع طرحهاي گرافيكي به حدي است كه سازمان ملل متحد نيز به طراحان گرافيك متوسل شد و در شمار سازمانيهايي قرار گرفت كه طي فراخواني از طراحان گرافيك درخواست كمك كرد. به باور اين مرجع بين المللي، طراحان قدرت ايجاد تغيير جهان را دارند.
اين يك واقعيت است كه شركتها و سازمانهايي كه پيشتر در جذب و تشكيل تيم طراحي حرفهاي سرمايهگذاري كرده بودند اكنون ثمره آن را به واسطه طراحي و توليد طراحيهاي گرافيكي سازگار با شرايط كرونايي ميبينند. طرحهاي گرافيكي بسياري با شيوع كوويد 19 طراحي و منتشر شدند كه كاركردهاي متفاوتي داشتند. برخي از آنها توسط متوليان بهداشت كشورها، و سازمان هاي درماني با هدف ارائه اطلاعات درست و علمي معتبر براي حفظ سلامت شهروندان و كادر درماني و همچنين، مهار بيماري و در نهايت درخواست براي رعايت دستورالعملهاي بهداشتي به منظور قطع زنجيره انتقال ويروس طراحي و ويرال شدند.
انتظار ميرود كه اين روند دست كم در آينده نزديك يك تا دو ساله همچنان ادامه داشته باشد. اينفوگرافيكها و طرحهاي گرافيكي اين چنيني، وظيفه سادهسازي و سپس انتقال اطلاعات پيچيده علمي و پزشكي به عموم در حداقل زمان ممكن را بر عهده گرفتهاند و با سادگي، جذابيت، درستي اطلاعات خود در زمينه انجام درست دستورالعملهاي بهداشتي همچون فاصلهگيري اجتماعي و شستن دستها (حفظ سلامت تن) و آرامش و سلامت ذهني در دوران فراهم كردهاند.
به طور كلي به دليل تأثير كوويد 19 بر همه ابعاد ارتباطي، پيشبيني ميشود كه ارتباطات تصويري شامل طراحي گرافيك و اينفوگرافيك، طراحي وب سايت، طراحيهاي بازيها، دست كم در آينده نزديك يك تا دو ساله، بر اين محورها استوار باشد: انتقال احساس خوشبيبي و اميدواري. پتانسيل بزرگي در اختيار برندها و شركت ها قرار دارد كه بر اساس آن، در توليد محتوا و طراحي گرافيك و اينفوگرافيكها اين پيام ها را به عموم (ارتباطات برون سازماني) و به پرسنل خود (ارتباطات درون سازماني) منتقل كنند كه وضعيت جديد، بيش از آنكه چالش برانگيز باشد، هيجانانگيز است.
اولويت اول و تأكيد طرحهاي گرافيكي و اينفوگرافيكها به واسطه تأثير كوويد 19، سلامت و ايمني خواهد بود. مشتريان نه تنها محصولات مربوط به سلامتي بيشتري را خريداري ميكنند بلكه با توجه به نظرسنجي هاي انجام شده، همچنان تمايل به خريد كردن از برندها و شركتهايي خواهند داشت كه با طرحهاي گرافيكي و تغييرات لوگوي خود، رعايت ايمني و حفظ سلامتي را تبليغ و ترويج كردهاند. در تحقيقي مشخص شد كه 57 درصد مشتريان به برندها و كالايي را توجه بيشتري نشان ميدهند كه احساس كنند ايمن هستند.
بنابراين طراحان گرافيك اولويت خود را طراحي پيام هايي قرار خواهند داد كه مهم بودن سلامتي و ايمني مشتريان و كارمندان براي مديريت شركت را انتقال مي دهند. پژوهشي اخيراً نشان داده است كه 65 درصد مشتريان ترجيح به حمايت از برندهايي ميدهند كه از موضوعات و مشكلات اجتماعي - از جمله پاندمي كوويد 19- را بازتاب مي دهند و به آنها توجه ميكنند. نتايج نشان دادهاند كه هزينه كرد ارزش محور (value based spending) به يك معيار مهم خريد براي مشتريان تبديل شده است. اين انسانيسازي طراحي هايِ گرافيكيِ تجاري كه به جلب اعتماد بيشتر مردم و مشتريان منجر مي شود، برندها را در حكم راهبر و پيشرو قرار ميدهد.
