شبكه اطلاع رساني روابط عمومي ايران (شارا)-|| سيل به معني طغيان كردن آب، زير آب رفتن گسترهاي از زمين وطوفاني شدن ميباشد. در معناي «آب جاري شده»، كاربرد اين واژه بر ريزش جريان دلالت داشته و مخالف معني عدم ريزش يا «فرونشيني» است. «سيل»، طوفان جهاني افسانه و احتمالاً" تاريخ، به عنوان طوفان در اساطير بكار رفتهاست.
در خلال يا پس از يك بارندگي شديد، مقدار دبي رودخانه به سرعت افزايش يافته و در نتيجه آب از بستر عادي خود سر ريز و دشت سيلابي و مناطق اطراف را دربر ميگيرد. با بررسي دشت سيلابي قديمي و آبرفتهاي آن، شايد بتوان با درجهاي از تقريب احتمال وقوع و بزرگي سيلهاي آتي منطقه را مشخص كرد. اصولاً بزرگي سيلها و تكرار آنها در طول زمان تابع شدت بارندگي، نفوذپذيري زمين و وضع توپوگرافي منطقه است.
البته امروزه به دليل دخالتهاي بي رويه در بسياري نقاط كه قبلاً سيل نميآمده، طغيانهاي بزرگي مشاهده ميشود. فعاليت بشر به چند صورت احتمال وقوع سيل را افزايش ميدهد. از آن جمله ميتوان به ساختمانسازي در دشت سيلابي رود كه مستلزم اشغال بخشهايي از آن است و باعث كاهش ظرفيت طبيعي رود ميشود، اشاره كرد. به اين ترتيب محدودهاي از دشت سيلابي كه در زمان طغيان زير آب ميرود، گستردهتر ميگردد.
شهرسازيها و حذف گياهان باعث كاهش مقدار آب نفوذي و افزايش آب سطحي ميشود. حجم زياد آب از يك طرف بر بزرگي طغيان ميافزايد و از طرفي با افزايش فرسايش، رسوباتي به وجود ميآورد كه با برجاي گذاشتن آنها ظرفيت بستر اصلي رود كاهش مييابد. موارد پيش معمولاً تأثير تدريجي دارند، ولي سيلهاي ناگهاني و فاجعهآميز اغلب بر اثر تخريب سدها و بندها، ايجاد ميشوند.
عوامل اصلي ايجاد سيل
از زمانهاي ماقبل تاريخ، مردم بجهت دسترسي به سيستم حمل و نقل ارزان و راحت و همچنين داشتن دسترسي به منابع غذائي و تجارت، در كنار درياها و رودخانهها مسكن ميگزيدند؛ چنانچه جمعيت انساني در كنار منابع طبيعي آبي متمركز نبودند، هيچ نگراني از بروز سيل وجود نداشت. ولي به هرحال وجود خاك حاصلخيز كنار رودخانهها منوط به جاري شدن سيلابهاي متعدد و وجود انواع رسوب گذاريهاي عادي همراه با آن ميباشد.
سيلابهاي برخاسته از دريا قدرت ايجاد طغيانها يا در هم نورديدن استحكامات ضد سيل مانند سيل شكنها و همچنين صاف كردن تپههاي شني يا پر كردننواحي گود زمين را دارا است. بنابراين در زمينهاي ماوراي اين استحكامات ساحلي امكان سيل گرفتگي و آسيب ديدگي متصور است. عواملي مانند طوفانهاي سهمگين طوفانهاي برق آسا، جزر و مد بلند، پديده تسونامي يا تركيب اينها، باعث ايجاد سيلابهاي دريايي ميگردند. از آنجائيكه اكثر مناطق شهري در كنار ساحل بنا شدهاند، اين تهديد جدي در تمام نقاط جهان وجود دارد.
بسياري از رودخانهها كه در مرزهاي زمينهاي نسبتاً مسطح جاري هستند، دشتهاي سيلابي را تشكيل ميدهند. در هنگام شديد بودن سيل، جمع شدن گل ولاي بروي زمينهاي زراعي باعث كاهش حاصل خيزي آنها خواهد گرديد. در فرهنگهاي كشاورزي اوليه، ارتباط چرخه ساليانه سيل و سال زراعي از اهميت بالايي برخوردار بوده بخصوص در مورد مصريان باستان ساكن در مجاورت رود نيل و ساكنان بين النهرين در كنار رودخانههاي دجله و فرات.
