شبكه اطلاع رساني روابط عمومي ايران (شارا)-|| در ۱۸۳۷، ميرزا صالح شيرازي نخستين روزنامه ايراني را در تهران منتشر كرد. وي يكي از پنج دانشجويي بود كه با حمايت عباس ميرزا وليعهد و با هدف فراگيري علوم مدرن اروپايي رهسپار انگلستان شدند. ميرزا صالح در مدت اقامت خود در انگلستان، از ۱۸۱۵ تا ۱۸۱۹، يادداشتهاي روزانهاش را ثبت ميكرد كه نسخهاي از آن اكنون در كتابخانهي بريتانيا نگهداري ميشود.
در يادداشتهاي روزانهي ميرزا صالح اطلاعات مهمي دربارهي علاقهي وي به «هنر چاپ» به چشم ميخورد، علاقهاي كه باعث شد به شاگرديِ چاپخانهدار و حروفچيني انگليسي (به احتمال زياد ريچارد واتس) درآيد. وي همچنين از مواجههاش با روزنامههاي لندن گزارشي به دست ميدهد. ميرزا صالح كلمهي «newspaper» را به «كاغذ اخبار» ترجمه كرد و احتمالا به همين دليل است كه در اكثر منابع براي ارجاع به روزنامهي بيعنوان او از «كاغذ اخبار» (و اغلب «اخبار وقايع») استفاده ميكنند.
ميرزا صالح پيش از بازگشت به ايران در ۱۸۱۹، به كمك ريچارد واتس دستگاه چاپي خريد و به ايران ارسال كرد. سپس به كمك دستگاه و تجهيزاتي كه از روسيه آورده بود، در تبريز چاپخانهاي سنگي به راه انداخت. تنها نسخهي نخستين اثر انتشاريافته در اين چاپخانه، چاپ سنگي قرآني است كه اخيرا پيدا شده است (رمضان ۱۲۴۹) و اكنون در كتابخانهي مجلس نگهداري ميشود.
راست:تكچهرهي ميرزا صالح شيرازي، چاپ سنگي، اثر كارل فن هامپلن. موزهي ارميتاژ، سن پترزبورگ، روسيه.
چپ: مجسمهي ميرزا صالح شيرازي در گروه آسيايي بناي يادبود آلبرت در باغهاي كنزينگتون، اثر هنري فولي، 1868. عكس از نگارنده.
چند سال بعد، به فرمان محمد شاه قاجار، ميرزا صالح روزنامهاي در تهران منتشر ساخت. ابتدا «طليعه» يا اعلامنامهي روزنامه با چاپ سنگي بين ۲۹ دسامبر ۱۸۳۶ تا ۸ ژانويهي ۱۸۳۷ انتشار پيدا كرد. در ۱۹۴۵، نشريهي «يادگار»، كل محتواي «طليعه» را منتشر كرد، گفته ميشد تنها نسخهي آن در اختيار حاج محمد آقا نخجواني است. بنا بر «طليعه»، يكي از رسالتهاي عمدهي اين روزنامهي ماهانه، تربيت و آگاه ساختن ساكنان ممالك محروسهي ايران از اخبار ملل شرق و غرب بود. قرار بود اين روزنامه در اقصي نقاط كشور توزيع شود.
بخشي از نسخهي خطي يادداشتهاي روزانهي ميرزا صالح كه اطلاعاتي دربارهي مواجههي او با روزنامهها در لندن به دست ميدهد. مالكيت عمومي.
در ۱۸۳۹، نشريهي Journal of Royal Asiatic Society مقالهاي با عنوان «روزنامهي ايران و ترجمه» منتشر كرد كه حاوي تمامي مطالب «كاغذ اخبار» از محرم ۱۲۵۳ به همراه ترجمهي انگليسي آنها بود. همچنين، اين مقاله توصيف مختصري از اين روزنامه و سردبير آن به دست داد: «در تهران با چاپ سنگي انتشار مييافت ... سردبير آن ميرزا صالح، يكي از منشيان اعليحضرت شاه ايران، بود ... دو صفحهي بزرگ كه فقط بر روي يك طرف آنها چاپ ميشد؛ به شكلي فشرده و با دستخطي ساده نوشته ميشد و در بالاي آن نشان ايراني شير و خورشيد قرار داشت.» متأسفانه اكنون نسخهاي از اين روزنامه در آرشيو Royal Asiatic Society در لندن باقي نمانده است.