نكته ديگر قابل ذكر در اين باره اين است كه اكنون وبسايتها و كانال هاي اجتماعي به درِ ورودي فروشگاه ها و شركتهاي تجاري تبديل شدهاند و به همين دليل، طراحي وب سايت و طراحيهاي انساني محورِ تجاري، اولويت يافتهاند. طراحان گرافيك پيشتاز ميكوشند تا طرح هاي خود هر چه بيشتر شخصيسازي كنند. در زمينه ارتباطات تصويري و گرافيكي، استفاده از واقعيت مجازي و واقعيت افزوده بيشتر خواهد شد.
از سوي ديگر، پاندمي كوويد 19 باعث شد دولتها، سازمانها، شركتها، موزه ها، و غيره به فناوريهاي واقعيت افزوده و واقعيت مجازي روي آورند تا از اين طريق، امكان تعامل و ارتباط را افزايش دهند. اين دو فناوري همچنين به محافظتهاي پزشكي از راه دور در دوران كوويد 19 نيز كمك كردهاند و البته اين روند در آينده نيز ادامه خواهد داشت و طراحان از آنها براي دادن تجربههاي هر چه بيشتر در خريدهاي شخصيسازي شده به مشتريان استفاده خواهند كرد. در مجموع بايد گفت: كرونا و تبعات آن سبب شده تا حوزههاي ارتباطي با فرصتها و تهديدهاي مختلفي روبرو شوند به طوري كه ريسك برقراري هرنوع ارتباطات حضوري توأم با مسئوليت ارتباطي و گره داشتن سرنوشت سلامت افراد به يكديگر، بر كيفيت آن اثربگذارد.
از طرفي به نظر ميرسد، بسياري از تعاريف، دستورالعملها، چارچوبها و منشورهاي قانوني و اخلاقي، آيينها و آداب به خصوص آداب معاشرت در روابط اجتماعي و... در دوران همهگيري كرونا دچار تغيير شده و ميشوند و آثار كوتاه مدت، ميان مدت و بعضاً بلندمدتي را به دنبال خواهند داشت.
***
آنچه روابطعموميها را ميتواند در سطوح مختلف ارتباطي در دوره كرونا و پساكرونا ياري كند تلاش براي شناسايي فرصتها و تهديدهاي ارتباطي كرونا و درك شرايط و توجه به تغييرات و تحولات ارتباطي ناشي از كرونا و تبعات آن به منظور تدوين برنامهاي جامع براي مديريت اين فضا و شرايط از بُعد ارتباطي و نيز تدوين راهبردهاي ارتباطي و بهكارگيري تاكتيكهاي ارتباطي موثر است.
قطعاً هوشمندي، خلاقيت و ابتكار، توجه به نيازها و تلاش براي پاسخگويي به آنها، در عين حال ارائه ابزارها و روشهاي جايگزين ارتباطي به ويژه با اشراف به تحولات تكنولوژيكي و نيز عنايت به مسئوليتهاي اجتماعي، كمك به تابآوري و ايجاد احساس ايمني و امنيت، شادي و اميد در افراد جامعه ميتواند در اين خصوص راهگشا باشد.
درك اهميت ارتباطات تصويري و ابزارهاي موثر در اين خصوص ميتواند ياريگر روابطعموميها براي جلب نظر و توجه انواع مخاطبان آنها و تلاش براي تأثيرگذاري و ارتقاي كيفيت ارتباطي و تعاملي با آنها در مسير تحقق اهداف سازمانيشان باشد. بايد به خاطر داشت آنچه روابطعموميها ناشي از تجربه و خاطره تعامل مخاطبان با سازمان خود به خصوص در شرايط خاص و بحراني رقم ميزنند ميتواند در تصميمات فعلي و آتي مخاطبان و مشتريان براي تعامل يا عدم تعامل و ارتباط با سازمان موثر باشد.
پژوهشگر حوزههاي ارتباطي و تصويري
مرجع: شبكه اطلاعرساني روابطعمومي ايران (شارا)