سيل معمولاً زماني بوقوع ميپيوندد كه يك سطح پست زمين از آب پر شده باشد. بدترين حالتهاي سيل رودخانهاي معمولاً در زمينهاي حاشيهاي يك رود جاري ميشود. به عنوان نمونه ميتوان از سيلهاي كوئينزلند در ژانويه سال ۱۹۹۹ نام برد كه در آن بخش جنوب شرق كوئينزلند بزير آب فرو رفت. سيل زماني رخ ميدهد كه خاك و پوشش گياهي يك منطقه توانايي جذب كامل آب را نداشته باشد. در اين زمان حجم آب به صورت غيرقابل كنترل از طريق كانالهاي رودخانهاي يا حفرههاي طبيعي يا مخازن آب دستساز بشر، ريزش مينمايد.
سيلهاي دورهاي به صورت طبيعي در بسياري از رودخانهها رخ داده و باعث بوجود آمدن مناطقي بنام دشتهاي سيلابي ميگردد. علت وقوع اين سيلابها بارش بارانهاي شديد و گاهي نيز توام با ذوب برف است كه باعث طغيان رود خانه و جاري شدن آب در زمينهاي حاشيهاي رود ميشود. نام سيلابي كه به يكباره و بدون هيچ فرصت قبلي ايجاد و جاري ميشود، سيل آني است. سيلابهاي آني معمولاً در اثر بارش بيش از حد در يك منطقه نسبتاً كوچك ايجاد ميگردند. از سوي ديگر سيل نواحي ساحلي نيز بر اثر بادهاي شديد سطح اقيانوس يا بواسطه امواج حاصله از زمين لرزههاي كف دريا بوجود ميآيد. البته شمار عوامل ايجاد سيل زياد است.
بارانهاي موسمي در كشورهاي استوايي مانند بنگلادش، توانايي ايجاد سيلهايي خانمان برانداز را دارند. طوفانهاي دريايي موسوم به هاريكان نيز داراي خصوصياتي هستند كه در كل توان ايجاد سيلهاي مخرب را دارند. نام يكي از اين خصوصيات طوفانهاي برق آسا (سيل دريايي كه ارتفاع آن به ۸ متر ميرسد) است كه در اثر حركت هاريكان دريايي به سمت ساحل بوجود ميآيد. از انواع ديگر اين علل
تركيب حجم بالاي نزولات آسماني با هاريكان است. مركز هاريكان از فشاري بسيار پائين برخورد بوده و بنابراين در موقع طوفان، سطح دريا چندين متر به بالا كشيده ميشود. اين نوع از سيلهاي ساحلي بطور مكرر در بنگلادش رخ ميدهند.
سر منشاء سيلهاي ساحلي در اروپا طوفانهاي سهمگين اطلس هستند كه باعث وارد شدن فشار به آب و راندن آن به سمت ساحل ميگردند. خصوصاً اگر اين فرايند با جزر و مد شديد همراه شود، تخريب گر خواهد بود.
سيلهاي آني ناشي از ذوب برف كوهها، تحت شرايطي نادر و با امتزاج با امواج گرم، به عاملي مخرب تبديل ميشوند كه باعث ازبين رفتن جان ومال مردم ميشوند.
زمين لرزههاي كف دريا، فعاليت جزاير آتشفشاني كه بشكلگيري مواد مذاب (مانند ترا يا كراكاتتاو) ميانجامند و ريزش خاك كف دريا بر طبقات قارهاي تماماً آبستن موجهاي جزر و مدي بنام تسونامي هستند كه باعث تخريب مناطق ساحلي خواهند شد. گزينه «تسونامي» را جهت آشنائي با جزئيات كامل اين نوع سيل دريايي، ببينيد.
سيلها از متداولترين فجايع طبيعي در سراسر جهان بحساب ميآيند. از اينرو، بيمه كردن اموال در مقابل نابودي ناشي از وقوع سيل امري بسيار دشوار يا غيرممكن است، زيرا بروز سيل امري نسبتاً قابل پيشبيني محسوب ميگردد.
پيشبيني سيل
هدف از پيشبيني سيل برآورد دبي جريان و سطح سيلابي است كه در يك دوره بازگشت مشخص (مثلاً در يك دوره ۲۵، ۵۰ يا ۱۰۰ ساله) احتمال وقوع آن وجود دارد. نتايج اين پيشبيني كه سيلاب طراحي نام دارد، به عنوان مبنايي براي انتخاب روشهاي مقابله با سيل مورد استفاده قرار ميگيرد. سيلاب طراحي معمولاً بر مبناي هزينه لازم براي كنترل آن و ميزان ريسك و خطري كه تخريب سيستم كنترل سيلاب پيشنهادي براي جان انسانها دارد، انتخاب ميشود.