مهر ميرزا صالح كه بر روي آن «الواثق الراجي، محمد صالح» حك شده است. آرشيو ملي، انگلستان.
همچنين در ۱۸۳۹، ريچار ويلبراهام در «سفرهايي در ايالات ماوراي قفقاز روسيه» گزارش داد كه «اخيرا چاپخانهاي سنگي در تهران داير شده است ... در سال گذشته روزنامهاي در پايتخت انتشار يافته است.»
احتمالا نخستين منبعي كه از نسخهي موجود «كاغذ اخبار» حرفي به ميان آورد، مقالهاي با عنوان «گازت آنتيكي ايران» در روزنامهي فارسي زبان «اختر» بود كه در سال ۱۸۷۶ در استانبول انتشار يافت. بنا بر اين گزارش، «بازرگاني ايراني» نسخهاي ناقص (فاقد صفحهي اول) از «گازت آنتيكي ايران»، در اختيار اختر قرار داده بود كه متعلق به حدود ۴۰ سال پيش و شامل اخبار جديد ملل خارجي از جمله روسيه، تركيه، مصر، اسپانيا، انگلستان، و فرانسه بود.
نسخهي تايپشدهي «كاغذ اخبار» شمارهي محرم 1253، Journal of Royal Asiatic Society.مالكيت عمومي.
دست آخر، در ۱۹۶۸ روزنامهي برجستهي ايران، «كيهان»، براي نخستين بار «عكس اولين و قديميترين روزنامهي ايران» را كه چندان واضح نبود منتشر كرد. به گفتهي كيهان، حميد مولانا، پژوهشگر ايراني، اجازه يافته بود از اين «نسخهي منحصر به فرد» كاغذ اخبار در موزهي بريتانيا تصويري تهيه كند. سال بعد، در اولين چاپ سفرنامهي ميرزا صالح تصوير واضحتري از صفحهي نخست نسخهاي از «كاغذ اخبار» كه متعلق به موزهي بريتانيا بود، با اين عنوان انتشار يافت: «نمونهي منحصر به فرد از از صفحهي اول روزنامه (كاغذ اخبار) ميرزاي شيرازي.» در واقع احتمالا اين نخستين مرتبه بود كه شمارهاي از «كاغذ اخبار»، كه پيشتر صرفا در منابع دست دوم به آن اشاره رفته بود، انتشار مييافت.
گزارش كيهان با عنوان «عكس اولين و قديميترين روزنامه ايران». در اين تصوير، حميد مولانا (چپ) عكسي از «كاغذ اخبار» را به عليقي اردلان نشان ميدهد.
در رابطه با «كشف» «كاغذ اخبار» در موزهي بريتانيا، روايتها متناقض است. حميد مولانا بعدها ادعا كرد كه در ۱۹۶۳ دو نسخه از «كاغذ اخبار» را در موزهي بريتانيا «كشف» كرده است. با اين حال، وي در پاياننامهي دكتراي خود –كه همان سال ارائه شده بود- مينويسد كه «متأسفانه امروز هيچ نسخهاي از «كاغذ اخبار» بر جاي نمانده است.» همچنين، تنها نسخهاي از «كاغذ اخبار» كه در پژوهش مولانا، و ظاهرا در تمام پژوهشهاي آتي، وجود دارد همان شمارهي جماديالاولي است. تا به امروز در هيچ اثري نسخهي دوم «كاغذ اخبار» انتشار پيدا نكرده است.
تصوير «كاغذ اخبار» شمارهي جماديالاولي كه در نخستين نسخهي چاپي سفرنامهي ميرزا صالح، به تصحيح اسماعيل رايين، انتشار يافت.
در سال هاي اخير به منظور بررسي كيفيت چاپ و ساير جنبههاي اين روزنامه كه از تصاوير موجود قابل استنتاج نبود، كوشيدم نسخههاي مذكور در منابع را رديابي كنم. طبق تحقيقاتم، در هيچ آرشيو يا كتابخانهاي اثري از نسخهي «كاغذ اخبار» وجود ندارد- به جز ميكروفيلمي در موزهي بريتانيا كه ثابت ميكند موزهي بريتانيا در برههاي مالك دو نسخه از اين روزنامه بوده است. با اين حال، نتوانستم اثري از مكان كنوني اين دو نسخه بيابم. به اين ترتيب، اين تصور به وجود آمد كه اين دو نسخه گم يا حتي نابود شدهاند.
كاغذ اخبار، شمارهي ربيعالثاني 1253. مالكيت عمومي.
با اين حال، نهايتا و با كمك دكتر جوئل كوهن كه توجه من را به مطالعات پژوهشگر ديگري به نام علي مشيري جلب كرد، توانستم مكان اين دو نسخه را بيابم: آنها را از موزهي بريتانيا به كتابخانهي بريتانيا انتقال داده بودند. در نتيجهي اين بررسيها شمارهي ردهبندي مذكور در دو مقالهي فارسي علي مشيري را پيدا كردم. اين دو مقاله احتمالا نخستين منابعياند كه نسخههاي موزهي بريتانيا را معرفي كردند هرچند تصويري از خود آنها به دست ندادند.
كاغذ اخبار، جماديالاولي 1253. مالكيت عمومي.
احتمالا اين مطلب نخستين گزارشي است كه تصويري از هر دو نسخهي «كاغذ اخبار» به دست ميدهد- به ويژه آن كه نشانگر وضعيت كنوني آنهاست. اين دو نسخه در مجموعهاي بينام كه شامل روزنامههايي به زبانهاي عربي، ارمني، عبري، تركي، سينهالي، ژاپني و غيره است، نگهداري ميشود. اين دو شماره مربوط به ربيعالثاني ۱۲۵۳ و جماديالاولي ۱۲۵۳ هستند. هيچكدام نقص و ايرادي ندارند و لابهلاي كاغذهاي ژاپني قرار گرفتهاند كه موجب محفوظ ماندن كاغذها شده است. با اين حال، همين امر باعث كمرنگ شدن جوهر چاپي شده است كه تنها بر روي يك طرف كاغذ وجود دارد.
نشان شير و خورشيد. چپ: شمارهي جماديالاولي. راست: شمارهي ربيعالثاني. مالكيت عمومي.
تصوير نشان شير و خورشيد، با اندكي تفاوت، در هر دو شماره وجود دارد. عنوان اصلي، كه به خط رقاع نوشته شده، از اين قرار است: «اخبار شهر ... سنه ... كه بدارالخلافۀ طهران انطباع يافته». به نظر ميرسد بنا بر قاعده، صفحهي سمت راست حاوي «اخبار ممالك شرقيه» و صفحهي سمت چپ حاوي «اخبار ممالك غربيه» است. متن اصلي با خط خوش نستعليق نوشته شده است و نام شهرها و كشورها با خط رقاع تمايز يافتهاند. اندازهي هر صفحه تقريبا ۴۲ در ۲۷ سانتيمتر است.
در برخي منابع فارسي آمده است كه يكي از كارمندان سفارت بريتانيا در تهران اين نسخههاي «كاغذ اخبار» را به موزهي بريتانيا فرستاد زيرا حاوي خبر مرگ شاه ويليام چهارم و تاجگذاري ملكه ويكتوريا (اين خبر در شمارهي مربوط به ربيعالثاني آمده است) بودهاند. علي مشيري از فردي به نام چارلز سانت نام ميبرد و او را عامل ارسال اين نسخهها به انگليس ميداند. موفق نشدم فردي را با اين مشخصات بيابم اما احتمال دارد كه فرد مورد نظر –كه احتمالا نامش در ترجمهي فارسي با غلط املايي ضبط شده است- چارلز استوارت باشد، منشي فرستادهي بريتانيا در ايران و نويسندهي «يادداشتهاي اقامت در شمال ايران و ايالتهاي مجاور آن در تركيه».
برگردان: هامون نيشابوري
برنا ايزدپناه، دانشجوي دكترا در رشته تايپوگرافي و ارتباطات تصويري در دانشگاه ردينگ است. آنچه خوانديد برگردان اين نوشتهي او با عنوان اصليِ زير است:
Borna Izadpanah, ' The first Iranian newspaper: Mirza Salih Shirazi’s Kaghaz-i akhbar', British Library, 18 July 2019.
منبع: زمان