در مواردي كه گسيختگي سازه آبي منجر به از دست رفتن جان انسانها و اموال زيادي بشود، طراحي بر مبناي سيلابها با احتمال رخداد كمتر و دوره بازگشت طولاني تر، مثلاً سيلاب ۱۰۰۰ ساله و حتي بيشتر، انجام ميشود. سطح گسترش و ارتفاع اين سيلابها بيش از سيلابهايي است كه از احتمال رخداد بيشتري برخور دارند. پيشبيني سيلاب طراحي به دو صورت تحليلي و زمينشناسي انجام ميشود كه اغلب مكمل يكديگرند. عواملي كه براي پيشبيني تحليلي سيلاب مورد توجه قرار ميگيرند شامل موارد زير است.
بررسي توپوگرافي بخشي از حوضه آبريز كه جريان آب را به منطقه مورد مطالعه تأمين ميكند.
تعيين نوع پوشش سطح زمين (سنگ، خاك، گياهان)، جهت تخمين نسبت آب جاري شده به آب نفوذي و تبخيرشده.
تعيين بزرگترين رگبار و بارندگي محتمل با توجه به دادههاي موجود.
توجه به فصل، زيرا شرايطي مثل اشباع بودن زمين از آب يا پوشيده بودن سطح آن از برف تأثير مستقيمي بر جريان سطحي آب دارند.
تعيين ظرفيت ذخيره بستر اصلي رود و دشت سيلابي اطراف آن، تغييرات احتمالي در ظرفيت ذخيره بخشهاي پائين رود در آينده نيز مورد توجه قرار گيرد.
محاسبه حداكثر سيل محتمل
بطور كلي محاسبه حداكثر سيل محتمل محتاج برآورد پتانسيل بارش و مقدار و نحوه توزيع بارش در داخل حوضه آبريز است. مقدار آبدهي يا سطح آب رودخانه بر حسب زمان، معمولاً توسط منحنيهاي خاصي به نام هيدروگراف نشان ميدهند. به اين منظور اغلب از هيدروگراف واحد استفاده ميشود. مقدار آبدهي رود در يك مدت زمان مشخص از روي هيدروگراف قابل محاسبه است.
به منظور پيشبيني سيل معمولاً مقادير محاسبه شده براي جريان به تراز (ارتفاع) آب تبديل ميشود. مبناي پيشبينيهاي زمينشناسي شامل تعيين مرزهاي دشت سيلابي توسط تصاوير فضايي و عكسهاي هوايي، جهت تعيين پراكندگي آبرفتها و خاكهاي جديد (كواترنر) در دره و شناسايي اشكالي كه به وقوع سيل مربوط ميشوند، ازجمله پادگانهها، گودالها و مانند آن است، ميباشد.
اين بررسيها زمان دقيق وقوع يك سيل در گذشته را مشخص نميسازد. بلكه ضمن تأثير وقوع آن در زمانهاي جديد زمينشناسي احتمال رخداد مجدد آن را گوشزد ميكند. نتايج بررسيهاي زمينشناسي مخصوصاً در جاهايي كه ركود طولاني از وضعيت آب و هوايي وجود ندارد، ميتواند از روش تحليلي دقيق تر باشد.
نقش جنگل در جلوگيري از بروز سيلابها
در هنگام ريزش آب بارانهاي سنگيني كه باعث بروز سيلابها ميشوند، ذرات آب با شاخ و برگ درختان جنگل برخورد ميكنند و تا حد زيادي از سرعت آنها كاسته ميشود. همچنين خاك جنگل هم پوشيده از شاخ و برگ گياهان و درختان است كه باعث جذب آب ميشود و جويبارهايي با آب ذلال را به وجود ميآورد.
اطلاع از چگونگي جريان، حجم، شدت، مدت، مكان و بالاخره زمان وقوع سيلها اهميت ويژهاي در طراحي و نگهداري سازههاي مهندسي، مخصوصاً تأسيسات آبي و همچنين پيشبيني خطرات و زيانهاي احتمالي ناشي از سيل دارد. به دليل شرايط آب و هوايي كشورمان سيلابها، چه از نوع بهاره و ناشي از ذوب برف باشند و چه از نوع ناگهاني ناشي از رگبار، بخش عمدهاي از جريان سطحي اغلب رودهاي حوضه مركزي را تشكيل ميدهد.
منبع: ويكيپديا